Қоғамдық-саяси өмірдегі келеңсіз

304
305
болды. КСРО-дан еркін шығу құқы болғанымен бірде-бір халық оны 
пайдалана алмады. Бұл жерде нақты өмір  шындығы есепке алын-
бады, саяси демократияның бұрмаланғандығы салдарынан бұлайша 
ерік білдірудің өзі мүмкін емес еді. 
Ұлттық проблеманың бəрін тек интернационалдық тəрбиені 
жақсарту арқылы ғана шешуге болады деп пайымдалды. Бұл 
бағыттағы тəрбие нақты өмірден алшақ жүргізілді, интернациона-
лизм идеяларын насихаттаумен шектелді. Осы мағынада алғанда 
интернационалдық тəрбие ұлттық саясаттың орнына жүрді немесе 
бүтіндей оны ауыстырды. 
Түрі ұлттық мəдениет, оқу мен тəрбие іс жүзінде аударма бол-
ды. 70—80 жж. ұлттық салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана көбірек 
дəріптелді. Қоғамдық-саяси өмірде еуропоцентризм басым еді. КСРО 
халықтары мен ұлттарының дамуындағы орыс мəдениетінің рөлін 
асыра бағалау етек алды. Біздің тарихымыздың бөліп алуға бол-
майтын бөлігі болып табылатын көшпелілік өркениеті мен шығыс 
мəдениетінің бүкіл қабаты жауып тасталды, адамдардың тарихи са-
насын жою процесі жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісіне дейінгінің бəрін 
ұмытуға табандылықпен мəжбүр етілді. Бұған керісінше Кеңес 
дəуірінің тарихы барынша дəріптелді. Ресми органдар мен насихат 
қазақ халқының жəне Одақтың басқа халықтарының нағыз тарихы 
тек 1917 жылдан басталады деп жұртты сендірді.
Шұғыл интернационалдандыру, ұлттық мүдделерді есепке ал-
май бюрократтық жəне күштеп қудалау əдістерімен біртұтас со-
вет халқының қалыптасуын шапшаңдатуға тырысу ұлт саяса-
тында өрескел ағаттықтар мен елеулі қателіктер жіберуге əкеліп 
соқтырды. Ал шынайы интернационализм “өз” ұлтыңның да жəне 
басқа ұлттардың да ұлттық мүдделерін түсініп, мойындамайын-
ша мүмкін емес еді. Ұлтшылдық ең алдымен ұлттық мүдделерді 
кемсітуден пайда болады. 
Қазақстанда тіл саясатында да кемсітушілік орын алды. Орыс 
тілін республикада қазақтардың 60%-і меңгерсе, қазақ тілін 
орыстардың 1%-нен де азы меңгерді. Қазақ тілі тек тұрмыстық са-
ламен шектеліп, іс жүргізуде, мемлекеттік, дипломатиялық, əскери 
өмірде, жоғары мектептерде қолданылмады. Кітаптың 95% орыс 
тілінде басылды, теледидар хабарларының 70%  эфирге орыс тілінде 
шықты. Бұрынғы КСРО-дағы империялық тіл саясаты ең алдымен 
орыс тілін білмейтін адамдардың əлеуметтік өсу мүмкіндіктерін 
шұғыл тарылта беру мақсатын көздеді. 
Ұлт саясатындағы бұрмалаулар, саяси ахуалдың қаталдан-
дырылуы, еркін ой-пікір айтуға өкіметтің төзбеушілігі, əсіресе, зия-
лылар арасында наразылық туғызды. Ол түрліше көрінді. Студент-
тер, шығармашылық жəне ғылыми интеллигенция арасында респу-
бликаны орыстандыру саясаты айыпталды, қазақ тілінің жағдай-
ына, республиканың егемендік құқының жоқтығына алаңдаушы-
лық білдірілді. 
Партиялық-мемлекеттік құрылым қызметінің 70—80-жж. ба-
сындағы өзекті бағыты бұрынғыша ұлтшылдыққа, жершілдіктің 
көріністеріне жəне патриархалдық құрылысты дəріптеуге қарсы 
күрес болды. Өзгеше ойлаудың барлық түрі қудаланды. Өмір сүріп 
тұрған жүйенің идеологиясы мен жаттанды догмаларына сай кел-
меген өз көзқарастарын əдебиет пен өнер шығармаларында бейне-
леген интеллигенцияның өкілдері қудалауға ұшырады. Мысалы, 
ақын О.Сүлейменовтың “АзиЯ” деген талантты кітабы осындай 
қасіретке ұшырады. О.Сүлейменовтың оппоненттері “Молодая гвар-
дия”, “Москва”, “Звезда” жəне басқа журналдардағы мақалаларында 
кітаптың идеологиялық бағыты мен мақсатына күмəн келтірді. Ол 
ұлтшылдық, пантюркистік шығарма жəне орысқа қарсы деп айып-
талды. 
Кеңестік билік ғалымдар арасындағы ой-пікір бостандығына 
барынша тыйым салып отырды. Мысалы, 1976 жылы философия 
институтының авторлар ұжымы даярлаған “Дəстүрлі қазақ өнерінің 
дүниетанымы” деген кітапты басып шығаруға тыйым салды. Ан-
трополог О.Исмағұловтың “Қазақстанның этностық геногеография-
сы” деген кітабы идеялық тұрғыдан зиянды деп табылды. Авторға 
əдістемелік қате жіберген, ру-тайпалық факторларды бүгінгі заман-
мен байланысты біржақты баяндаған деген айып тағылған. Кейінірек 
бұл айыптың бəрі алынып тасталды. 
1979 жылы жазда Ақмолада болған оқиға ұлттық қатынастардағы 
ұлғая түскен қарама-қайшылықтардың көрінісі еді. Ол ұлттық 
қатынасты түпкілікті халықтың мүдделерін есепке алмай 
орталықтың əміршілдік əдіспен реттеуінің мезгілі өткенін көрсетті. 
Қазақстанда 1979 жылы неміс автономиясын құру əрекеті жəне 
оған қазақ тұрғындарының қарсы шығуы республиканың саяси 
тарихындағы маңызды оқиғалардың бірі. Қазақстанда неміс авто-
номиялы облысын құру туралы шешім 1979 жылы көктемде КОКП 
Орталық Комитеті Саяси Бюросының мəжілісінде республиканың 
үкіметі мен Жоғарғы Кеңесінің келісімінсіз қабылданды. Қазақстан 
Компартиясы Орталық Комитетінің сол кездегі бірінші хатшысы 
Д.А.Қонаевтың куəлік етуіне қарағанда, қазақ жерінің қақ ортасы-
нан неміс автономиялық облысын ашу туралы шешім қабылдауға 

306
307
КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің төрағасы Ю.Андропов 
мұрындық болған көрінеді. Бұл автономиялы облысқа Ақмола, Пав-
лодар, Қарағанды жəне Көкшетау облыстарының бірсыпыра аудан-
дары беріліп, Ерейментау қаласы оның орталығы жасалмақ болып 
белгіленді. 
Автономиялы облыс құру туралы мəлімет республикаға тез та-
рап, қазақ халқының заңды қарсылығын туғызды. Маусымның 16 
күні таңертең негізінен облыс орталығындағы жоғары оқу орында-
ры мен техникумдарының студенттері қатарындағы қазақ жаста-
ры қаланың орталық алаңына жиналды. Жастар қазақ жəне орыс 
тілінде “Қазақстан бөлінбейді!”, “Неміс автономиясы болмасын!” 
жəне басқа ұрандар жазылған транспоранттар алып шықты. Митинг 
Кремльдің неміс автономиясын құру туралы шешімін айыптаған 
үндеу қабылдады. 19 маусымда Ақмолада тағы бір демонстрация 
болды. Оны аудандардан келген соғыс жəне еңбек ардагерлері ба-
стады. Оған 2 мыңнан 4 мыңға дейін адам қатысты. Демонстрацияға 
қатысушылар облыс басшыларына автономияны құруға қарсы үндеу 
тапсырды. Ақмоладан кейін шағын митингілер мен демонстрация-
лар Атбасарда, Ерейментауда, Көкшетауда өтті. 
КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының бұл шешіміне ре-
спубликада тұратын немістердің өздері де қарсы болды. Олар 
“Қазақстаннан шаңырақ сұрағанымыз жоқ, кеңес немістерінің ту 
тікпек жері Еділ бойы, автономия алсақ, о бастағы “ата” қоныстан 
ірге көтереміз”,— деп отырып алды. Бұл жерде еске салып кететін 
жағдай: бұрын Волга бойында, нақтырақ айтсақ Ресейдің Волгоград 
жəне Саратов облыстарының аумағында неміс автономиялық облы-
сы бар болатын. Ол 1941 жылы Гитлерлік Германия əскерлері КСРО-
ға басып кіргеннен кейін Кеңес үкіметінің шешімімен таратылып, 
оның мыңдаған азаматтары Қазақстан жеріне жер аударылған еді. 
Республика халқының наразылығының нəтижесінде орталық өз 
шешімін өзгертуге мəжбүр болды. Сөйтіп, Қазақстан жерінде неміс 
автономиялық облысын құру жөніндегі шешім іске аспай қалды. 
Бұл бой көрсетулерден соң жазалау науқаны шектеліп жүргізілді 
(бұл  тоқырау  заманы  үшін  болмаған  оқиға)  жəне  тіпті  əкімшілік 
істері бойынша да сот процесі жүрген жоқ. Алайда республиканың 
басшылығы жəне Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті демонстра-
ция туралы хабардың кең тарап кетпеуі үшін барлық күш-жігерін 
жұмсады. Баспасөз беттерінде бұл оқиғалар туралы ештеңе 
жазылған жоқ.  
Осы жылдарда индустриялық дамудың, кəсіпорындардың 
көптеп  салынуының  нəтижесінде  қоршаған  ортаға  орасан  зор 
зиян келтірілді. Сырдария жəне Əмудария өзендерінің суларын 
мақта егісіне көптеп бөлуден Арал теңізі тартылып, оның суы 
азайды. Арал теңізі атырабына өндіргіш күштерді орналастыру-
да жіберілген стратегиялық қателіктер, жер жəне су қорын есепсіз 
пайдалану, мақта мен күріш дақылдарын өсіруге басымдық беру 
салдарынан теңіз түбі 27 мың шаршы шақырымға дейінгі аумақта 
құрғап, жалаңаш қалды. Теңіз суының тұздылығы 3 еседен астам 
өсіп, Арал өзінің балық өнеркəсібінен тұтастай айырылды. Оның 
үстіне құрғап қалған теңіз түбінен тұз бен шаңның көтерілуі күшейе 
түсіп, Арал аймағының климаты күрт нашарлап кетті. Айналадағы 
табиғи орта тепе-теңдігінің бұзылуы халықтың тұрмыс жағдайы 
мен денсаулығына қатер төндірді. Адам өлімі, əсіресе, балалардың 
шетінеуі көбейді. Аймақ тұрғындарының  80%-і əртүрлі сырқаттарға 
шалдықты. Бұл экологиялық апат іс жүзінде ұлттың генетикалық 
өсіп-өнуі мүмкіндігін сақтап қалу туралы мəселе көтеруге мəжбүр 
етті, өйткені Арал аймағы негізінен республиканың байырғы халқы 
— қазақтар мекендейтін аудан. 
Осындай ауыр жағдай Семей өңірінде де орын алды. Семей жəне 
басқа полигондарда барлығы 500-ден аса ядролық қарулар жарыл-
ды. Бұл жарылыстардың халықтың денсаулығына жəне қоршаған 
ортаға тигізген зияны мен зардабы туралы ондаған жылдар бойы 
айтылмады. Ғалымдардың мəліметі бойынша полигонда сынақ 
жасалған жылдары кемінде 500 мың Семей өңірі тұрғындары ионды 
радиацияның сəулесіне ұшырады, əсіресе, онкологиялық сипаттағы 
аурулар көп шықты. 1975—1985 жж. бұл аурулардан өлгендер тек 
Семей облысының өзінде ғана 7 есе өсті, бала туу азайғаны, жын-
данып ауру жəне өзін-өзі өлтіру көбейгені байқалды. Семей поли-
гонынан басқа əр жылдарда Республика аумағында 27 жерде қуаты 
əртүрлі 38 ядролық жарылыс жасалды. Бұндай жарылыстар, əсіресе, 
Атырау облысында көбірек болды, мұнда жаппай қырып-жоятын 
қарудың 17-сі сыналған. Сегіз ядролық заряд Орал өңіріндегі по-
лигондарда, қалғандары Ақтөбе, Ақмола, Оңтүстік Қазақстан об-
лыстарында жарылған. Бактериологиялық қарулар сынау полигоны 
Арал теңізіндегі Барсакелмес аралында жүргізілді. 
70—80- жылдары мəдениет саласын нығайтуда біраз жұ-
мыстар істелді. Селолық жерлерде 6 мыңнан астам клубтар мен 
мəдениет сарайлары қызмет көрсетті. Оларда 12 мыңнан астам 
көркемөнерпаздар ұжымы істеді. Ауыл-село тұрғындарының 
тұрмысына теледидар, радио, баспасөз, кино бұрынғыдан көбірек 
ене бастады. Қазақстанның село зиялыларының мəдени дəрежесі 

308
309
сан жəне сапа жағынан едəуір өсумен сипатталды. Орта есеппен бір 
колхоз бен совхозға 70- жылдардың басында 45 жоғары жəне арнайы 
орта білімі бар маманнан келді. 
1970 жылға қарсы теледидар республиканың барлық облыстары-
на дерлік енді. Қазақстанда теледидардың 15 бағдарлама орталығы 
жəне осынша студиясы, сондай-ақ теледидар бағдарламасын та-
рататын жəне қабылдап алып қайта тарататын жүйелер істеді. 4 
республикалық жəне 19 облыстық бағдарламалар арқылы радио 
хабарлары қазақ, орыс, ұйғыр, корей тілдерінде жүргізілді. 1976 
жылдың аяғында 10282 кино қондырғысы болып, олар бір жылда 
290 миллион кино көрерменіне қызмет көрсетті. 
Халық ағарту ісі де бірсыпыра алға басты. Мысалы, рес-
публиканың жалпы білім беретін 10154 мектебінде 1970 жылы 3 
млн. 140,8 мың бала оқыса, 1977 жылы 9217 мектепте 3 млн. 266,1 
мың бала оқыды. Мектептің оқу ісінің алдына 70- жылдары жап-
пай орта білім беру міндеті қойылды. 1984 ж. балаларды алты 
жастан бастап оқытуға көшу, еңбекпен ұштастыра оқыту үшін 
оқу-материалдық база жасау, оқу бағдарламасына жаңа пəндер 
қосу  жөніндегі  мектеп  реформасы  басталды.  Бірақ,  осымен  бірге 
мектептегі оқу ісін дамытуда кемшіліктер де орын алды. Мек-
тептерге  партиялық  əмір  күшейе  түсті.  Оқу-тəрбие  процестерін 
саясаттандырудың үстіне жалпы көрсеткішті қуалау, оқу про-
цестерін жасанды жүргізу, оқушылардың оқуға немқұрайды қа-
рауы  қосылды.  Ұлттық  мектептерді    қысқарту    үрдісі    күшейіп, 
орыс мектептерінің саны көбейді. Мектептегі оқу ісінің дағдарысы 
экономикадағы, саясат пен идеологиядағы бұрмалаулардың көрі-
нісі еді. 
1970 жылы Қазақстанда 46 жоғары жəне 190 арнаулы орта оқу 
орны болып, оларда 416 мыңнан астам студент білім алды. Студент-
тер 160 мамандық бойынша əзірленді. Республиканың техникумда-
рында жастар 182 мамандық бойынша оқытылды. 1986 жылы респу-
бликада жоғары оқу орындарының саны 55-ке, ал арнаулы орта оқу 
орындарының саны 246-ға жетті. Жоғары оқу орындары мен техни-
кумдарда 550 мыңдай студент оқыды. Республика халқының əрбір 
10 мың адамына 160 студенттен келді. 
ХХ  ғ. 70—80 жж. қазақ əдебиеті І. Есенберлиннің, Ə.Нұршайы-
қовтың, М.Мақатаевтың, Т.Айбергеновтың, О. Сүлейменовтың, 
М.Шахановтың, Қ.Мырзалиевтің, Ф.Оңғарсынованың, Ə.Кекіл-
баевтың, О.Бөкеевтің жəне басқалардың шығармалары арқасында 
елеулі табыстарға жетті. Сазгерлер Ш.Қалдаяқовтың, Л.Хамидидің, 
Н.Тілендиевтің, Ə.Еспаевтың, І.Жақановтың əндері Қазақстанның 
музыкалық мəдениетінің алтын қорына кірді. 
“Ботакөз”,  ”Аққан  жұлдыз”,  “Менің  атым  Қожа”,  “Қыз  Жібек”, 
“Атаманның ақыры”, “Транссібір экспресі”, “Бейбарыс сұлтан” 
кино-фильмдері республика кино өнерінің таңдаулы туындыла-
ры деп бағаланды. Қазақ киносының табыстары көбінше артистер 
Н.Жантуриннің, Ы.Ноғайбаевтың, А.Əшімовтың, Ə.Боранбаевтың; 
режиссерлар Ш.Аймановтың, М.Бегалиннің, С.Ходжиковтың, 
А.Қарсақпаевтың, Т.Теменовтың жəне басқалардың шығармашылық 
қызметтерімен байланысты. 
Ə.Қашаубаев негізін салып кеткен əн өнеріндегі игі дəстүрді 
Б.Төлегенова, Е.Серкебаев, Ə.Дінішев, Р.Жаманова, Р.Бағланова, 
Р.Рымбаева т.б. жалғастырып байыта түсті. 
70—80- жылдары ғылым саласында да біраз табыстарға қол жетті. 
Республика Ғылым Академиясының бірсыпыра ғылыми зерттеуле-
рін  дүние  жүзі  таныды.  1976  жылы  биолог  ғалым  М.Ə.Айтхожин 
генетика мен микробиология саласында Лениндік сыйлыққа ие бол-
ды. Ғалымдардың зерттеулері оңтүстік Маңғыстауда жəне Орал-
Ембі атырабында мұнай мен газдың ірі кендерін игеруге, Ертіс-
Қарағанды каналын салуға, егін шаруашылығында топырақ қорғау 
жүйесін енгізуге көмектесті. Осы жылдары бес томдық “Қазақ 
КСР тарихы”, он томдық “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі”, он бір 
томдық “Қазақстанның металлогениясы”, тоғыз кітаптан тұратын 
“Қазақстанның сүт қоректілері”, тоғыз томдық “Қазақстанның 
өсімдіктері” жəне диалектикалық логика жөнінде бірсыпыра 
іргелі монографиялар мен зерттеулер жарық көрді. Əл-Фарабидің, 
Ш.Уəлихановтың, Ы.Алтынсариннің мұраларының зерттеліп басы-
лып шығарылуы қоғамдық ғылымдағы елеулі оқиға болды. 
Алайда Қазақстан ғылымының табыстарымен бірге оның қайшы-
лықтары мен шешілмеген ірі проблемалары да болды. Машина жа-
сау, радиоэлектроника, радиотехника, автоматика сияқты ғылыми-
техникалық прогрестің аса маңызды салалары бойынша ғылыми 
кадрларды даярлау жəне ғылыми мекемелерді ұйымдастыру кен-
же қалып келді. Академиялық, жоғары оқу орындарындағы жəне 
салалық ғылымды нашар ұштастыру көп тақырыптылыққа, ғылыми 
күштердің шашырап кетуіне, олардың аса маңызды бағыттарды 
зерттеуге тиісінше шоғырландырылмауына, ғылыми жұмыстардың 
бірін-бірі қайталауына əкеп соқты. Ғылыми зерттеулердің тиімділігі 
күрт  төмендеді.  Мысалы,  1985  жылы  өндіріске  енгізілген  бір 
зерттеудің  экономикалық  тиімділігі  1980  жылмен  салыстырғанда 
екі есе төмендеді. Республиканың бірде-бір ғылыми мекемесі елде 
құрылған ғылыми-өндірістік кешендердің құрамына кіре алмады. 

310
311
Сөйтіп, экономикадағы тежеу мен тоқырау құбылыстары қоғам 
өмірінің мəдени салаларына да, ғылымның дамуына да салқынын 
тигізбей қоймады. Мəдени салалардың мəселелерін жете бағаламау, 
олардың дамуына қаржыны “қалдықты” принцип бойынша бөлу 
республика мəдениетінің кең көлемде дамуына өзінің теріс əсерін 
тигізді. 
Сонымен, тоқырау өмірдің барлық салаларында: қоғамдық-саяси 
өмірде, идеологияда, мəдениетте, адамдар арасындағы қарым-
қатынаста жəне т.б. орын алды. Брежневтің жеке басына табыну етек 
алған жағдайда, əсіресе, 70- жылдардың аяғы мен 80- жылдардың 
бас кезінде бұл жағдай барған сайын өрши түсті. 
3. Қоғамдық-экономикалық өмірді қайта құруға бағыт
ХХ ғасырдың 80-жылдарының орта шенінде кеңестік қоғамда 
түбегейлі өзгеріс қажеттігі айқын сезіле бастады.1985 жылы на-
урыз айында КОКП Орталық Комитетінің пленумында Бас хат-
шы болып М.С. Горбачев сайланды. Ол сол жылдың сəуір айында 
өзінің “қайта құру” бағытын айқындайды. Кеңестер Одағының 
жаңа басшылығының жариялаған əлеуметтік-экономикалық 
қайта құруға бағытталған бағыт, кейін уақыт көрсеткендей, оның 
алдындағы өкімет басшылары сияқты өзін демократиялық реформа-
тор етіп көрсетуге бағытталған талпыныс еді. Оның алғашқы төрт 
жылында (1985—1989 жж.) жеделдету тұжырымдамасын жүзеге 
асыруға бағытталған бірқатар нəтижесіз бастамалар басталды. 
Жеделдетудің басты қадамы ретінде өндірістік құрылымды, құрал-
жабдықтарды, техникалық жүйелерді жаңарту идеясы ұсынылды. 
Бұл идеяны ұсынушылар — академик-экономист А.Г. Аганбегян 
жəне т.б. тұтыну жабдықтарын сатып алуға бөлінетін валютаны 
азайтып, үнемделген қаржыны сырттан машина жасау өнімін сатып 
алуға жұмсауды ұсынды. Жоба авторлары бұл шара 1990 ж. қарай 
құрал-жабдық жəне машина жасаудың азаматтық салаларының 
құрал-саймандарының 90% əлемдік стандарт деңгейіне жеткізуге 
мүмкіндік əперіп, еңбек өнімділігін күрт өсіріп, жеделдетуге 
алып барады деп сенді. Аграрлық салада да ғылыми-техникалық 
революцияның жетістіктерін ендіру ауылшаруашылық өндірісін 
жеделдетеді деп есептеді. 
Бірақ та, іс жүзінде, жеке меншіктің, нарықтық қатынастың  
толық-қанды ендірілмеуі жеделдету тұжырымдамасын қиялға  ай-
налдырып жіберді. Өндіріс өнімінің тапшылығы зауыттар мен 
фабрикаларды өндіріс құрал-жабдықтарын жаңартуға ынталан-
дырмады. Өйткені тауардың жетіспеушілігі оның сапасына деген 
сұранысты жоққа шығарды. Сондықтан да зауыттар мен фабри-
калар шетелдік құрал-жабдықты сатып алу арқылы жеделдетуге 
бағытталған партиялық бағытты барынша орындамауға тырысты. 
Шет елдерден валютаға сатып алынған құрал-жабдықтар іске асы-
рылмай, зауыттар мен фабрикалар алаңында, темір жол станцияла-
ры мен қоймаларда қар мен жаңбыр астында жатты. 
Жеделдету тұжырымдамасы өзінің жарамсыздығын ауыл ша-
руашылығында да көрсетті. Бұл салада оның жүзеге асырыл-
мауының басты себебі — меншікке байланысты болды. Мемлекеттік 
колхоздық-совхоздық жүйе ғылыми-техникалық революцияның, 
жаңа технология мен егіншіліктің ғылыми жүйесінің жетістіктерін 
қабылдауға дəрменсіз болды. Жалға беру əдістерін енгізу ең-
беккерлердің қаржы мен еңбек нəтижелерін иемдену, табылған та-
бысты бөлу принципін өзгертпеді. Өндіріс құрал-жабдықтары мен 
еңбек нəтижесінен шеттетілген колхоздар мен совхоз еңбеккерле-
рінің еңбек өнімділігін арттыруға құлқы болмады.
Маскүнемдікпен жəне тəртіпсіздікпен күрес қайта құрудың 
алғашқы жылында еңбек өнімділігін шамалы ғана арттыруға қол 
жеткізді. Оның есесіне маскүнемдікпен күрес мемлекеттік бюджетті 
азайтып, тұтыну саласындағы жағдайды шиеленістіріп жіберді. 
Халықаралық аренада кеңестік басшылық өз беделін өсіру 
мақсатында 1985 жылы ядролық сынақты біржақты тоқтатты. 
Келесі бір оң қадам 1979 ж. желтоқсанда басталған ауған жанжалын 
тоқтату болып табылады. Кеңестер Одағы 1988 жылы өз əскерін 
Ауғанстаннан шығара бастап, оны 1989 жылы ақпанда аяқтады. 
Ауғанстандағы соғыс елге жыл сайын 5 млрд. сом шығын əкеліп 
отырған болатын. Бұл соғыс Қазақстанға соқпай өткен жоқ. Ре-
спубликадан оған 21979 адам қатысып, оның 780-дейі қаза тауып, 
393-і мүгедек болып, 22-сі хабарсыз кетті. Бұл шаралар Кеңестер 
Одағының əлемде беделін біршама өсірді. Кеңес-Қытай қатынасы 
жақсарды.  Бірақта,  КСРО  əлі  де  болса  бұрынғысынша  орасан  мол 
армия мен əскери-өнеркəсіп кешенін ұстап отырды. 1987 жылдан ба-
стап ядролық сынақты қайтадан бастады. 
«Қайта құру» тұжырымдамасы ұлт мəселесін де одан əрі 
шиеленістіре түсті. Қазақстанда Одақтың барлық жерлеріндегі 
сияқты басқару ісінде жағымпаздық, парақорлық, рушылдық, 
жершілдік  жəне  т.  б.  көптеген  келеңсіз  құбылыстар  кеңінен  орын 

312
313
алды. Бұл жылдары ұлт саясатында, əлеуметтік-экономикалық жəне 
кадр мəселелерінде көптеген ауытқушылыққа жол берілді. Жалпы 
барлық кеңес қоғамы үшін бұл кезде қоғамдық ойдың мəні өзгеріп, 
сөз бен істің арасында алшақтық, қайшылық кең өріс алды. Кадр 
мəселелерін шешу партия комитеттерінің тек бірінші басшыларының 
айтуымен, солардың таңдауымен жүретін болды. Оларды іріктеуде 
тек туыстық, жерлестік, бастыққа берілгендік жағдайлар маңызды 
рөл атқарды. Бұл Коммунистік партияның, соның ішінде Қазақстан 
Компартиясының да барлық деңгейінде көрініс тапты. Көптеген бас-
шы партия қызметкерлері  мен партия комитеттері ескіше қызмет 
етті. Осыдан келіп, аса маңызды мəселелерді шешуде принципсіздік, 
тұрақсыздық, қоғамдағы жағымсыз жағдайларды жасыруға, аздаған 
жақсы істерді ерекше мадақтап, жоғары көтеруге, болып жатқан 
істердің барлығын тек жақсы жағынан көрсетуге тырысты. 
ХХ  ғ.  80  жылдары  Қазақстанда  ұлттық    табыс  кісі  басына 
шаққанда Одақтық деңгейден 12% кейін қалды. Сондай-ақ респу-
бликада үй құрылысы, мектеп, балалар бақшасы жəне басқа да 
мəдени-əлеуметтік құрылыстар салуда да ілгерілеу болған жоқ. 
Мысалы, 80-жылдары Одақ бойынша 10 мың адамға жыл сай-
ын 75 пəтер салынса, Қазақстанда тек — 69, Одақта əрбір 10 мың 
адамға 404 дəрігерден келсе, мұнда тек 352 дəрігерден келді. 1987 
жылы мектеп жасына дейінгі баланы балалар мекемелерімен қамту 
53% ғана болды. Экологиялық жағдай төтенше түрде күйзеліске 
түсті. Табиғи ресурстарды пайдаланудағы ведомстволық мүдде 
қоршаған ортаны қорғау шараларының жүзеге асуына кедергі жа-
сады. Соның нəтижесінде көптеген аумақ, су мен ауа бассейндері 
ластанды. Қазақстанның бірқатар аймақтары экологиялық зардап 
шегуші  аудандарға  айналды.  Табиғи  ортаны  қорғау  жұмысының 
жеткіліксіздігінен көптеген қалаларда ауаның ластануы өте жоғары 
деңгейге жетті. Əсіресе, Қызылорда, Ақтөбе, Семей облыстарын-
да экологиялық өте ауыр жағдай қалыптасты. Арал аймағында 
көптеген аурулар тарап, балалар өлімі өсті. 
Міне, осымен байланысты 1986 жылғы ақпан айында болып 
өткен Қазақстан Компартиясы ХVІ съезінде жасаған баяндама-
сында, ол кезде республика Министрлер Кеңесінің төрағасы болып 
істеген Н.Ə.Назарбаев жəне съезде шығып сөйлеген басқа да делегат-
тар мұндай келеңсіз жағдайларды өткір сынға алды. Олар көптеген 
күрделі жəне маңызды мəселелерді партия комитеттерінің уақ-   
тылы шешпейтінін, олардың қызметі ауқымынан тыс қалатынын, 
өзекті мəселелерді шешуге ескіше қараудың кеңінен орын алып 
отырғанын ешқандай бүкпесіз айтып берді. 
Алғашқыда Орталық басшылығын Қазақстанның шикізаттық 
даму  бағыты  мен  оның  Д.А.  Қонаев  бастаған  басшылығы 
қанағаттандырды. Бірақ та «қайта құруға» сай жүзеге асыры-
ла бастаған косметикалық реформалар республика басшылығын 
ауыстыруды қажет етті. Қазақстанның жоғарғы билік органда-
рына орталықтан басшы кадрлар жіберу жалғаса түсті. Оларды 
қызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі, республиканың тари-
хи жағдайы, оның салт-дəстүрі есепке алынбады. Мұндай жағдай 
1986 жылғы 16 желтоқсан күні Қазақстан Компартиясы Орталық 
Комитетінің бірінші хатшысы Д.А.Қонаевты орнынан алған кезде 
айрықша көзге түсті. Пленум мəжілісі небəрі 18 минутқа созыл-
ды. Осы уақыт ішінде Қазақстан Компартиясының 1-ші хатшысы 
Д.А.Қонаев қызметінен алынып, оның орнына Мəскеу жіберген Г.В. 
Колбин сайланды. Мұның өзі қайта құру мен демократиядан үлкен 
үміт күтіп отырған республика халқының, соның ішінде қазақ 
жастарының наразылығын туғызды. Пленум өткеннен кейін екінші 
күні Орталық партия комитеті үйі алдындағы алаңға өздерінің пле-
нум шешімімен келіспейтіндігін білдіру үшін жұмысшы жəне сту-
дент жастар, оқушылар, т.б. жиналды. Олардың қолдарында ұстаған 
ұрандарының арасында “Əр халықтың өз ұлттық көсемі болу керек” 
деген ұран бар еді. Мұндай көсемнің Қазақстанда тұратын орыс 
халқы  өкілдерінен  болуы  мүмкін  екендігі  айтылды.  Алаңда  бо-
лып жатқан жағдай, республика басшыларының, соның ішінде Г.В. 
Колбиннің ойында қазақ жастарының арасында елдегі социалистік 
құрылысқа қарсы астыртын əрекет, ұлтшыл ұйым бар деген пайым-
дау мен арам пиғылды туғызды. Бірақ ондай ұйымның бар-жоқтығы 
кейін қанша тексерсе де анықталмады. Алаңда жиналған халық пен 
милиция жəне əскерлер арасында қақтығысулар болды. Ереуілге 
қатысушылар таспен, таяқпен қаруланып жазалаушыларға қарсылық 
көрсетті.  Мұздай  суға  тоғыту  үшін  алаңға  əкелінген  бірнеше  өрт 
сөндіргіш машиналарды жастар өртеп жіберді. Қақтығысудың ба-
рысында Е.Сыпатаев жəне С.Савицкий деген азаматтар қаза тапты. 
Үкімет органдары алаңға шығушыларға қарсы күш қолдана бастады. 
Алматыға басқа жерлерден арнайы əскери бөлімдер əкелінді. Бейбіт 
шеруді басып-жаншу кезінде тəртіп сақтау органдары заңдылықты 
өрескел бұзып темір таяқтарды, сапер күректерін, иттерді пайда-
ланды. Жастарды прокурордың шешімінсіз түрмеде ұстап, партия 
органдары құқық қорғау органдарына айыптау қорытындыларын 
тезірек шығару жөнінде қысым жасады. 
1987 жылғы шілдеде КОКП Орталық Комитеті “Қазақ рес-
публикалық партия ұйымдарының еңбекшілерге интернационал-

314
315
дық жəне патриоттық тəрбие беру жұмысы туралы” арнайы қаулы 
қабылдады. Онда 1986 жылғы желтоқсандағы оқиға Қазақстандағы 
ұлтшылдықтың көрінісі деп бағаланды. Бірақ кейіннен бұл шешім 
қате деп табылды. Өйткені қазақ халқы еш уақытта ұлтшыл болып 
көрген емес еді. Мəселені Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі жанынан ар-
найы құрылған Мұхтар Шаханов бастаған комиссия тексерді. Оның 
барысында, қазіргі кезеңнің талабымен қарағанда, алғаш рет демо-
кратия жəне жариялылық жағдайындағы халықтың еркіндік үшін 
көтерген талабы мен ескі партиялық ойлау арасындағы қақтығыстың 
болғандығы ашып көрсетілді. 
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы бас көтеруінің 
түрі  ұлттық  болғанымен  мазмұны  ұлтшылдық  емес  еді.  Ол  басқа 
халықтарға, соның ішінде орыс халқына қарсы бағытталмаған бола-
тын. Бұл ереуіл саяси сипаттағы бейбіт демонстрация еді, мемлекеттік 
құрылысты құлатуға шақырған жоқты. Бірақ республиканың жəне 
орталықтың партиялық-бюрократиялық құрылымы тарапынан ол 
экстремистік (Экстремист — шектен шыққан көзқарасты жақтаушы) 
пиғылдағы ұлтшыл жастар тобының бүлігі деп бағаланды. Өмір 
сүріп тұрған жүйе оны “Қазақ ұлтшылдығы” деп айыптауға дейін 
барды. 
Желтоқсан оқиғасы бойынша тергеу барысында 99 адам сот-
талды, 264 адам жоғары оқу орындарынан, 758 адам комсомол-
дан шығарылды. 1164 комсомол мүшесіне, 210 партия мүшесіне 
əртүрлі жаза берілді, 52 адам КОКП қатарынан шығарылды. Ішкі 
істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулық сақтау жəне Көлік 
министрліктерінен 309 адам жұмыстан босатылды, жоғары оқу 
орындарының 12 ректоры қызметінен алынды. 
Алматыдағы желтоқсан оқиғасынан кейін Г.В. Колбиннің 
саясатының қатаң жəне валюнтаристік бағытына жол берілді. 
Басшылық жүйесінде үлкен кадрлық тазалау жүзеге асырылды, 
мəдениет пен баспасөзге бақылау күшейді, жоғары оқу орындары-
на студенттер Қазақстандағы ұлттардың алатын проценттік үлесіне 
сай қабылдана бастады. Орталыққа жіберілетін фондыларды азайту 
нəтижесінде қол жеткен өзгерістерге жалған сипаттама берілді. 
Осылайша «қайта құрудың» алғашқы кезеңінің нəтижелері эко-
но-миканы жəне қоғамдық-саяси өмірді жоғарыдан жүзеге асырыл-
ған жеңіл-желпі шаралармен реформалау мүмкін еместігін айдан-
анық көрсетті. 1988 жылдан бастап Коммунистік партия тарапына 
сындар  айтылып,  жаңа  қоғамдық  ұйымдар  құрыла  бастады.  1987 
жылы тамызда тұңғыш тəуелсіз ұйым — əлеуметтік-экологиялық 
«инициатива» бірлестігі құрылып, ол өзінің алдына соғысқа қарсы 
тұру, экологияны, бейбітшілікті қорғау, қоғамды демократиялан-
дыру мақсатын қойды. Жұмысшы қозғалысы да елеулі саяси күшке 
айналды. Оның қатарында Қарағанды көмір бассейнінің шахтерла-
ры ерекше рөл атқарды. 1989 жылы Жаңаөзендегі оқиға əлеуметтік-
экономикалық саладағы көкейтесті мəселелерді көтерді. 
Бір ерекше айтып кететін жағдай, қайта құру жағдайында 
бұқаралық хабарлама органдары елдегі, соның ішінде Қазақстанда 
болып жатқан жағдайларды, өзгерістерді ешқандай бүкпесіз ашық 
жариялап отырды. Əсіресе, республикада орын алған əлеуметтік 
жəне ұлттық қайшылықтар жөнінде жан-жақты айтылды. Соның 
арқасында халықтың азаматтық жəне ұлттық сана-сезімі едəуір өсті. 
Қоғамда орын алған жұмыссыздық, балалар өлімі, халықтың мəдени-
тұрмыстық, үй-жай жөнінде əлеуметтік зерттеулер жүргізіліп, оның 
қорытындылары ашық жарияланып отырды. Мұның өзі бұқара 
халықтың саяси-əлеуметтік белсенділігін күшейтуге көмектесті. 
Қайта құру барысында қазақ халқы өзінің тарихы, ұлттық қайта 
даму, ана тілі, мемлекеттік егемендік алу жөнінде талаптарын қоя 
бастады, бұл мəселелер жаңа қырынан көрініс тапты.
Біздің қоғамымызда демократиялық қатынастардың одан əрі 
тереңдеп өрістеуі кеңестердің қызметінен айқын көріне баста-
ды. “Барлық өкімет Кеңестерге берілсін!” деген ұран жандан-
ды. Бұл мəселені бастапқы кезде кеңестерге партия басшылығын 
күшейту арқылы шешу үшін күш салынды, бірақ одан ештеңе 
шықпады. Өйткені, компартияның қызметінде елеулі кемшіліктер 
мен тоқыраушылық орын алды. Алайда, осыған қарамастан, 1987 
жылғы шілде айында алғаш рет Қазақстанда жергілікті кеңестерге 
халық депутаттарын сайлау округтер бойынша көп мандатты 
негізде іске асырылды. Республиканың 19 ауданында көп мандат-
ты округтік сайлау барысында депутаттыққа кандидат болып 2270 
адам ұсынылды. Оның 1701-і депутат болып сайланып, қалғандары 
резерв ретінде қалдырылды. 185 ауылдық жəне селолық кеңестерге 
6291 депутат сайланды, ал 1928 адам резервке кіргізілді. Жаңа сай-                           
лау жүйесі бойынша Шығыс Қазақстан облысы еңбеккерлері арасын-
да КСРО Ғылым Академиясы əлеуметтану институтының зерттеуі 
жүргізілді. Сайлаушылардың басым көпшілігі бұл жаңа тəртіпті 
мақұлдады. Өйткені, көптеген еңбек ұжымдары депутаттыққа 
кандидат етіп өздерінің қалаулыларын ұсынуға қолдары жетті, 
ал кандидаттар бұқара халықпен кездесу барысында өздерінің 
бағдарламаларын анықтауға, онымен еңбекшілерді жан-жақты 
таныстыруға мүмкіндік алды. 

316
317
1988 жылғы шілде-тамыз айларында өткен Бүкілодақтық ХІХ 
партия конференциясында Кеңес қоғамының саяси жүйесіне рефор-
ма жүргізу қажеттігі атап көрсетілді. Онда ең басты мəселе — халық 
депутаттары Кеңестерінің толыққанды өкіметін барлық жерлерде 
қайтадан қалпына келтіру көзделді. Конференцияның шешімдеріне 
сəйкес қысқа уақыт ішінде ең жоғарғы мемлекет органдарын қайта 
құру  жоспарланды.  Ол  1988  жылғы  1  желтоқсанда  қабылданған 
“КСРО Конституциясына қосымша өзгерістер енгізу туралы” жəне 
“КСРО халық депутаттарын сайлау” жөніндегі заңдарда өзінің шы-
найы көрінісін тапты. 
Толғағы жеткен мəселелерді өзі шешуге республиканың құқылы 
болуы Қазақстанның өткен кезеңінде жіберілген ағаттықтарын 
түзетуге мүмкіндік туғызды. 1988 жылы Қазақстан Компартия-
сы Орталық Комитетінің қаулысымен 30—40-жылдары жəне 
50-жылдардың бас кезінде сотталған жəне жазаға ұшыраған 
халқымыздың даңқты өкілдерінің есімі халқына қайтарылды. 
Əсіресе Шəкəрім Құдайбердіұлының, Ахмет Байтұрсыновтың, 
Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Міржақып Дула-
товтың шығармашылық мұраларының ақталуы жұртшылық ара-
сында зор қолдауға ие болды. Сөйтіп, қазақ халқының аталған бес 
арысы 1988 жылы ресми ақталды.  
«Қайта құрудың» екінші кезеңі 1989 ж. көктемдегі сайлауға бай-
ланысты басталды. Сайлау науқаны кезінде нарықтық экономикаға 
жəне меншікке көшу үшін, ұлттық республикалар мен аймақтардың 
құқығын кеңейту үшін белсенді күрес басталды. Демократиялық 
процестердің даму барысында көрнекті рөл атқарған 1989 ж. наурыз 
айында өткен КСРО халық депутаттарының І съезі болды. Осы съез-
де Г.В. Колбин одақтық халық бақылау комитетінің төрағасы болып 
тағайындалып, Мəскеуге кетті. Оның орнына осы жылғы шілдеде 
Н.Ə. Назарбаев сайланды. 
Саяси өмірде болған өзгерістер ұлттық сананың оянуын туғызды. 
Мұның айқын көріністерінің бірі ядролық қаруға қарсы халықтық 
қозғалыс болды. 1989 ж. ақпандағы республика жұртшылығының 
жиынында тұңғыш «Невада-Семей» қозғалысының бастамасы са-
лынды. Оны белгілі қоғам қайраткері, ақын О.Сүлейменов басқарды. 
Бұл қозғалыс бүкіл Қазақстан халқы тарапынан қолдау тауып, осы 
жылдың 6 тамызында Семей облысы Қарауыл ауылында өткен 
жиында КСРО мен АҚШ-тың халықтары мен Президенттеріне 
ядролық сынауға бірлесіп мораторий жариялау қажеттігі жөнінде 
үндеу қабылдады. Одақтық үкімет Семей полигонындағы жары-
лысты  азайтуға  мəжбүр  болып,  1989  ж.  полигонда  жоспарланған 
18 жарылыстың 11-ін тоқтатты. «Невада-Семей» қозғалысының 
бастамасы бойынша 1990 ж. мамырда Алматыда əлемдегі барлық 
антиядролық қозғалыстардың барлық ядролық державаларда 
қаруды сынауды толық тоқтату жолындағы күш-жігерін біріктіру 
мақсатында «Дүние жүзінің сайлаушылары ядролық қаруға қарсы» 
деген халықаралық конгресс өтті. 
Елдегі  жүріп  жатқан  саяси  реформаның  екінші  кезеңі  —  ре-
спубликаларды, өлкелерді, облыстарды, қалаларды, аудандар мен 
округтерді  басқарудың  жаңа  жүйесін  құру  еді.  Ондағы  негізгі 
мақсат — бұқара халық өкілдері органдарының рөлін тек орталықта 
ғана емес, сондай-ақ жергілікті жерлерде де көтеру болатын. Оны 
тəжірибе жүзінде іске асыру үшін партия комитеттерінің бірінші 
хатшылары халық депутаттары Кеңесінің төрағаларына ұсынылды. 
Бірақ мұндай өзгеріс барлық жерлерде бірдей міндетті еместігі ай-
тылды. Міне, осының нəтижесінде 1990 жылғы жергілікті кеңестер 
сайлауының қорытындысы бойынша Қазақстанда  9 қалалық жəне 
аудандық Кеңестерге кандидаттар бөлек-бөлек сайланды. 
Жаңа тəртіпке сəйкес 1990 жылғы наурызда Қазақ КСР Жоғарғы 
Кеңесіне сайлау ұйымшылдықпен өтті. Онда Қазақстан Компар-
тиясы Орталық Комитетінің 1- хатшысы Н.Ə.Назарбаев Қазақ КСР 
Жоғарғы Кеңесінің төрағасы болып сайланды. Осыдан көп кешікпей-
ақ орталықтағы сияқты біздің республикамызда да президенттік 
қызмет енгізілді. Сөйтіп, 1990 жылғы 24 сəуірде Қазақ КСР Жоғарғы 
Кеңесі  Н.Ə.  Назарбаевты  республиканың  тұңғыш  президенті  етіп 
сайлады. Н.Ə.Назарбаевтың президент болып сайлануы республи-
када саяси-экономикалық мəселелерді шешуде жаңа идеялардың 
өрістеуіне ықпалын тигізді. Оның бастамасымен Қазақстанда 
елді басқару ісіне көптеген жаңалықтар, халық шаруашылығын 
басқарудың барлық сатыларында сапалы жаңа өзгерістер енгізілді. 
Республика Жоғарғы кеңесі 1986 ж. 17—18 желтоқсанда Алматы-
да болған оқиғаға байланысты жағдайларға түпкілікті баға беру 
жөнінде арнайы комиссия құрды. 
Қоғамды демократияландыруда халық депутаттары Кеңесінің 
заң шығару қызметі маңызды рөл атқарды. Бұл салада он екінші 
шақырылған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі (1990 ж. сəуір) жетекші 
орын алды. 1990—1991 жж. қабылданған республика заңдарында 
əрбір адамның бостандықтары мен адамгершілік қасиеттерін 
көрсетуіне қажетті жағдайларды қамтамасыз етуге зор көңіл бөлінді. 
Қалыптасқан жағдайдың талаптарына сай республика заңдарын 

318
319
жаңарту құқықтық мемлекет құру жолындағы елеулі қадам бол-
ды. Заңдар Қазақстанның саяси жəне экономикалық егемендігін 
іс жүзінде нығайтуға, демократия жолына бүкіл саналы күштерді 
топтастыруға бағытталды. Олар азаматтардың құқықтарын едəуір 
кеңейтіп, республикада тұрып жатқан барлық ұлттар өкілдерінің 
талап-тілегіне жауап беретін еді. Республика парламентінің қазақ 
тіліне мемлекеттік тіл дəрежесін берген “Қазақ КСР-нің тіл туралы 
заңын” 1989 ж. қыркүйекте қабылдауы маңызы зор оқиға болды. 
Елде жүзеге асырылып жатқан демократиялық өзгерістер бұқара 
халық арасында əртүрлі көзқарастардың, түрлі қоғамдық пікірлердің 
ашық айтылуына жəне бірқатар саяси партиялар құрылып, олардың 
еркін жұмыс істеуіне жағдай жасалды. Мысалы, 1990 жылы Қазақстан 
социал-демократиялық партиясы құрылды. Бұл партияның алды-
на қойған басты мақсаты — республикалық парламент сайлауына 
қатынасып, оның құрамына өздерінің өкілдерін депутат етіп өткізу 
еді. Сондай-ақ, партия қоғамдағы жеке меншікті мойындады жəне 
өзінің қызметінде кəсіпкерлікті қолдап отыруды көздеді. 
1990 жылы Қазақстанда “Азат” азаматтық қозғалысы қалыптасты. 
Оның басты мақсаты — Қазақстанның мемлекеттік тəуелсіздігін, 
заң алдында барлық азаматтардың тең құқықтылығын, əлеуметтік 
əділеттілікті қорғау болды. Одан басқа республикада “Алаш”, 
“Желтоқсан”, т.б. саяси қозғалыстар пайда болды. Мұның өзі Қа-
зақстанда көппартиялық жүйенің қалыптаса бастағанын көрсетті. 
Қорыта  келгенде,  ХХ  ғасырдың  70—80-  жылдары  қоғамдық-        
саяси өмірдегі жəне əлеуметтік-экономикалық дамудағы теріс 
құбылыстар одан əрі өсіп, қоғамдағы қайшылықтар мейлінше 
шиеленісе түсті. Сол кездегі күшпен ұстап тұрған кеңестік 
тоталитарлық жүйенің құлдырауы жағдайында басқаша болуы 
мүмкін де емес еді. 1985 жылдан басталған қоғамдық-экономикалық 
өмірді қайта құру, горбачевтік социализмді “жаңарту” əрекеттері 
ешқандай  оң  нəтиже  бермеді,  КСРО-ны  төніп  келе  жатқан  терең 
дағдарыстан құтқара алмады жəне құтқара да алмайтын еді. 
Керісінше, кеңестік əкімшіл-əміршіл жүйе тоқырауға ұшырап, 
қоғамның барлық салаларын қамтыған дағдарыс одан əрі тереңдей 
түсті. 
 
16-тақырып
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 
ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ 
ЖƏНЕ САЯСИ ДАМУЫ (1991—2008 жж.)
Қазақстанның тəуелсіздігінің жариялануы 
• 
жəне ТМД-ның құрылуы 
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы
• 
Қазақстан Республикасының əлеуметтік-экономикалық дамуы 
• 
Қазақстан Республикасының қоғамдық-саяси дамуы
• 
Қазақстан — əлемдік қауымдастықта
• 

жүктеу/скачать 1,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: