Ұлы Дала Алтын Ордалық кезеңде (XIII-XV ғғ.)
Алтын Орданың Еуразия империясы ретінде құрылуы: территория, этникалық процестер
жүктеу/скачать 413,77 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Алтын Орданың этникалық құрамы
| 2. Алтын Орданың Еуразия империясы ретінде құрылуы: территория, этникалық процестер.
1227 ж. Шыңғысхан қайтыс болды. Ол өлгеннен кейін 1235 ж. Қарақорымда өткен монғол ақсүйектерінің құрылтай жиналысы Шығыс Еуропаға жаңа жорық жасауға шешім қабылдады. Монғол әскерлерін Шыңғысханның мұрагер немересі, Жошының екінші ұлы Бату басқаратын болды. Бату әскері 1236 жылы Камадағы бұлғарларды, мордваларды талқандап, 1237 ж. орыс мекендеріне келіп шүйлікті. Рязань, Мәскеу, Владимир түбінде монғол әскерлерімен кескілескен ұрыстар жүрді. 1239 ж. басында монғол әскерлері Еділ өзенінің ту сыртынан орыс жеріне екінші жорыққа аттанды. Қызу ұрыстар жүргізе отырып, монғолдар Перяславль қаласын, онан кейін Чернигов қаласын алып, оны өртеп күлге айналдырды. 1240 ж. күзінде Бату Киевті талқандады, олар Польша, Венгрия, Чехияны және басқа да елдерді басып алды. Батудың екпінді жорығы барысында монғолдар кең байтақ жерге ие болды. Оның шегі батыста - Днестрге, шығыста - Ертіске, Солтүстікте - Батыс Сібір ойпатына, Оңтүстікте - Солтүстік Кавказға дейін жетті. Бату иеліктерінің құрамына оңтүстік-шығыста Солтүстік Хорезм мен Сырдарияның төменгі жағындағы жерлер енді. Оңтүстік орыс княздіктері де Батуға тәуелді болды. Осындай аса зор мемлекет шығыс деректемелерінде Көк Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда деп аталды. Астанасы алғашында Еділ бойындағы Сарай Батуда болса, Кейін Сарай Беркеге көшірілді. Алғашында Алтын Орда деген ұғым болмаған. Бұл атау орыс деректерінде тек XVI ғ. аяғында пайда болған. Өтеміс қажының «Шыңғыснама» шежіресінде бұл туралы аңыз бар. Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған жоқ. Отырықшы аймақтарда - Еділ бұлғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар, гректер, ежелгі хазарлар мен алан ұрпақтары, хорезмдіктер тұрды. Далалық өңірді негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес қыпшақ, қаңлы, найман, қоңырат, керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті Қыпшақ төңірегі мен Еділ бойына қоныс аударған монғолдар аз болған жоқ. Олар кейін жергілікті түркі тілдес халықтармен сіңісіп кетті. Жеті жылдық соғыс нәтижесінде (1236-1242 ж.ж.) Батыйдың қол астына Еділдің батысынан Дунайдың төменгі жағына дейінгі жерлер қарайлды. Осыдан кейін Батый Еділдің төменгі жағында Алтын Орда атты моңғол мемлекетін құрды. Территориялық аймағы – Шығыс Дешті Қыпшақ яғни Обь пен Ертістің жоғарғы жағынан, Еділ мен Амударияның төменгі бойларына дейінгі жері, Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бөлігі, жаңадан жаулап алынған жерлер енді. Бату -1243-1255 жж., Берке -1257-1266 жж., Мөңке-Темір -1266-1280 жж., Төле Мөңке- 1280-1287 жж., Төле-Бұқа -1287-1291 жж., Тоқа-Темір -1291-1312 жж., Өзбек 1312-1342 жж., Жәнібек- 1342-1357 жж., тұсында қуатты кемеліне келіп, билігі мейлінше күшейе түсті. Егер Жошы мен Бату Монғолиядағы ұлы ханға белгілі бір дәрежеде бағынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары өздерін тәуелсізбіз деп есептеді. Ол Батыс Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен, Үндістанмен, Қытаймен сауда-саттық жүргізді, әр түрлі кәсіпшілікпен айналысып, қолөнерді дамытты. Беркенің кезінде Алтын Орда мен Египет сұлтаны Бейбарыс арасында байланыс күшейе түсті. 1262 ж. Бейбарыс Алтын Орда ханы Беркемен өзара достық қарым қатынас орнату үшін өз елшісін жіберді. Мұнан кейін екі ел арасында әскери, сауда, діни, мәдени байланыстар орнады. Берке хан тұсында Алтын Ордаға ене бастаған ислам діні кейін Өзбек хан тұсында үстем дінге айналды. 1312ж. Өзбек хан исламды Алтын Орданың мемлекеттік діні деп жариялады. Алтын Орданың гүлденген мезгілі осы Өзбек хан (1312-1342жж.) мен оның баласы Жәнібек ханның (1342-1357жж.) билік еткен тұстары болды. Өзбек хан қалаларда медресе салдырып, мұсылмен дінінің таралуына септігін тигізді [2; 79 б.]. Зерттеушілір монғол шапқыншылығы қазақ халқының қалыптасуының аяқталуын екі жүз жылға кешеуілдетті деп есептейді. Әрине, кез-келген сырттан таңылған әскери іс-қимыл басқыншылық (агрессивті) соғыс болып саналады. Оны еш сылтаумен ақтауға болмайды. Шыңғысханның батысқа жорықтары да ғылымда өзінің тиісті бағасын алған. Солай бола тұра, тарихтан белгілі мына бір жағдайларды да естен шығармағанымыз жөн. Империялар тарихына шолу мынаны дәлелдеп отыр. Қарудың күшімен құрылған мемлекет жергілікті халықтың топтасуын жеделдетіп, оның өз тәуелсіздігі үшін толассыз күрес жүргізіп, міндетті түрде, ерте ме, кеш пе өз мемлекетін құруына алып келеді. Империя саясаты осыған итермелейді. Шыңғыс хан негізін қалап, ұрпақтары жүзеге асырған Монғол империясының (Алтын Орда) тағдыры да осылай аяқталды. Соның бір көрінісі Қазақстан аумағындағы XІV-XV ғғ. құрылған феодалдық мемлекеттер (Шыңғысхан ұрпақтарының құрған мемлекеттері), Қазақ этносының қалыптасуының аяқталуы мен Қазақ хандығының (қазақ хандары Шыңғыс-Жошы-Орда Ежен ұрпақтары) құрылуы болды. Алтын Орданың этникалық құрамы Алтын Орда этникалық құрамы жағынан күрделі мемлекет болған. Оның құрамына бір-бірінен қоғамдық-экономикалық даму деңгейі жағынан айырмашылығы бар, өзіндік мәдениеті мен салт-дәстүрлері сақталған көптеген ұлттар мен халықтар кірді. Көшпелілер негізінен түркі халықтары – ең көбі қыпшақтар, сондай-ақ қаңлылар, наймандар және т.б. болды. Отырықшылардан бұлғарлар, орыстар, черкастар, хорезмдіктер, т.б кірді. Мұнда моңғолдар саны аз болды. ХІІІ ғ. аяғы мен ХІV ғ. моңғолдар толығымен түркіленіп, Алтын Орданың халқы «татарлар» деген атау алды [3; 118 б.]. Шыңғыс хан өзіне жақындатқан негізгі төрт ру болды. Бұл рулар 1206 жылғы құрылтайда Шыңғыс ханды ақ киізге отырғызып, моңғол тайпаларының ханы етіп салайды. Осылай 1206 ж. бастап Моңғол империясының негізі қаланып, оның негізгі этникалық құрылымын наймандар, қияттар, меркіттер және керейлер құрайды. Әр заманда осы төрт тайпа Шыңғыс ханның және оның мирасқорлары құрған хандықтың орталық тайпалары болды. Жошы Ордасының құрылған кезінде Шыңғыс хан отар-отар қой, үйір-үйір жылқы, ірі қара мал және оларды бағып жүргендермен қоса Жошыға найман тайпасының құрамынан екі ірі ру – Балталы және Бағаналы руларын бөліп берді. Бұл рулар Алтын Орданың құрамына кіріп, Орда әскерінің негізін құрды. Белгіленген рулар бүгінгі күні де Жошы ұлысы болған территорияда мекен етеді, яғни Ұлытау тауларынан оңтүстікке қарай Қарағанды облысында. Алтын Орданың негізгі халқын қазақ тайпалары мен татарлар құрады. Бұл тайпалар Алтын Орданы билеуші тайпаларына айналды.Араб деректемелерінде көрсетілген қыпшақ тайпалары деп аталған ноғай халқының тайпалық құрылымы келесі түрде көрсетілген: 1. Қият 12. Ошақты 2. Жалаир 13. Алшын 3. Қаңлы 14. Жетіру 4. Албан 15. Арғын 5. Суан 16. Найман 6. Дулат 17. Қыпшақ 7. Шапырашты 18. Керей 8. Сіргелі 19. Меркіт 9. Шаңышқалы 20. Қоңырат 10. Ысты 21. Маңғыт (ноғай) 11. Сарыүйсін 22. Уақ Жошыұлысынмекендегенбасқатүріктайпаларытуралыдеректертабылғанжоқ. Қалғанхалықтарды араб тарихшыларыорыстар мен шеркестердепатайды. КейініреккерейлерденАбақ-Керей, Ашымайлы-Керейруларыбөлініп, Керейтайпасыдепаталды. Керейттердіңқалғанруларыбасқаелдердіңқұрамынаеніп (қырымтатарлары, өзбек, қарашай, қарақалпақ), қазірҚазақстанныңБатысбөлігіндемекенетеді. Олардың саны азайып, КерейтдегенжалпыатаумнЖетірудыңқұрамынакірді. Алтын Орда дәуіріндеқазақтайпаларыжүздергебөлінгенжоқ. Жүздергебөлінуәкімшілікқажеттіліктентуғанқұбылысболды. Қазақхалқыныңжүздергебөлінукезіндеқазақхалқыныңқұрамынанқияттар, маңғыттаржәнеқожаларбөлініпкетті. ХV-XVI ғғ. маңғыттар Алтын Орданыңқұрамындажаңа автономия – Ноғайордасынқұрды. НоғайОрдасынақыпшақтардың, наймандардың, керейлердіңшағынбөлігіқосылды [4; 357 б.]. Жоғарыдааталыпкеткендей Алтын Орданыңнегізгіқұрамынқазақтайпаларықұрады, ал моңғолдарболсажергіліктіхалықпенсіңісіптүріктенді. БіраққазіргікездеғалымдардыңкөбіШыңғысханныңшығу те тегітуралымәселеніқайтақозғапотыр.Ғалымдардыңпайымдауынша «моңғол» сөзітүріктің(қазақтың) «мың» және «қол» сөздерінентұрады. БұлатаудыШыңғысханныңөзікөшпелітайпалардыбіріктіруүшіншығарғандегенболжам бар. Араб деректерінде де Алтын Орда қыпшақнемесе татар ұлысыдепберіледі. Ал халықтыңжалпыатауыноғайлыелідепаталады. Селбесу (Симбиоз; грек, symbiosis — біргетұрушылық) — әртүрліекінемесебірнешеорганизмдердіңтұрақтыбіргетіршілікетуі. жүктеу/скачать 413,77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|