Алтын Орданың ыдырауы XIV-XV ғасырларда болған ұзақ және күрделі процесс болды. Міне, осы оқиғаның егжей-тегжейлі сипаттамасы:
1. ** Ішкі қақтығыстар**: моңғол әулеті басқарған Алтын Орда ішкі қақтығыстар мен билік үшін дауларға тап болды. Бұл қақтығыстар көбінесе Батудың әр түрлі ұрпақтары арасында, әсіресе 1255 жылы қайтыс болғаннан кейін басталды. Билік үшін шайқастар орталық мемлекеттік басқаруды әлсіретті.
2. ** Сыртқы қауіптер**: Алтын Орда екі жақтан шабуыл жасады. Темірлан деп те аталатын Тимур Ленк өзінің жаулап алу жорықтарын XIV ғасырда бастады және Ордаға ауыр соққылар жасады, тіпті астанасы Сарай-Беркені басып алды. Кейінірек Алтын Орданың бұрынғы вассалы Тоқтамыш моңғол көршілеріне қарсы агрессивті әрекет жасады.
3. ** Жеке хандықтарға бөліну**: сыртқы қауіптер мен ішкі қақтығыстардың қысымымен Алтын Орда жекелеген хандықтар мен княздіктерге ыдырай бастады. Мысалы, XIV ғасырдың аяғында Мәскеу княздігі Ордаға бағынудан шығып, тәуелсіздігін нығайта бастады.
4. ** Ыдыраудың аяқталуы**: XV ғасырдың ортасына қарай Алтын Орданың ыдырау процесі аяқталды. Орда біртұтас, орталықтандырылған мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты және оның аумақтары әртүрлі тәуелсіз хандықтар мен Қазан хандығы, Астрахан хандығы, Сібір хандығы және басқалары сияқты князьдіктер арасында бөлінді. Осы құрылымдардың әрқайсысы өзінің саясаты мен басқаруын дамыта бастады.
XIV-XV ғғ. Ортағасырлық мемлекеттер
Ақ Орда
XIV-XV ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан моңғол шапқыншылығы зардабынан арыла бастады. Әлеуметтік-экономикалық жағдайлар түзеле бастады. Көптеген ұлыстар мен елдер тәуелсіз бола бастады. Осындай тәуелсіздікке ие болған мемлекеттердің бірі - Ақ Орда. Оның шекарасы Жайық өзенінен Ертіске, Батыс Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты. Ақ Орданың астанасы - Сырдария өзенінің орта ағысы бойында орналасқан Сығанақ қаласы.
Ақ Орданың халқы - қыпшақтар, Алтайдан осында қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, керейттер, үйсіндер, қарлұқтар Ақ Орда хандары - Орда-Ежен, Сартақ, Баян, Сасы Бұқа хан, Ерзен, Мүбәрәк Қожа хан, Шымтай хан, Ұрыс хан, Құйыршық хан, Барақ, Керей, Жәнібек және т.б.
Моғолстан
14 ғ. ортасына қарай Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының шығыс бөлігі – Оңтүстік-шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан мемлекеті құрылады. Ал ұлыстың келесі бөлігі – Мауараннахрдың батысында Әмір Темір мемлекеті құрылған.
14—15 ғғ. Моғолстан құрамына Түркістан, оңтүстік-шығыс Қазақстан және Орта Азияның кейбір аумақтары кірді. Оған кіретін тайпалар: дұғлаттар, қаңлылар, керейттер, арғындар, барластар кірді. Орталығы — Алмалық қаласы.
Моғол хандығының тағына негізінен Шығыс тұқымдары мен моңғол ақсүйектері отырған. Әрине, моңғол шапқыншылығы кезінде келген арлат, чорас, калучи сияқты тайпалар алғашқы кезінде өздерінің басымдылығын көрсеткенмен, уақыт өткен сайын жергілікті түркі тілдес тайпалар басымдылық алып, моңғолдарды өздеріне сіңіре бастаған. Ал қалғандары Шығыс Түркістанға, ұйғырларға қоныс аударып, соларға араласып, өздерінің моңғол атынан мүлдем айырылған.
