Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
| кес – кезеді (кеседі)». Консонантизмнің күрделенуі негізгі фонемалардың ұяң
аллофондарының фонологизациялануына және туыстас емес көршілес тілдерден келген кірме лексика, терминология жүйесінің дамуына қатысты болады. Қатаң дыбыстардың ұяңдау үдерісі – сөздің барлық позицияларында кездесетін құбылыс. Сөздің басында қатаң дыбыстардың айтылуы түркі тілдері тарихындағы өте ескі, ежелгі құбылыс және ұяң-қатаң дауыссыздар бір ғана болып саналған. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз ортасында, соңында айтылатын дауыссыз [j](й) дыбысының тағы бір ізін көруге болады Ескі түркі тіліндегі [d](д) дыбысымен айтылған edguw, adyγ, idi сөздері қазақ тілінде [ijgi], [ajuw], [ije] түрінде айтылып дыбысталады. Қазақ тілінің дыбыстары бірден фонологиялық статусын алмағаны белгілі, олар тілдің даму кезеңіне сәйкес өзгеріп, толығып, функциялары кеңейіп, фонемалар деңгейіне көтерілген. Дыбыстардың фонема деңгейінде жұмсалуы, яғни фонологизациялануы тілдің даму барысында конвергентті- дивергентті құбылыстар арқылы жүзеге асады. Қазақ дыбыстарының дамуы тілдің жалғамалық (агглютинативтік) құрылысына және үндестік заңына негізделетіні белгілі жайт. Тілдегі жаңа фонемалардың пайда болуы адамның ойлау үдерісінің дамуы мен тілдің жаңа ұғымдармен және кірме лексикасының баюымен байланысты. Ғалымның пікірі бойынша, «дыбыс өзгерістерін білу үшін бізбен тілдес елдердің дыбыс заңдарын білу қажет. Қазақша бас, аяқ, әділет; чувашша бұус, атақ, еділ. Бас дегендегі а дыбысы, чувашта ұу; бас – пус, басы – пузи, қаз – қас. Дауыстыдан бұрын с өзгеріп з болады. Қазақтағы кесер дегенді алтайда кезер дейді. Демек, оларда үнді мен үнсіз дыбыстар осы күнге дейін бір фонема болғанын көреміз. Қазақ арасында әлі күнге дейін жұмысты бітір деудің орнына жұмысты пітір деушілер бар. Бұл да б-п дыбыстарының бір фонема екендігін білдіреді», – дейді ғалым. Ғалымның бұл көзқарасы түркі тілдерін зерттеуші еуропа тілшілерінің және түркітанушылардың тұжырымдарымен үндес. Тілдегі бұл тарихи үдерістерді лингвист-ғалым терең аңғарған және тілдің даму барысындағы фонологизация құбылыстарын, яғни дыбыстардың функционалдық ең шағын лингвистикалық бірлікке айналғанын ескерген. Қазақ тілінің фонемалары ұзақ жылдар бойы қалыптасқанын, айырым белгілері сұрыпталып, әртүрлі аллофондарда іске асырылатынын ғалым өз еңбектерінде жан-жақты ашып көрсеткен. Тарихи фонетикалық өзгерістер жайында ғалымның келесі пікірін келтіруге болады: «Қатаң қ мен к әрпінен жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|