108
Осы күнгі көсемше құрамында қаралып жүрген
-ғанша, -ғалы
тұлғаларын ғалым есімше тобында бергенмен, сүйеншек есімшелердің
жіктелмейтінін, өздігінен сөйлемді аяқтай алмайтынын, септелген сөздерше
басқа бір етістік, не басқа бір сөзге сүйеніп қана тұра алатынын айтқан.
Демек, ғалым бұл тұлғалардың көсемшелер сияқты сөйлемді аяқтай
алмайтындығын аңғарған. Сондай-ақ ғалымның бұл тұлғаларды тел есімше
мен көсемшелерден бөліп қарауының өзіндік мәні бар. Мәселен, ғалым
сүйеншек есімше деп атап отырған жоғарыда аталған тұлғаларының барлығы
тікелей жіктелмейді және сөйлемді аяқтамайды. Ал тел есімше тұлғалары (
-
ған, -атын, -ар) тікелей жіктеледі және сөйлемді аяқтайды.
Қ.Жұбановтың көсемшелерге
-ып/-іп, - а/-е/-й жұрнақтарын жатқызуы
қазіргі грамматикалармен сәйкес келеді. Қазіргі оқулықтарда ғалымның
жоғарыда атаған
-ғалы, -ғанша тұлғалары көсемшелер парадигмасында
беріліп жүр. Ғалымның бұларды ажыратып көрсетуіне
-ып/-іп, -а/-е/-й
тұлғаларының жоғарыдағы
-ғалы, -ғанша-лар сияқты сөйлемді аяқтай алмауы
және олардың (-
ып/-іп, -а/-е/-й) тікелей жіктеле алуы себеп болған деп
ойлаймыз.
Ғалым көсемшеге жатқызған тұлғалардың барлығының мағыналық
реңктеріне қарай атау беріп, көсемшенің бір түрі ретінде жіктеп көрсеткен.
Мысалы,
-ып/-іп – өткен шақ көсемше,
-а/-е/-й – дағдылы көсемше деп
атайды. Бұлардан басқа ғалым басқа да көсемшелер түрін атаған. Атап
айтқанда: шарт көсемше (-
са/-се); жиекше (-
ды/-ді); төтенше: а) бұйрық
төтенше (бұйрық райға қатысты 2, 3-жақты атайды); ә) көмекші төтенше
(
отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктеріне қатысты) (8, 386).
Қ.Жұбанов етістіктерді
дара және
қосынды етістік деп жіктеген.
«
Көмекші етістігі бар етістік қосынды етістік деп аталады», – дейді
ғалым. Сонымен қатар ғалым бұл қосынды етістіктердің жасалу жолдарын да
көрсеткен. Қосынды етістіктегі негізгі мағынаны беретін етістік көсемше не
тел есімше формасында кездесетінін, ал жіктеліп, түрленіп отыратыны
көмекші етістік екенін айтқан. Көмекші етістіктерді
төтенше (
отыр,
жатыр, жүр, тұр),
кеміс (
е, де, бол, шығар),
толық (
ал, сал, қал, жібер, бер,
қой, таста т.б.) деп үшке бөліп береді. Ғалым толық көмекшілердің әрі
негізгі етістік, әрі көмекші етістік мәнінде жүре беретіндігі туралы: «
Толық
көмекші дегендер – әрі жай етісті болып, әрі көмекші болып жүре
беретіндер. Бұлар көп. Мысалы, хат жібердім десек, жібер етістігі жай
етістік, мұнда өзінің негізгі мағынасында. Жолдасыма хат салып жібердім
дегенде де жібер өз мағынасында. Ал, жаққа салып жібердім десек, жібер –
көмекші. Үйткені, мұнда жіберу деген іс жоқ, салдым өз мағынасында,
Достарыңызбен бөлісу: