Ұлы Селжұқ империясы және Анадолыны жаулап алу

Селжұқ мемлекетінің негізін қалаушы Селчук Субашы Докак есімді мидың баласы және оғыз Ябгулұқ әскерінің қолбасшысы болған. Кейін оғыз ябгустарымен араздасып, Арал маңындағы Ценд қаласына келеді (960). Мұнда ол оғыздармен бірге исламды қабылдады. Селчук Су-башы жүз жастан асқан шағында 1009 жылы Ценд қаласында қайтыс болды. Оның бес ұлы болды. Бұлар Микаил (ұлдары Тұғрул мен Чағры Бей Ұлы Селжұқ мемлекетін құратын болады), Исраил Арслан Ябғу (оның немересі Құтламышоғлу Сүлеймен Шах Анадолы Селжұқ мемлекетін құратын болады), Мұса Инанч Ябғу, Юсуф Йынал Бей және Юнус бей.

Селжұқ биден кейін оғыздардың басшысы болған Арслан Ябғу Қараханидтермен келісім жасап, оғыздарды Хорасанға өткізбек болды. Тұғрул мен Чағры бей бұл келісімді мойындамады. Ғазнауи сұлтан Махмұд болса Асрлан Ябғудан қорқып, оны және оның қасындағыларды тұтқынға алып, Қалынжар қамалына қамауға алды (1025). Бұл жерден ұлы Құтламыш қашып кеткенімен, Арслан Ябғу түрмеде қайтыс болды (1032). Оның кейбір оғыздары тарап кетсе, басқалары Тұғрул мен Чағры бейдің айналасына жиналды.

Арслан Ябғудың осылайша өлуінің екі маңызды салдары болды. Бұлардың біріншісі Арслан Ябғу осылайша тұтқынға алынып, өлгеннен кейін бүкіл селжұқ тұқымында Ғазнауилерге деген үлкен өшпенділік пайда болса, екіншісі Оғыздардағы басшылық мәселесі Тұғрул мен Чағры бейдің пайдасына шешілді.

Туғрул мен Чағры бей ағалары Инанч Мұса Ябғумен бірге Хорасанға келді. Олар 1035 жылы осында бастаған Отанды сақтау соғысында жеңіске жетіп, Селжұқ мемлекетінің негізін қалады. Ғазнауи сұлтан Месуд оғыздарды Хорасаннан қуып шығару үшін 1039 жылы қалың әскермен оғыздарға қарсы жорық жасады. Толығымен атты әскер болған Тұғрул мен Чағры бей қолбасшылығындағы оғыз әскері Ғазнауилерге қарсы үлкен қырғын соғысын бастады. Ақырында, Данданакан деген жерде соңғы соққы беру үшін Газне әскерімен бетпе-бет келген селжұқтар сол жерде үш күндік соғыстан кейін (1040 ж. 23/24 мамыр) үлкен жеңіске жетті. Ғазнауи әскерінің барлық салмағы мен қазынасы селжұқтардың қолына өтті. Данданакан соғысы болған аймақта таққа отырған оғыздардың атақтылары Тұғрул сұлтанды таққа отырғызып, Хорасан билеушісі деп жариялап, ант берді.

Сұлтан Тұғрыл кезеңі (1040-1063)

Данданакан соғысымен мемлекетін құрған Сұлтан Тұғрул тұсында шығыста Хорезм елінен батыста Анадолыдағы Мурадие және Эрджиш аймақтарына дейінгі аймақ селжұқтардың қолына өтті. Басында Нишапур болған кезде астананы Рей қаласына көшірген Сұлтан Тұғрыл билігінің ең маңызды оқиғасы оның Аббаси халифасымен қарым-қатынасы екені сөзсіз. Сұлтан Тұғрул Шығыс Анадолыға кірген кезде Аббаси халифі Каим Би Эмриллахтан хат алады. Халифа оны шиіт Бувейхогуллари мен түрік текті Арслан Бесасиридің қолынан құтқаруды сұрады. Осыдан кейін Бағдадқа жорық жасаған Тугрул Бувейхогуллари мемлекетін жойды (1055), Арслан Бесасири Бағдадтан қашады. Бұл арада Сұлтан Тұғрыл ағасы Ибраһим Йыналдың көтерілісін басу үшін Иранға қайтып оралуға мәжбүр болды. Фатимидтер көмектескен Арслан Бесасири Бағдатты қайтадан басып алып, Фатимид халифасы атынан уағыз айтты (1058). Осы кезде Тұғрыл сұлтан Ибраһим Йинәл көтерілісін басып, бүлікшіл ағасын садақтың жіпімен тұншықтырып өлтірді. Кейін батысқа қайта бұрылған сұлтан Тұғрыл тағы да Бағдатқа кірді. Арслан Бесасири тұтқынға алынып, өлтірілді. Халифаға үлкен құрмет көрсеткен Тұғрыл сұлтан оны Бағдаттағы сарайына қайта орналастырды (1060). Бұған қатты риза болған халифа Тұғрулды семсермен қоршап, оған «Рүкн'үд әлем ве'ддин» (әлемнің және діннің негізі) және «Қасым әмір ул-Муминин» () титулдарын береді. халифаның серіктесі). Сондай-ақ ол селжұқ тұқымымен туыстық байланыс орнатқан. Чағри бейдің қызын алған Аббаси халифасы Тұғрул сұлтанға өз қызын береді. Сұлтан Тұғрыл халифаға тек діни міндеттер қалдырып, саяси билікті өзіне шоғырландырды. Осы күннен бастап Исламның басшылығы толығымен түріктердің қолында болды. Тұғрыл сұлтан 1063 жылы 70 жасында қайтыс болды. Баласы болмағандықтан ағасы Чағры бейдің үлкен ұлы Сүлейменді Визир Амид'ул Мулк Кундуридің қолынан келгені таққа отырғызды.

Сұлтан Алпарслан (1063-1072)

Хорасан губернаторы Алпарслан астана Рейге жорық жасап, ағасын тақтан түсіріп, өзін Селжұқ сұлтаны деп жариялады. Ол уәзір Кундуриді қызметінен босатып, осы қызметке Низамуль-Мүлкті тағайындады. Ол билігінің алғашқы жылдарында Арслан Ябғудың ұлы Құтламыш пен оның інісі Кавурттың көтерілістерімен күресті. Құтлум Алпарсланмен болған соғыста жеңіліп, қашып бара жатып құлап, қайтыс болды (1064). Кейін Сұлтан Алпарслан Грузия мен Арменияға салық салды. Ани мен Карсты басып алды. Анадолы мен Мысырға үстемдік ету арқылы теңіздерге жетуді көздеген сұлтан Алпарслан оңтүстікке Тигр бойына дейін барып, Алеппоға дейін өз билігін орнатты. Алайда, осында жүргенде ол Византия императоры Романос Диогеннің үлкен әскермен өзіне қарсы аттанғанын біледі. Романос Диоген Эрзурум арқылы Манзикертке келе жатқанда, сұлтан Алпарслан 50.00 күшпен солтүстікке қарай тез бет алды. Бір жағынан Византия императорына елшілер жіберіп, бейбітшілік ұсынатын сұлтан Алпарсланның бұл көзқарасы Византия императорын сұлтанның одан қорқатынына сендірді. Екі әскер де 1071 жылы 26 тамызда Манзикерт жазығында кездесті. Бұл кезде Византия әскеріндегі ақылы Печенек пен Уз туыстары селжұқтардың қолына өтті. Тактика ретінде шегініп кеткен сұлтан Алпарслан Византия императорын лагерінен алыстатады. Жағдайды тым кеш түсінген император шегінуге бұйрық берді, бірақ тым кеш болды. Византия әскерін жан-жақтан қоршап алған түріктер кешке қарай Византия әскерін талқандады. Император Романос Диоген мен оның қасындағылар тұтқынға алынды. Сұлтан Алпарслан тұтқынға түскен императорды қонақ ретінде қабылдады. Ол Романос Диоген Византиядағы барлық түрік тұтқындарын босатып, үлкен құтқару ақшасын беріп, жыл сайын салық төлеу шартымен бітімге келіп, оны туған жеріне жібереді. Алайда Византияға қайтып келген император соқыр болып, түрмеге жабылды, бұл келісім қолданыс таба алмады. Манзикерт шайқасымен Отан іздеген қалың түрік халқына Анадолы есігі ашылды. Еуропада үлкен резонанс тудырған бұл соғыс Еуропа үшін крест жорықтарына дайындық туралы да ескерту болды.

Кейіннен Трансоксиан аймағына жорыққа аттанған сұлтан Алпарслан өзі тұтқынға алған Жүсіп есімді қамал қолбасшысы пышақтап өлтіріп, шейіт болып, оның ұлы Мелікшах Селжұқ тағына отырады.

Сұлтан Мелікшах дәуірі (1072-1092)

Алпарслан сұлтан тұсында екі рет бас көтеріп, кешірім алған ағасы Қавурт билігінің алғашқы жылдарында қайтадан бас көтереді. Бұл көтеріліс басылып, Кавуртты садақтың жіпімен тұншықтырып өлтіреді. Мелікшах Қарахан еліне жорық жасап, Семеракандқа дейінгі аймақты басып алды. Екі әулет арасында туыстық байланыс орнады. Ғазнауилер де осындай тағдырға ұшырап, Мәлікшаһтың жоғары үстемдігіне көнуге мәжбүр болды. Құтламыстың ұлы Сүлеймен Шахты Анадолыға жіберіп, осы елдің әмірі етіп тағайындады. Құтламыш ұлы Сүлеймен Шах аз уақыттың ішінде бүкіл Анадолыны басып алды. Ол астанасы Измит болатын Анадолы Селжук әулетінің негізін қалады (1077). Мелікшах тұсында Селжук империясы өзінің ең кең шегіне жетті. Шығыста Сейхун өзені мен Тянь тауларынан батыста Жерорта теңізі мен бұғаздарға, солтүстікте Кавказ тауларынан оңтүстікте Үнді теңізіне дейін жетті. Мәлікша дәуірінің ең маңызды ішкі оқиғаларының бірі Хасан Саббах басқарған Батини қозғалысы болып табылады. Хасан Саббах Аламут қамалында өзі орнатқан өтірікшілер жәннатымен секта құрып, сектасының феодал мүшелерінің көмегімен көптеген түрік және мұсылман атақты адамдарды өлтіруге кіріседі. Билігінің соңғы жылдарында батинилермен күрескен Сұлтан Мелікшах 38 жасында қайтыс болды (1092).

Ұлы Селжук империясының ыдырауы

Сұлтан Мелікшах қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай уәзір Низамуль-Мүлк те батинилердің қолынан өлтірілді. Империя Ирак пен Хорасандағы Ұлы Селжұқ сұлтандарына тәуелді Кирман селжұқтары, Сирия селжұқтары және Анадолы селжұқтары болып ыдырап кетті. Мелікшаһтан кейін оның 5 жасар ұлы Махмұд таққа отырса да, Беркьярук оны мойындамады. Беркьярук та 1104 жылы қайтыс болды. Оның орнына Исфаханда таққа ағасы Мұхаммед Тапар (1105-1118) отырды. Тапардан кейін таққа Селжүк мемлекетінің соңғы ұлы билеушісі Сұлтан Санчар (1118-1157) келді. Ол Гурлуларға, Қарахандарға және Хорезмшахтарға қайтадан салық салды. Ол тағы да халифаның саяси билікті басып алу әрекетін тоқтатып, оған тек діни міндеттерді қалдырды. Бірақ ол 1141 жылы Катванда қарахитайлардан жеңіледі. Бұл жеңіліс Сұлтан Санжар үшін бетбұрыс болды және ол қайтадан жинала алмады. 1153 жылы көшпелі оғыздардың тұтқынында болды. Үш жыл тұтқыннан құтқарылған Сұлтан Санчар 1157 жылы 72 жасында қайтыс болды.