Lie қазақстан және covid-19: медиа, МӘдениет, саясат қ а зақ ст ан ж

281
Нәтиже мен дискуссия
I. Дескриптивті сараптама
Жалпы дескриптивті сараптаманың іріктеу шарттары 
(1-қосымшаны қараңыз)
Дескриптивті сараптамада визуал элементтерге, оқылымына, 
контенті мен ауқым коэффицентіне, дереккөздердің ашық болуына, 
бейтараптығына, құрылымының үйлесімді болуына (кіріспе – негізгі 
бөлім – қорытынды), пікір мен сөз санына және оқылым санына 
(мүмкіндігінше) мән берілді. 
Визуал көрініс. Үш елдің порталдарындағы материалдарға жасалған 
сараптама да визуал элементтердің бір-біріне ұқсас екенін көрсетті. 
Тұрмыстағы зорлық-зомбылық туралы мақалаларда интернеттен алынған 
стереотип суреттер бар.
35
Қазақстандағы мемлекеттік және жекеменшік 
жаңалық порталдарының екеуі де қанның, дененің зақымданған 
бөлігінің суреттерін қолданған, бұнысы сезімтал жандарға ауыр болуы 
мүмкін. Тұрмыстағы зорлық-зомбылық физикалық күш көрсетумен 
шектелмейтінін, оның қатарына «басқа адамға әсер ететін физикалық, 
сексуалдық, эмоциялық, экономикалық немесе психологиялық әрекет 
немесе әрекет жасаумен қорқыту» (Nations, 2020) да жататынын айта 
кеткен жөн. 
Сараптама зорлық-зомбылықты тоқтата алатын және күш көрсетуден 
жәбірленгендерге күш беруші бола алатын мықты әйелдің суреті берілген 
мақала жоқтың қасы екенін көрсетті. Германияда жарияланған бір 
мақалада ғана күш көрсетуден жәбір көрсе де, оптимизмін сақтап қалған 
әйелдің суреті бар (Gewalt gegen Frauen: «Kein Zustand, den man Liebe 
nennen kann», 2020). Бұның өзі журналист материалды мәтінмен ғана 
емес, қосымша суретті қолданып та жеткізетінін көрсетіп отыр. 
Журналистер мақаланың тақырыбы оқырманды қызықтыра алуы 
үшін, сондай-ақ көрілім жинау үшін мақаланы көруге итермелейтін, 
бірақ мәтіннің негізгі идеясымен үндеспейтін «тартымды» тақырып 
қоюға тырысады. Бұған мысал – Германияның жаңалық порталындағы 
«Corona keeps us trapped in hell» (Коронавирус бізді тозаққа тастады) 
немесе «Tied up» (Байланғандар) (“ZEIT ONLINE”, 2020). Ал Қазақстан 
журналистері мақаладағы басты сөйлемдердің бірін тақырып ретінде 
шығарады: «Карантинде Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық 
саны 20 пайызға артқан», «Алматы облысында полиция бір ананы қатігез 
күйеуінен құтқарып қалды» (қараңыз: Annex 1: Art. 5, Art. 1). Ашығында 
ұзақ/стандарт тақырып оқырманды мақаланы егжей-тегжейлі оқуға 
ынталандыра алмауы мүмкін, соның кесірінен оқылым санына кері әсер 
етуі мүмкін.
Оқылымы. Мақалада тілді қолданудың маңызы зор. Сараптама 
көрсеткендей, Қазақстандағы жекеменшік және мемлекеттік жаңалық 
порталдары мен оқылымы арасында тікелей байланыс бар, жекеменшік 
порталдардың оқылымы жоғары. Мақала қай тілде жазылса да, 
құрылымының үйлесімі оқылым санын арттырады. Осы логикаға сай 
тұжырым біздің үш елге жасаған сараптамамыздың бәрінде де іс жүзінде 
расталды.
35 Бұрышта отырған әйел мен күш көрсетушінің жұдырығы немесе қолындағы 
белбеуі.

282
Сараптама ресми және ауызекі тілдер жаңалықты түсінуді қиындатып 
жіберетінін көрсетті. Мысалы, Tengrinews журналистері министрдің 
зорлық-зомбылықтың алдын алу жөніндегі мәлімдемесі туралы 
мақаласында ресми тілді кез келген оқырман түсіне алатындай етіп 
өзгертпеген. Соның кесірінен оқырманның мақаланың құқықтық 
аспектілерін түсінуіне, тақырыпқа терең бойлауына жол ашпаған: 
«мемлекеттік органдардың есеп беру өлшемдері [...] мен зорлық-
зомбылықтың алдын алуға қатысты жұмысты нақты анықтайтын заң 
жобасы жасалды» (қараңыз: Annex 1: Art. 5). 
Контенті мен ауқым коэффициенті. Бұл да алдыңғы санатқа жақын. 
Сараптама барысы оқырманға 1000 немесе одан да көп сөзден тұратын 
мақалалардың көбін түсіну қиынға соғатынын көрсеткен. 1471 сөзден 
тұратын румын сұхбатын оқырманның уақытын үнемдеу үшін қысқа 
видеомен немесе подкастпен алмастыруға болар еді. Мақаладағы негізгі 
ақпаратқа редактордың логикасы видеодағыдай әсер ете қоймайды 
(3-қосымша: 7-мақала). Дәл осы үрдісті Германияның «Zeit» сайтынан 
да байқауға болады. Ол сайтта 1000-нан көп сөзден тұратын эссе мен 
сұхбат жарияланған (2-қосымша: 5-мақала). Қазақстандағы жаңалық 
порталдарындағы әр мақаланың орташа сөз саны – 321, Германияда – 
1451, Румынияда – 507 сөз.
Дереккөздердің ашық болуы. Авторлар гендерлік зорлық-зомбылық 
оқиғасы туралы статистикалық мәліметтерге, саясаткерлердің 
дәйексөздеріне, іріктеп алынған мақалалардағы полицияның есептеріне 
талдау жүргізген. Мақаладағы сілтемені басқан оқырман түпнұсқа 
ақпаратқа қаншалықты қол жеткізе алатынын тексерген. Талдау 
барысында Германиядағы мақалалардың бәрінде дереккөз ашық 
болғанын айта кеткен жөн. Ал Қазақстандағы мақалалардың 70 пайызында 
мәліметтің рас екенін дәлелдеу үшін гипербайланыс жасалмайтыны, яғни 
сілтеме берілмейтіні байқалған.
Бейтараптығы. Медиа қоғам қатынастарындағы негізгі құралдың бірі 
екенін және пікір қалыптастырушы рөліне ие екенін ескерсек, медианың 
позициясы айқын әрі берік болуы керек. Сондықтан журналист мәтінде 
күш көрсетуші мен жәбірленушіні бірдей орынға қойып, гендерлік зорлық-
зомбылыққа бейтарап қарауы керек пе, әлде зорлық-зомбылықтың алдын 
алу үшін жәбірленушіге бүйрегі бұрып тұруы керек пе деген де сұрақ бар. 
Біз талдау жасаған неміс тіліндегі 8 мақаланың біреуі жәбірленушіні 
қолдаған, қалғандары бейтарап ұстанымда болып, оқиғаға басқаша 
көзқараспен қараған. Ал Румынияның жаңалық уеб-сайттарынан алынған 
8 мақаланың барлығы да жәбірленушіні қолдаған. Румынияның «Digi24» 
сайтының мақаласы оқырманды жәбірленушінің немесе күш көрсету 
оқиғасының куәсінің орнына қоя отырып, «сіз» деген сөзді қосып жазған, 
мысалы, «егер сіз біреуге қауіп төніп тұрғанын байқасаңыз» (Annex 3: 
Art. 5). Қазақстандағы 10 жаңалық уеб-сайтына жасалған дескриптивті 
сараптама мақалаларда бейтараптық сақталмағанын көрсеткен. Оған 
қоса, журналист тек жәбірленуші әйелдің сөзіне ғана сүйенген.
Құрылымының үйлесімі. Mediafax.ro мақаласын құрылым үйлесімінің 
мысалы ретінде атауға болады. Бұл мақалада әңгіме желісі жалпы бағыттан 
нақты тармақтарға ауысып отырған. Біріншіден, журналист «мұндай 
жағдайда әйел жалғыз болмайды» деп қыз-келіншектер аудиториясына 
қолдау сөзін жолдаған, сосын осы оқиғаға алаңдап отырған сұхбат 
берушімен диалогын жеткізген (Annex 3: Art.2).

283
Құрылымының үйлесімі тұрғысынан қарасақ, Қазақстандағы мақалалар 
мен шетелдік мақалалардың айырмашылығы көп. Зерттеу-тергеу 
журналистикасының талаптарына сай келмейтін материал оқырманның 
назарын аударуға қауқарсыз, оқырманды баурай алмайтын, ой тастай 
алмайтын нашар кіріспеден басталады. Әлеуметтік маңызы бар оқиға 
жайлы, бірақ оқылымы аз, журналистік стилі нашар, полиция есебіне 
ұқсап кеткен 2-мақалаға назар аударайық: «[...] 27 сәуірде Келес аудандық 
полиция бөлімшесіне аудандық полиция инспекторынан қызметтік 
хабарлама түсті» (1-қосымша, 2-мақаланы қараңыз).
Пікір, сөз және көрілім саны. Пікір санын зерттеу қиын, себебі кей 
уеб-сайттарда қазақ мақалаларының 40 пайызына, неміс мақалаларының 
50% және румын мақалаларының 10 пайызына ғана пікір жазылған. 
Кей сайт оқырман пікірді оқу үшін немесе пікір жазу үшін тіркелуін 
талап етеді. Дегенмен жаңалық порталының әлеуметтік медиадағы 
парақшасына алуантүрлі пікірлер жазылып жатады. Instagram мен 
Facebook желілеріне тіркелген оқырман пікірін еш қиындықсыз жаза 
алады. Ал кей медиапорталда кез келген адам пікір жаза алады. Пікір 
бөліміне ойын білдіру жағынан неміс оқырмандары – ең белсендісі. 
Мысалы, Zeit сайтының бір мақаласына 137 пікір жазылған. Солардың 
бірі: «Мақаланың құрылымы тақырыпқа сай құрылмаған деп санаймын. 
Автор материалды «анализ» деп атап, (коронавирус кезінде) «тұрмыстық 
зорлық-зомбылықтың артуы» деген тақырып қойыпты. Ал мақалада 
жәбірленушілер – әйелдер мен балалар ғана, ал ер адамдар – қылмыскер. 
Меніңше, бұл анализ емес». Оқырман автордың стереотип көзқарасын 
талқылап, сынап жатады, орынды сұрақ қойып, кейде тіпті өз бетінше 
ізденіп, статистиканы көрсету үшін есептен, мақаладан үзінді келтіріп 
жатады. 
Cөз саны мен жоғарыда аталған санаттар – контент пен ауқым 
коэффициенті өзара тығыз байланысты. Іріктеу шарты мақалада сөз 
неғұрлым көп болса, аудиториясын жоғалту ықтималдығы да соғұрлым 
жоғары болатынын көрсетті. Өкінішке қарай, бұрын-соңды уақыт дәл 
қазіргідей қымбат болған емес. Мақалада сөз, оның ішінде қыстырма сөз 
тым көп болмауы керек; әрбір сөйлем жеңіл және ақпаратқа толы болуға 
тиіс. 
Көрілім саны – жаңалық порталы оқырманға қаншалықты қызық 
екенінің көрсеткіші. Уеб-сайттардың көбі көрілім санын жасырын 
ұстайды, бірақ біздің сараптамамыздың мақсаты басқа болғандықтан, бұл 
санаттың маңызы онша жоғары емес.

284

жүктеу/скачать 10,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: