сурет. Ауыстыруды қажет ететін  компьютерлер/1 компьютерге келетін оқушы саны

ҰЛТТЫҚ  БАЯНДАМА
 
 
 
175 
«Соңғы  5  жылда  салынған  409  мектептің  толымдылығы»  мониторингісінің 
қорытындысы мынаны көрсетті, бұл мектептердің 14,7% жобалық қуаты
 
901 және 
одан  жоғары  оқушы  орнына  арналған.  Сәйкесінше,  2007  жылдан  пайдалануға 
берілген    мектептерде  оқушы  орнының  тапшылығы  17
 
555  адамды 
құрайтындықтан, оқушылардың 62,1
%  
2 және 3  ауысымда білім алады.
 
 
Оқушы  орындарының  тапшылығы  әсіресе
 
Алматы  (3
 
214  оқушы  орны), 
Оңтүстік
 
Қазақстанда (3
 
118) , Жамбыл (2
 
212) облыстарында және Астана (5
 004) 
қаласында, бұл оңтүстік өңірлердегі халықтың тығыз қоныстануымен және жоғары 
демографиялық өсіммен, сондай
-
ақ  астанадағы көші –
 
қон үрдісімен сипатталады. 
 
 
Жалпы  білім  беретін  мектептерге  кәсіби  оқытуды
 
енгізуге  дайындығын 
мониторингтеу  кәсіби  оқытудың  ғылыми
-
әдістемелік  (тұжырымдалық  ережелер, 
нормативтер,  бейіналды  даярлықтың,  бейінді  оқытудың  технологиясы  мен 
әдістемелері, жеке жоспар құру,  оқу
-
әдістемелік кешендер және т.б.)
 
қамтамасыз 
етілмегенін,  сондай
-
ақ  жоғары  оқу  орындары  жанындағы  кәсіби  мектептер  құру 
механизмінің жоқтығын   көрсетті.  
 
 
Жеке  меншік  техникалық  және  кәсіби  білім  беру  ұйымдары  қызметін 
мониторингілеу бірталай мәселелерді анықтады, соның ішінде Алматы (9), Шығыс 
Қазақстан  (5),  Оңтүстік  Қазақстан  (4)  облыстарында,    Астана    (2),  Алматы  (30) 
қалаларының  колледждерінде қажетті материалдық
-
техникалық базасы болмады. 
Тұрғын  үй,  бизнес
-
орталықтарды  жалға  алу  және  жоғары  оқу  орындарының    оқу
-
материалдық  базасын  пайдалану  деректері  бар.  Сырттай  оқу  түрінде  оқитындар 
арақатынасының  артуы,  гуманитарлық  мамандықтар  мен  кәсіптер  бойынша  кадр 
даярлау басымдығы, санитарлық талап/ережелердің сақталмауы , сондай
-
ақ ТжКБ 
жеке меншік  ұйымдары  филиалдарының заңсыз  жұмыс жасағандары анықталды.
 
 
«Мектептердің
 
2012-
2013  оқу  жылына  дайындығы»
 
мониторингісінің 
нәтижесі    7426  білім  беру  ұйымының  6621  (89,2
%
)  өрт  сөндіру  құралдарымен 
қамтамасыз  етілгенін  көрсетті.  Қамтылу  төмендігі  Ақтөбе  (75,3
%
)  және  Жамбыл 
(79,2%
) облыстарында байқалды(5.1.2 сурет, қосымша
, 
5.1.1кесте).
 
 
 5.1.2 
сурет.
 
Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ететін шаралар
 
 
 
Дереккөз
: 
ҚР БҒМ
 
ҒБСБК
  
89,2 
70,7 
59,6 
93,4 
Өрт сөндірудің бастапқы құралдарын алу 
(ауыстыру, қайта қуаттау) 
 
автоматты өрт дабылын және өртті хабарлау 
жүйесін орнату, техникалық қызмет көрсету
 
Шатырдағы жайларда ағаш құрылымдарға 
өрттен қорғау құрамдарын сіңіру 
 
 
Эвакуация жолдарын жабдықтау
 

ҰЛТТЫҚ  БАЯНДАМА
 
 
176 
 
Балалардың  өмір  қауісіздігін  қаматамасыз  етудегі  маңызды  мәселе    білім 
  
беру 
 
ұйымдарындағы  өрт  қауіпсіздігі  шараларын  сақтау  болып  табылады. 
Республикадағы  барлық  мектептерде    жабдықталған  эвакуациялық  жолдар  бар 
екендігін  атап  өтуге  болады.  Алайда,  еліміздегі  мектептердің  29,3
% 
өрт  кезіндегі 
автоматты  өрт  дабылы  мен  хабарлау    жүйесінің    болмауы  алаңдаушылық 
туғызады.  Сонымен  қатар,  мониторингке  қатысқан  ағаш  құрылымды  мектеп 
ғимараттарында    40,4
% 
өртке  қарсы  қауіпсіздік  шараларын  ұйымдастыру 
кешіктірмей шешуді қажет етеді (шатыр жайларды  өрттен қорғайтын құралдарды 
жағу, сіңіру).
 
 
Мектеп  әкімшілігі  мен  жергілікті  атқарушы  органдар  бірігіп  қолға  алатын 
әртүрлі шаралар кешенінде балалардың қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету жағдайлар 
жүйесінде    маңызды    элементке  мектеп  мен  мектеп  территориясын  қоршау 
жатады. Зерттеу нәтижесінің мәліметтері бойынша  мектептердің 87,8
% 
қауіпсіздік 
талаптарына сәйкес теритториясының барлық периметрімен
  
қоршауы
 
бар.
 
Республикамыздың  972  (13,1
%
)  мектебінде  балалардың  қауіпсіздігін 
қамтамасыз  ету  мақсатында  бейне  бақылау  орнатылған.Маңғыстау  облысында 
-
62(50,8%
),  Атырау  облысында  –
  155  (77,9%
),  Алматы  қаласында  –
  175  (96,7%) 
мектептерінде бейне бақылауы бар (5.1.3
 
сурет,
 
қосымша, 5.1.2 кесте).
 
 
5.1.3 
сурет.
 
Білім алушылардың қауіпсіздігі
 
 
Дереккөз
:
ҚР БҒМ
 
ҒБСБК
  
 
Мектептердің  жаңа  оқу  жылына  дайындық
   
мониторингісі  қорытындысы 
бойынша,  барлық  мектептерде 
(90,3%)     
қазандықтар
 
мен  жылу  жүйелерінің 
дайындығы,  тазалау  және  жылыту  жүйесін  гидравликалық  сынаққа  дайындық  
аяқталған.  2012
-
2013  оқу  жылының  басында    білім  беру  ұйымдарының  89,7% 
жарықтандыру  жүйесіне
 
есеп  жүргізілген,  жасанды  жарықтандыру  деңгейі 
98,2 
87,8 
13,1 
20,1 
11,3 
 
телефон байланысының болуы
 
Білім мекемесінің периметрі бойынша қоршау 
қондыру
 
Бейнебақылау жүйесін қондыру
 
Күзет ұйымдастыру
 
 
Ішкі істер органдарымен шұғыл байланыс 
жабдықтары
 

ҰЛТТЫҚ  БАЯНДАМА
 
 
 
177 
гигиеналық  нормативке  жеткізілген,  электр  өлшеу  жұмыстары  жүргізілген  (электр 
өткізгіштер    изоляциясының  кедергісі  өлшенген,  электр  жабдықтар  мен  электр 
желілерінің изоляциясы және  электрді жерге өткізу жағдайлары тексерілген
). 
Департамент 
жүргізген 
санитарлық
-
эпидемиологиялық 
талаптарға 
мектептердің    сумен  қамтылуы
-
59,7%,    канализация
-51,4% 
сәйкес  келеді. 
84,1% 
білім  беру  ұйымдарында  мектеп  жиһаздары  оқушылардың    жас  және  бойының 
ерекшеліктеріне    сай.  Республика  бойынша 
89,7% 
мектептің  медициналық 
кабинеттері  мектеп  жасындағы  оқушыларды  тиімді  медициналық    алдын  алуға 
қажетті  жабдықтармен,  медикаменттермен  толық  қамтамасыз  етіліп,  жағдай 
жасалған.
 
Білім беру ұйымдары қызметіндегі оқушылардың денсаулық жағдайын және 
оқытуды  тиімділігін  анықтайтын  басты  бағыт  оқушылардың  мектеп  кезінде 
тамақтану  болып  табылды.  Зерттеу  мәліметтері  бойынша 
66,4%
мектепте  
оқушыларды  сапалы  тамақтандыру  ұйымдастырылған(тамақтандыру  болгы 
технологиялық,  тоңазытқыш  жабдықтарымен  және  асхана  мүліктерімен 
жабдықталған).
 
Мұғалімдер  уақытында    міндетті
 
медициналық 
 
тексеруден
  100% 
өтетіні анықталды (5.1.4
 
сурет, қосымша 5.1.3. кесте).
 
 
5.1.4 
сурет.
 
Санитарлық, гигиеналық және медициналық шаралар
 
 
Дереккөз
:
ҚР БҒМ
 
ҒБСБК
  
 
«Жаңа 
2012-
2013  оқу  жылына  дайындық»  мониторингтік  зерттеуінің 
маңызды 
аспектісі 
мектептердің 
кадрлармен, 
материалдық
-
техникалық 
ресурстармен  (педагогикалық  кадрлар,  интерактивтік  жабдықтар,
 
Ғаламтор 
желісіне  кіруі,  оқулықтар)  қамтылуы  және  оқу
-
әрбие  жұмыстары  жоспарының 
болуы.
 
90,3 
89,7 
81,2 
97,4 
84,1 
Азық түлік болгын технологиялық 
жабдықтармен қамту
 
Сумен қамту жүйесінің жабдықтары 
(жөндеу)
 
Кәріз  жүйесі жабдықтары (жөндеу)
 
Жылыту жүйесі жабдықтары(жөндеу)
 
электр жүйесі жабдықтары (жөндеу)
 

ҰЛТТЫҚ  БАЯНДАМА
 
 
178 
Зерттеу  мәліметтері  бойынша  Павлодар,  Қызылорда  және  Қарағанды 
облыстары 
100% 
оқулықпен қатылған
. 
Оқулықпен қамтылмағандардың ең жоғары 
үлесі  Ақтөбе  облысына
  (14,4%
)  сәйкес  келеді.
 
Тұтастай  алғанда  еліміздегі  білім 
беру ұйымдарының 97,1%
  
жаңа оқу жылына  оқулықпен қамтамасыз етілген.
 
Тексеру  кезеңінде  97,6%
 
білім  беру  ұйымы  педагогикалық  ұжымның 
қызметін  тиімді  ұйымдастыруды    және  мектепті  мақсатқа  бағытталған  басқаруды 
қамтамасыз  ететін  негізгі  білім  беру  құжаты   
- 
оқу
-
тәрбие  жұмысының  жоспарын 
жасақтаған.
 
Бұл  құжат  оқу  жылының  басында  мониторингке  қатысушы  Алматы
, 
Атырау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Павлодар  облыстары және Алматы қаласы 
мектептерінде 
 
100%  болуы,  педагогикалық
 
ұжымның  нәтижеге  бағытталған
, 
жоспарлы басқару корпусының қызметін айқындады
 (5.
1.1 кесте).
 
 
 5.1.1 
кесте.
   
Оқу
-
тәрбие үрдісінің сапасын мониторингілеу қорытынды
 
 
Аймақ
 
 
Барлық 
мектеп
 
 
Оқулықпен қамтылуы
 
2012-2013 
оқу жылына 
арналған оқу
-
тәрбие 
жұмысы жоспарлары 
бар
 
Ақмола
 
637 
634 
636 
Ақтөбе
 
450 
385 
441 
Алматы
 
739 
727 
739 
Атырау
 
199 
184 
199 
Шығыс 
Қазақстан
 
710 
695 
708 
Батыс
-
Қазақстан
 
419 
415 
419 
Жамбыл
 
456 
451 
341 
Қарағанды
 
563 
563 
562 
Қостанай
 
571 
566 
570 
Қызылорда
 
291 
291 
291 
Маңғыстау
 
122 
118 
119 
Павлодар
 
413 
413 
413 
Солтүстік 
Қазақстан
 
589 
547 
585 
Оңтүстік 
Қазақстан
 
1017 
987 
997 
Астана
 
69 
56 
48 
Алматы
 
181 
180 
181 
Барлығы
 
7426 
7212 
7249 
Дереккөз
:
ҚР БҒМ
 
ҒБСБК
  
 

ҰЛТТЫҚ  БАЯНДАМА
 
 
 
179 
Осылайша,  сапаны  бақылау  вертикалын  құру  нәтижесінде  білім  беру 
ұйымдарының,  ата
-
аналардың  және  педагогикалық  қоғамдастықтың,  азаматтық 
қоғам  институттарымен  кері  байланыс  қамтамасыз  етілді.  Білім  беру  сапасын 
үздіксіз    мониторингілеу  қамтамасыз  етілді,  оқу
-
тәрбие  үрдісін  тиімді  басқару 
тығыз  ынтымақтастық  арқылы  туындаған  мәселелерді  анықтауға  және  шешу 
жолдарын  табу  мүмкін  болды.  Өңір  тұрғындарына  білім  беру  ұйымдары  арқылы 
көрсетілетін  білім  беру  қызметінің    сапасын  мониторингілеу  жоғары  деңгейде  
жүргізілді.
 
 
5.2. Білім алушылардың оқу жетістіктерін сырттай бағалау
 
 
Білім беру жүйесін тиімді басқаруды және оның дамуын қамтамасыз ететін 
маңызды  элементтің  бірі  білім  алушылардың  оқу  жетістіктерін  тәуелсіз  бағалау 
нәтижесі  (Ұлттық  бірыңғай  тестілеу,  Кешенді  тестілеу,  Оқу  жетістіктерін  сырттай 
бағалау).
 
ҰБТ
  - 
2013-
ке
 
еліміздің 
95 455
 
мектеп  бітірушілері 
қатысты (олардың жалпы санынан 68,6%), бұл 2012 жылғы 
контингенттен 21
 
878 адамға төмен. Оның ішінде қалалық 
- 
45 
431, ал ауылдық жерден –
 50 
024 адам қатысты.
 
Тестілеуге  қатысушылардың  ең  үлкен  үлесін 
оқыту 
тілі  қазақ  тіліндегі
   
–
  70,0
% 
(66 
660  адам), 
ал  орыс  тілді
 
мектептердің түлектері 
- 30,0
%
 (28 
795 адам) құрады. 
 
2013  жылы  ҰБТ  орташа  балл  республика  бойынша 
74,47
 
балды  құрады,  бұл  2012  жылғыдан  3,56  балға  жоғары.  Ең  жоғары  балды 
Алматы  (86,7)  және  Астана  (81,29  балл)  қалаларының,  Батыс  Қазақстан  (78,16), 
Солтүстік Қазақстан
 
(77,43 балл)
 
облыстарының  мектеп бітірушілері көрсетті.
 
Орташа  балдың  ең  төменгі  мәнін  Маңғыстау  (69,68),  Ақмола  (70,32)  және 
Алматы (71,21) облыстары белгілеп берді (
5.2.1. 
сурет
).  
 
Сурет 5.2.1. Облыстар бөлінісіндегі ҰБТ 
- 
2013 орташа балл
 
 
Дереккөз
:
ҚР БҒМ ҰТО
 

ҰЛТТЫҚ  БАЯНДАМА
 
 
180 
 
2013 жылы оқыту тілі қазақ тіліндегі мектептердің ҰБТ орташа  балы оқыту 
тілі  орыс  тілді  мектептерден  көрсеткіші 
                    
4,2  балға  төмен.  Бірақ,  ерекше    атап  айтар 
болсақ, 
мемлекеттік 
тілде 
тестілеуге 
қатысушылардың  нәтижелері  алдыңғы  жыл 
көрсеткішімен 
 
салыстырғанда 
5 
балға 
жақсарған.  Осылайша,  оқыту  тілдері  бойынша  
орташа  балл  мәнінің  үзігі  2    есеге  төмендеген 
(2012 жылы: 68,19 балл –оқыту тілі қазақша, 77,95 –
 
оқытуы орыс тілді).
 
Қала  /  ауыл  бөлінісіндегі  ҰБТ 
-2013
 
нәтижелерін 
салыстырмалы 
талдау 
көрсеткендей,  ауылдық  мектеп  түлектерінің 
орташа  балы  қалалық  мектептерден  8,74 
балға төмен болған.
 
2012  жылмен  салыстырғанда  қалалық 
мектеп  түлектерінің  ҰБТ  орташа  балы  –
  2,89, 
ауылдық –
 
3,86 балды көрсетті.
 
Жылдар  серпініндегі  ҰБТ  нәтижелерін  талдау  орташа  балдың  өсуін    де, 
сондай
-
ақ  төмендеуін  де  көрсетті.  Орташа  балл  мәнінің  тұрақты  өсуі
                             
2004 -
2007 жылдарға келеді. 2008 жылғы ҰБТ орташа балын  салыстырғанда оның 
2007  жылғы  көрсеткіштен  3  балға
 
төмендігі  байқалады.  2009  жылдан
                            
2011  жылдарға  дейін  ҰБТ  нәтижелерінің  оң  серпіні  байқалады.  Осылайша, 
                    
2009  жылы  ҰБТ  орташа  балының  жылсайынғы  өсуі  6,8  балды,  2010  жылы
                          
–
 
10 балды, 2011 жылы –
 
1,8 балды құрады.
 
2012  жылы  республика  бойынша  орташа  балл  70,9  балды  құрап, 
                       
2011  жылғы  нәтижеден  15,7  балға  төмендегені,  ал  осы  2013  ағымдағы  жылы 
орташа балдың өсуі белгіленді
 (5.2.2. 
сурет 
). 
 
Сурет 
5.2.2. 
ҰБТ орташа балы
, 2004 -  2013 
 
Дереккөз
: 
ҚР БҒМ ҰТО
 
52,32 
60,36 
63,29 
71,12 
68,06 
74,85 
84,85 
86,69 
70,91 
74,47 
0 
20 
40 
60 
80 
100 
2004 
2005 
2006 
2007 
2008 
2009 
2010 
2011 
2012 
2013 
ҰБ
Т
 ор
таш
а 
б
ал
ы
 
73,2 
77,42 
Қазақ тілінде 
оқытатын
 
Орыс тілінде 
оқытатын
 
79,05 
70,31 
Қала
 
Ауыл
 

ҰЛТТЫҚ  БАЯНДАМА
 
 
 
181 
Екі  жыл  бойына  ҰБТ  қорытындыларын  талдау  «Орыс  тілді  мектептердегі 
«Қазақ  тілі»  пәні  (
- 
0,25  балл)  басқа  барлық  міндетті  пәндер  бойынша  орташа 
балының  (+  0,24
-
тен  +2,6  балға  дейін)  мардымсыз  өскендігін  көрсетті.  ҰБТ
-
ға 
қатысушылардың  "Математика" пәні бойынша көрсеткіші тағы да өткен жылғыдай 
орталау қорытынды көрсетті, бірақ былтырғы жылғыдан осы пән бойынша орташа 
балл 2 балға  жоғарыға қарай өскендігі байқалады (5.2.3 сурет).
 
 
Сурет 5.2.3. ҰБТ нәтижелері / міндетті пәндер
 
Дереккөз
: 
ҚР БҒМ ҰТО
 
 
 
2013  жылы  жалпы  орта  білім  беретін  ұйым    түлектері  өздері    таңдаған 
мамандықтары бойынша–
 
«Физика», «Химия», «Биология», «География», «Дүние 
жүзі тарихы», «Ағылшын тілі», «Неміс тілі», «Француз тілі» және «Қазақ әдебиеті» 
10 пәннің біреуінен ұлттық емтиханға қатысты.
 
ҰБТ 
- 
2013  қатысушылары  жоғары  білім  беру  жүйесінде  өз  оқуларын 
жалғастыру  мақсатында  жаратылыстану  циклындағы  пәндерге  –
 
«Биология» 
- 
33 
916, «Физика» 
- 27 
193, «География» 
- 14 
849 адам өз таңдауларын жасаған. 
 
«Неміс  тілі»  (83  адам),  «Француз  тілі»  (32  адам)  және  «Орыс  әдебиеті» 
                      
(207 адам) –
 
гуманитарлық циклдағы пәндер сұранысы төмен.
 
ҰБТ  нәтижелерін  талдау  барлық  мектеп  пәндері  бойынша  орташа  балдың 
төмендегенін көрсетті.
 
Гуманитарлық  цикл  –
 
«Қазақ  әдебиеті»  (+1  балл),  «Орыс  әдебиеті» 
                 
(+ 0,4), «Неміс тілі» (+0,98) және «Француз тілі» (+2,42 балл) пәндерін қоспағанда, 
2012  жылғы  нәтижелермен  салыстырғандағы  көрсеткіштердің  жоғарылауы 
байқалады
 (5.2.4 
сурет
).  
 
 
 
9,87 
16,08 
15,69 
13,96 
18,06 
13,41 
12,47 
17,41 
16,19 
15,76 
17,81 
13,65 
Математика
 
Қазақ тілі
 
Орыс тілі
 
Қазақстан 
тарихы
 
Оқыту тілі орыс 
тілді 
мектептердегі 
қазақ тілі 
 
Оқыту тілі қазақ 
тіліндегі 
мектептердегі 
орыс тілі
 
2012 
2013 

ҰЛТТЫҚ  БАЯНДАМА
 
 
182 
5.2.4 
сурет ҰБТ орташа балы / таңдау пәндері
 
Дереккөз
: 
ҚР БҒМ ҰТО
 
 
 
Мәліметтерді  салыстырмалы  талдау  көрсеткендей,  ҰБТ  қорытындысы 
бойынша жоғары орташа балды көрсеткен мектеп түлектерінің басым бөлігі және 
2013  жылы  еліміздің  «100  үздік  мектеп»  қатарына  кіргендер  Жамбыл,  Атырау, 
Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан облыстарына және Алматы қаласына тиесілі.
 
 
2004  жылмен  салыстырғанда  «2013  жылғы  ҰБТ  қорытындысы  бойынша 
100  үздік»  қатарындағы  мектептер  санының  азайғанын  байқаймыз,  Алматы
                     
(4  бірлікке)  және  Астана  (1  бірлікке),  Шығыс  Қазақстан  (6
-
ға),  Ақмола  (3
-
ке), 
Павлодар  (2
-
ге),  Солтүстік  Қазақстан  (2
-
ге)  облыстары.  Атырау,  Ақтөбе,  Жамбыл 
облыстарында көрсеткіштер артқан (кесте  5.2.1).
 
5.2.1 кесте
 
Мектептер саны / ҰБТ жоғары орташа балы 
 
 
2004
 
2005
 
2006
 
2007
 
2008
 
2009
 
2010
 
2011
 
2012
 
2013
 
+/- 
2004, 
2013 
10 
ж
ы
л
 
іш
ін
д
е
 
Ақмола
 
3 
3 
3 
1 
3 
2 
1 
3 
2 
0 
-3 
21 
Ақтөбе
 
4 
4 
5 
3 
3 
4 
2 
3 
11 
7 
+3 
46 
Алматы
 
3 
6 
3 
13 
4 
6 
2 
2 
3 
3 
- 
45 
Атырау
 
2 
1 
3 
1 
8 
7 
7 
8 
9 
9 
+7 
55 
ШҚО
 
12 
8 
9 
2 
8 
11 
9 
13 
4 
6 
-6 
82 
Жамбыл
 
7 
9 
6 
4 
5 
5 
6 
8 
7 
9 
+2 
66 
БҚО
 
5 
7 
8 
6 
8 
4 
2 
4 
7 
9 
+1 
60 
Қарағанды
 
10 
6 
8 
5 
8 
8 
6 
2 
10 
8 
-2 
71 
Қостанай
 
3 
3 
2 
1 
5 
8 
6 
7 
7 
4 
+1 
46 
Қызылорда
 
2 
2 
5 
8 
3 
4 
7 
8 
2 
2 
- 
43 
Маңғыстау
 
2 
2 
4 
1 
6 
6 
9 
8 
2 
3 
+1 
43 
Павлодар
 
7 
7 
9 
5 
10 
13 
11 
12 
9 
5 
-2 
88 
СҚО
 
6 
5 
5 
1 
8 
4 
4 
2 
2 
4 
-2 
41 
ОҚО
 
12 
15 
14 
41 
10 
11 
23 
15 
12 
14 
+2 
167 
Астана
 
қ.
 
5 
6 
4 
1 
5 
4 
1 
0 
2 
4 
-1 
32 
Алматы
 
қ.
 
17 
16 
12 
7 
6 
3 
4 
5 
11 
13 
-4 
94 
ҚР
 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: