М и н и стр л ігі С. Т о р ай ғы р о в аты н д ағы п ав л о д ар м ем л е к е ттік у н и в ер си теті т ор айғыровт ану дәрістер жинағы Павлодар 2006

Ёіз 
ақыннын 
қандай 
көркемдегіш 
құралдарды
пайдаланғандығын, 
сөздерді  қалай  құбылтып,  қалай  түрлендіргенін 
сөз етпекпіз.
Әрбір 
ақын-жазушыньщ 
тілін 
талдау 
барысында 
онын 
шығармашылық  (творчестволық)  ерекшелігін  (стилін)  тануға  да 
болады.  Дұрысында  стилді  аныктаудағы  басты  көрсеткіштің  бірі-
тілдік қолданыс.
Біз  жоғарыда  50-60  жылдар  аралығында  жасалған  зерттеулерге
токталдық.  Сұлтанмахмұтты  зертгеу  тоқтаған  емес.  Бұл  игі  жұмыс
қазірде  де  жүріп  жатыр.  Мысалы,  А.  Еспембетовтың  «Сұлтанмахмұт
Торайғыров»  деген  1992  жылғы  монографиясы  соңғы  зертгеулер
ішіндегі көлемдісі болды.
Монография  бес  тараудан  түрады.  Оның  «Өлең  -  сөздің
патшасы»  деген  екінші  тарауында  Сүлтанмахмүттың  ақындық 
дәстүрі,  өлендерінін  мүраты,  шығармаларының  текстемесі  жайлы 
көбірек сөз болып, шығармаларының тілі қағас калған.  Мысалы, автор 
ақынның  астарлауды  (символ)  көп  қолданғанын  «Жаңбыр»,  «Өн  бе, 
түс  пе?»,  «Дауылдағы  әбігер»,  «Ғайса  кім?»  деген  өлеңдері  арқылы 
көрсетеді.  «Кеше  түндегі  түс,  бүгінгі  іс»  өлеңі  арқылы  кейіптеуге 
тоқтала  кетеді.  Ал  бұдан  басқа  бейнелеу  қүралдарын  жай  ғана  атап
өтіп, бірақ мысалдар келтірмеген.
Сүлтанмахмүт  тілін  зертгеу  арқылы  біз  акыннын  XX  ғасыр
басындағы әдеби тілге қосқан үлесін біле аламыз.
Акыннын тіл байлығы
Сүлтанмахмүт  поэзиясын  оқып  отырсақ,  бізге  түсініксіз  дейтін 
сөз жок.  Айтайын деп отырғанымыз -  диалект сөздер.  Біз поэзия тілін 
ғана  зерттеп  отырғандьщтан,  романдарында  кездесетін  аз  диалектіге 
тоқтамаймыз.  Төменде  диалект  деп  көрсеткелі  отырған  сөздерді  Б. 
Кенжебаев  ақынның  жаңа  мағынада  қиыстырып,  қүбылта  қолданған 
соны  сөздері  дейді  де,  диалект  деп  атамайды.  Ал  Ә.  Қоңыратбаев 
«Қазақ  әдебиетінің  тарихы»  кітабында 
ж ексур,  елеусіреп
  сөздерін
диалектіге жатқызады.
Сонымен,  біздің  пайымдауымызша,  ақын  поэзиясында  мынадаи
диалектілер бар:
Мисыз ой, 
талыс
 аяқ, сасық қолтык,
Мегежін, 
ш арт ы қ
 бұқа, бойы қортық.
(Сүлтанмахмұт Торайғыров.  Екі томдық.  I том.
-А .  1993.34-бет.)
37

Жайлықта жеркенетін 
ж ексур
 шалды 
Амалсыз қабыл алдың көрпе төсеп.
асың
(Сонда.  36-бет.)
Сүйдірген  сені  маған ешкі басың, 
Қол лсумай 
обы рланы п
 жеген
(Сонда.  98-бет.)
Арбаңдаған 
дөрескел^
Барлық ісің өрескел
(Сонда.  99-бет.)
К ер т апал,
  кердеңдеген  жас баласың, 
Асса да жиырма бестен үйде жасың.
(Сонда.  99-бет.)
Ө леусіреп,
  әлсіреп,
Түтіні  кейде іпығады.
(Сонда.  103-бет.)
Қанша аянбай талпынсаң да, 
Ақырында, тағдырға тез 
ш өгілді.
(Сонда.  102-бет.)
тапал,
Осы  мысалдардағы 
талыс,  ш артық,  ж ексур.  обы р  дөрескел
1’ 
“ вгілд і
 
деген 
сөзлеп  -  
8
Қазақстанның  ба^қа  е Ш
 
Щ
 ; |  ■
■
■
В
П
түсінікті-ак.  Ал 
д ер іск еп
диалектіге айналып кетіп отыр. 
сактағанмен түлғасы  өзгеріп,
сөздерді  де  қолданған. 
ш
И
санатынан  қайта  шыға  бастадь,  О с ы ^ ң і  
Щ
Щ
 
|
38

жазып  та  жүр.  Осындай  сөздер  қатарына 
дозақ,  абацты
  /Сонда,39- 
бет/, 
ш идем/С
онда,  40-бет/, тағы  басқа  сөздерді  алуға  болар  еді.  Біраз 
уакыт  бүлар  түрмыстан,  қолданудан  шығып  қалды,  оларды  қолдану 
кенес  өкіметі  шыңдығына  шек  келтіру  сияқты  болып  көрінді  де, 
өзінен-өзі  көнерген  сөздер  болды  да  шықты.  Осы  күні  бүлар  қайтадан
қолданысқа кіре бастады. 
/
Қазақ  тілі  баеқа  түркі  халыктары  тіліне  қараганда  таза  күйін 
сактаған.  Зерттеуші  Ғ.Саади:  «Қазірде  ең таза,  ең  бай,  ең табиғи  және 
бүзылмай,  бүрыңғы  қалпында  сақталып  қалған  бір  тіл  болса,  ол  да 
казақ тілі  және  казак  әдебиеті,  шын  ғылым  намы  үшін  біз  мүны  ашық 
айтуымыз керек»,  -  деді.  (Жқмалиевтің  «...  Абай  поэзиясынын  тілі».  -
А.1958.47-бет.)
Қазақ тілі тазалығын  айтқанда, тілімізде  басқа  халықтар тілінен 
енген  өзге  сөздер  мүлде  болмады  деген  ұғым  тумайды.  Басқасын  айта 
бермегенде ислам дініне байланысты  енген араб, парсы  сөздері  болды, 
бірақ ол  сөздердің көбін  қазақ тілі  өз  бойына  сіңіріп,  өзінің дыбыстау 
ерекшелігіне  бағындырып  алды.  Үзаққа  бармай  —ақ  тарихи  іргслес 
Абай  дәуірін  алайық.  Тіл  тазалығы  үшін  барынша  күрескен  Абайдың
шығармаларында да кірме  сөздер  болды.  Себебі,  кысқа  мерзім  ішінде 
таза  үлттық тіл  жасала  қоймайды.  Ол  -  өте  баяу,  тарихи  үзақ  мезгілді
қамтитын қүбылыс.
Сол  дәуірді  алғанда  Абай  өлеңдерінде  өзге  елдік  сөздер  мүлде
кездеспей,  тап-таза  қазакша  неге  болмайды  десек,  қателескен  болар
едік.  Өйткені,  тілдің  даму  заңы  мүны  көтермейді,  ол -   бір.  Екінші,  ол
дәуірде  кейбір  өзгелік  сөздердің  кіруі  заңды  еді.  Міне,  осылай,
байыптай  қарасак,  Абай  поэзиясында  қазақша  емес  сөздердің  болуын
түсінуге болады.
Абай  акындығын  дәстүр  еткен  Сүлтанмахмүт  шығармаларына 
қарасақ,  Абайға  қарағанда  ол  өзге  тілдік  сөздерді  айтарлыктай  аз 
колданған.  Дегенмен,  Абайға  қарағанда  Сұлтанмахмүтта  араб,  парсы 
сөздері қанша аз болса, орыс сөздері біршама көбірек кездеседі. Мүны 
да  заңды  деп  қарау  керек.  Б.  Кенжебаевтың  айтуы  бойынша,  ақын 
колданған  орыс  сөздерінің  жиырма  үшін  Абай  да  қолданыпты.  Оның 
себебі  XX  ғасырдын  басында  қазак  коғамында  саяси-әлеуметтік, 
ғылыми,  мәдени  өзгерістердің жиі де жіті  болғандығынан деп  білеміз. 
Сүлтанмахмүт  қолданған  орыс  сөздері  /поэзиясы  бойынша/  мыналар: 
микроб,  жалуния,  царь,  кнәз,  гений,  флот,  пушка,  нефть,  форма,  план, 
партия,  шляпа,  очки,  портфель,  газет,  журнал,  редакция,  магнит, 
палата,  мода,  полный  ход,  номер,  социалист,  пристав,  машина, 
призыв,  секция,  учредитель,  собрание,  комиссар,  винт,  басня,  идея, 
комитет, 
член, 
записка, 
подлодка, 
философ, 
адвокат, 
затем,
39

исходящий,  входящий,  повторение,  не  как  юрист,  как  мелочный,
канцелярист,  тип,  диплом,  папьто,  галош,  закон,  медаль,  солдат,
доктор,  чиновник,  стипендия,  агроном,  идеалист,  атом,  завод.  Әрине
оұлардың  бәрі  бірдей  орыс  сөздері  емес,  кейбіреулері  орыс  тіліне 
кіріккен басқа ұлт сөздері.
Араб,  парсы  сөздері,  татарша  ұғымдар  1912-1914  жылдар 
аралығында  жазған  еңбектерінде  едәуір  қолданылыпты.  Одан  кейінгі
шамада  оларды  тіпті  қолданбайды.  Егер  бұларды  жіктеп  көрсек 
мынадай болып шығады:
а/ парсы сөздері:  мүрит;
ә/ түрік сөздері:  марту, кисап;
б/ татар сөздері:  миллет,  бегірек, милаймын;
в/ араб  сөздері:  талип,  хашия,  підие, зекет,  мантық,  хатымкер, таупық, 
әлхам,  құқық,  пітіне,  хадим,  жадит,  ая,  тараққи,  жапалат,  ғибрат,’ 
мүжнүн,  жаһаннам,  нығмет,  зілзәла,  мазлұм,  шәріп,  мағнауи,  илһәм’ 
әлип-би,  ғарасат, хадис, шариғат, жиһан, тасбих, хақ, һәм,  иллаһи.
Бұған  қарағанда  орыс  сөздерінен  кейінгі  ақын  көп  қолданған 
казақша  емес  сөздері  -   араб  сөздері.  Оның  себебі:  ақынның  діни 
медреселерде 
көп 
оқығандығы. 
Бұл 
-  
бір. 
Екінші, 
ақын 
кішкентаиынан Шығыс сарынында жазылған классикалык қиссаларды 
көп  оқыды.  Олар  да  із  қалдырды.  Үшіншіден,  ол  қолданған  көп 
сөздері қазақ қолданысьшда сіңісіп кеткен сөздер болатын.
Сонымен,  ақын  пайдаланған  кірме  сөздер  тегінде  қазақтарға 
таныс,  етене  болып  кеткен  сөздер  болғандықтан  шығармаларының 
тіліне  зиян  типзбеді.  Сұлтанмахмұт  басқа  тілдерден  тұсініксіз  сөздер 
колдануға  бар  жанымен  қарсы  шыққан  ақын  болды.  Ондай  сөздерді
ш ата  сөздер деп атады.
^ пп. 5 ҮЛТГ
аХМүТ, ауЫСПаЛЫ  мағыналы  сөздерді  жиі  және  орынды 
қолданды.  Олардың бір тұрі балама /метафора/ сөздер еді
Әдебиет  -   көркем  өнер.  Ол  көркемдегіш  құралдарсыз  бейне
жасаИ 
иды  Тегінде  в д с у р е ш .  Дл  суретінің ^ н .с , 
бейнел!
аокылм 2 ЛТаНМаХлМҮТ 
ПОЭЗИЯСЫНДағы  бейнелілік  алдымен  баламалар 
көршеді 
6ДІ' 
қолданған  баламалар  мына  мысалдардан  мол
Болғанда көзің -  жакұт. етің -  торғын. 
Қасың -  ай. шашың -  жібек,мамық тамақ. 
Көзің -  нұр, сөзің -алма, аузын -  алтын, 
Самород, қоепасы жоқ нағыз балқын.
(Екі томдық.  I том. 24-бет.)
40

Осында  асыт  сызылған  балама  сөздер  оқушы  мен  тыңдаушыны 
сүлулығымен,  әсерлілігімен  таң  қалдырады.  Сонан  соң  акын  өзінен 
бүрынғы  ақындар  ізімен  жүргісі  келмейді.  Егер  бүрыннан  таныс  сөзің 
: бал деген баламаны пайдаланса акын үлкен табысты бола коймас еді. 
Сондықтан  балдын  орнына 
алма
  баламасын  алған.  Ал  қыз  ернін 
суреттеу  шін  бүрын 
оймақ  ауыз
  дейтін,  бүл  жолы  ақын  оны 
алт ын 
эпитетімен  ауыстырған.  Сөйтіп  осы  кішкене  суреттеудің  өзінде  ол  ел 
әдебиеті қолданыстарынан біраз іргерілейді.
Ақынның 
кіт ап та -
 өзі, 
газет  т е
 - өзі,
Пошта да
 - өзі: таралар айтқан сөзі.
(Сонда. 220-бет.)
Байқасаңыз  мүнда  тіпті  өзгеше,  өзінше  баламалар  тапкан. 
Ақынды  даланың  барлык  жақсылығын,  жаңалығын  таратушы 
жаршысы  мағьшасында  дәріптейді.  Шынында  оның  бүл  айтқандары 
дала өмірінін ақиқатына сәйкес келетіндігі  күмәнсіз.
Топас күш — 
т асқы н
, біз -  
ж аңқа.
(Сонда.  109-бет.)
сөзі  куаты  жағынан  артып  түр. 
Тасқын
  мен 
ж аңқа
  арасындағы 
контрас шебер берілген. Әлді  мен әлсіз арасының жігі ашыла түскен.
Сүлтанмахмүт  үйреншікті  жауыр  балама,  айкындағыштардан 
саналы  түрде  бас  тартқан.  Көкемдік  сәнін  келтіруші  күралдарды 
іріктей түскен. Тағы бір ерекшелігі — бүрынғыдай  қыз атаулының бәрі 
қызыл  алма  демейді.  Көріксізді  де,  ақылсызды  да  сипаттайды. 
Ажарын  ақыл  орнына  жүмсап,  бағасын  асырмак  болғандарды  қатты 
сынайды.  Әрине  ақынға  шын  ару  аса  кымбат,  шын  сүлу  бағалы,  шын 
ақылды ерлерден де артық.  Әйтпесе ол:
Ақ сәуле, күміс жүзді, қүндыз қабақ.
(Сонда.  24-бет.)
демес  еді.  Осындағы 
ақ,  күміс,  қүндыз
  айқындауыштары  орынды  да 
шебер пайдаланылған.
4

Акын қыздарга тнісе береді екен деген түсінік те болмауы керек.
л„ 
бУына  семіретін,  карымтасы  жоқ,  қайырсыз  жігетгерді  де 
түиреи отырады.
Ақын  сөздерінщ  ішінде  сирек  кездесетін,  бірақ  мірдің  оғындай 
нысанаға дәл сөздер баршылық.  Назар аударайыкшы:
Дүние — қызықтырған қызыл киік.  (Сонда.  46-*бет.)
Киштщ  жүйріктігі  жүрттың  бәріне  мәлім.  Ақын  дүниені  де  сол 
кызыл  киікке  балайды.  Әрі  жай  қызыл  емес,  шынында  да  адам 
қызылшыл  ғой,  қызықтырған  қызыл  киік.  Мүнысы  жай  қолданыс 
емес,  өмірге өз түрғысынан  философиялық түйінді баға беру ғой.
^  Ақынды  заман  да,  қоғам  да  мазалады.  Ол  бәріне  де  риза  емес. 
Кеиде туған халқына да реніш білдіреді.
...Мысалы, қурап қалган қазақ -  сабан.
(Сонда.  179-бет.)
Саяси-әлеуметпк 
өмірден 
қүр 
отырған, 
экономикалық-
шаруашылық  саласында  шетгетілген  елді  басқаша  айту  да  мүмкін
ш ы ғ а ^ Г ^ 13'  БҮДЗН  ТаЛПЫНу  керек’  кҮресУ  кеРек  дагён  қорытынды
Біздщ 
баиқауымызша 
ақын 
балама 
сөздерді 
қүбылта 
ереді.Оның  баламаны  пайдалану  шегі  жоқ  сияқты.  Халқын  басқа 
халықтармен,  езш  басқалармен  салыстырады.  Содан  келді  де  ақиқат 
қүбылысының  бәріне  балама  іздеді.  Осы  салыстыру,  балама  колдану 
нәтижесі  ақынды  осындай  қорытындыларға  тіреді.  Әкімдердің 
әділетсіздігін  сөкті,  қалың  жүртшылықтың  шамадан  тыс  жуастығын
інед,,  өзінщ  халыққа  қол  үшын  бере  алмандығына  өкінді,  күйінді 
Сөитіп,  әрбір  сөзі,  әрбір ойы  оқырман  ой-сезіміне  әсер  етгі.  Елдін  ле
акындардьщ  да  сыйлы,  қадірлі  болғандығын,  өмірден  өз  сыбағасын 
жасқанбай ала білуін  калады.
Сүлтанмахмүт  шығармашылығының  үлкен  тағы  бір  ерекшелігі 
дерект,  зат  пен  дерексз  үғымды  киюластыру  арқыль,  метаФоралық 
_Ш_ес  күра  білу,  деуге  болады.  Бүл  жаңынан  алғанда  оған  Абай 
ыкпалы  айқын  сезшеді.  Ақын  сөздерінен  мысалдар  келтірелік:  көзім 
нүры,  көңілім  нүры,  арамдық  теңізі,  түрмыстың  көк  шолағы 
түрмыстың  оғы,  достық  жібі,  дүниенің дөңгелегі,  ләнет  бүлты  жүрек’ 
мүзы СИЯКТЬІ тфкестер Абайдан кейін осы Сүлтанмахмүтга кездеседі
42

Сұлтанмахмұт 
колданған 
көркемдегіш 
тәсшдердш 
оірі 
алмастыру  /метонимия/.  Нәрсені,  кұбылысты,  әсіресе  ұнамсыз 
нәрселерді  акын  өз  атымен  атамай,  басқаша  айтады.  Алмастырады. 
Бұлайша  көркемдеу  өленнің  эстетикалық  әсерін  күшейтіп,  бояуын
қаныктыра түседі.
Нашарды, момындарды езбейтүғын,
(Сонда. 25-бегг.)
Мүндағы 
нашар,  м ом ы н
 -  кедей пақырлар. Көрсетілген сөздер орнына 
ауыр
 деп те жазуға болатын  еді.  Бірақ шығарма мәні  әлсіреп кетер еді
немесе түсіне қоюға қиынға түсер еді.
Мәстек шауып, түлпардан бәйге ала ма?
(Сонда. 
31-бет.)
Әңгіме  мәстек  туралы да, түлпар туралы  да  емес.  Адам  туралы. 
Сөйтіп 
ақын 
наданды 
м әст екке,
 
парасатгыларды 
т үлпарга 
алмастырады.  Бүлардың  орнына  бүрынғыша  «Байтал  шауып,  бәиге 
алмас»  деуге  де  болатын  еді  .Осы  сөздер  арқылы  әлін  білмеитш 
әлектерге  де,  ақылды  ел  басыларға  да  кенес  берш  отыр. 
Өмірді, 
өнерді, кабілетті орнына жүмсау қажеттілігін айтып отыр ақын.
Күләйме қосақталса бүл есекке,
Арам елген бір аққу, қарға шоқыр.
(Сонда.  34-бет.)
Қаншама  күшін  пайдаланып,  көлік  орнына  жүмсасақ  та 
есекті  жылқы  малынан  төмен  үстаймыз.  Сондықтан  болуы  керек, 
кейбір  тоғышар,  топас,  надандарды  есек  деп  те  атаймыз.  Күләйменш 
болашақ  күйеуі  де  сондай  жан.  Ақыннын  қызға  жаны  ашиды,  ана 
адамға  ызалы,  ашулы  қарайды.  Қызды  оған  тең  емес,  дүрысырағы 
қызға  ол  тең  емес  деп  есептейді.  Содан  келіп,  үлкен  әлеуметпк
мағыналы  наразылық туады.
Ондай топас жандарға,  сезімі  шектелгендерғе ақын.
X X X
43

Надандыкган  екенін білесіз бе, 
Көрінгенге болганың семіз жемдік?
(Сонда.  43-бет.)
дейді.  Ақырында  осы  надандык  ^рсқаның  отары  болуға
жеткізді.  Мал-мүлкін  талауға  түсті.  Халык  кадірі  кеміді.  Елдік  сикы 
есіркерліктей  дейді. 
~
жаи
0 
------------— 
+ 
—
— |-- —
^  
«АШПДОІ
ызаландырады.  Түсш,  маған  ілес  дегенді  айтнақ  ниетін  тудырады. 
Алмастыру  тәсшх  ақынның  көптеген  сәтті  шумақтар  қүрауына,  ой-
пікірін  өткірлей  түсуіне  жеңілдік  келтіреді.  Өз  намысын  да,  өзге 
намысын да оятады.  Тагы бір мысал келтірелік:
Езді ғой кәрі  шандыр тілегіңді.
(Сонда. 61-бет.)
Ақыннын 
к әр   ш анды р
  деп  отырғаны  малга  боктіріп,  жас 
қызды  алып  отырған  шал 
Бір  тамашасы  -  
иш нды р
  сөзін  соншама
орынды  тапқан.  Егер  назар  салсаңыз,  еті  кашып,  тері  мен  сүйегі 
қалған кәрі адам шынында да шандырға үқсайды  .
Бүдан  басқа  да  алмастыру  тәсілін  пайдалану  мысалдары 
жетюлікп.  Ақын  өз  елін  басқалармен  бірге  талап,  жаудан  жаман 
тнісіп  отырған  оасшы  атанғандарды,  шынына  келсек,  саткындарды 
оорсық,  түлкі,  жылан,  шаян,  қанқүмар,  қаражүрек,  қасқыр,  қоңыз 
доңыз,  ит,  қүзғын,  арам,  жуан қарын,  қанды балақ,  қорқау,  тағы  басқа 
сөздермен  беинелеиді.  Ақынның  өлең  текстері  ішінде  кездесегін 
т узоқ,  қақпан
  дегені  -   отарлау  саясатының  амалдары.  Осы  сияқты 
алмастыру амалымен басқаша атаған  көіггеген үғымдар бар.  Мың кара
жылқы,  жанды  қуыршақ  -   жеңілтек  қыз,  қалың  торы  -   ескілік 
шырмауы, күйе -  жала, т.т. 
Р
1 1   й  АКЬІ;Н  өлеадерінде  ауыстырма  қолдану  создерінің  бір  тобы 
аиы рбастау  /синекдоха/ деуге  болады.  Мүны  да  акын  шебер  қолдану 
арқылы көркемдік сапаны жетілдіре түседі.
Қазақка басшымыз дер шляпалар.
(Сонда.  63-бет.)
Шын өмірге жеткенше 
Талай 
ш аіит ар
  ағарар,
Талай 
т әнді
 жер алар.
44

(Сонда.  127-бет.)
Әділдік орнамасқа көзім жетті, 
Дүниеден ет жейтүғын 
а уьп
 қүрымай.
(Сонда.  182-бет)
Шиеттері 
қызы л қарын,  урпек басггшр
,
(Сонда.  306-бет.)
Қазак өмірін білмейтін 
шашшыларва
,
(Сонда.  215-бет.)
Бұл  мысалдарда  оқушыға  түсініксіз  ештеме  де  жок.  Өиткені 
ш ляпалар
  деп  отырғаны  қаланын  кеңсе  қызметінде  жүргендер 
даладағы  елден  өздерін  артык  санайды,  қағаз  көшіргенді,  отаршыл 
өкімет адамдарына кызмет істегендіктерін жетіскендж деп оилаиды
Ш аш,  т ән
  сөздері  адам  деген  яғни  басында  биліп,  алдында 
і жок кыр казағы дегенді білдіреді
А уы з  -
  қырдағы,  қаладағы  паракор  жебірлер.  Олар  түрғанда  ел 
жетпейді,  максатын  орындай  алмайды.  Акын  осыны
теңдігі
дегеніне 
мензейді.
Қ ы зы л  қарьт,  үрпек  баст ар  -
  казак  жастары.  Үлкендердің 
жағдайы  жоғарыдағыдай  болғанда,  олардың  халі  мүшкіл  екендіп
өзінен-өзі белгілі болып шығады.
Ш аш т ы лар
  -   басқа  үлт  өкілдері,  дүрысырағы  отаршыл  өкімет
шенеуніктері.  Қазакты  корқытатын  да,  «жарылқаимын»  деитін  де
солар  Олар  көбінесе тілмөш,  конторщик  кызметінде отырып-ақ  қазақ
терісін  сыдырып  алады.  Парақорлыкты  өрістететівдер  де  солар.  Қыр
қазағынын  айтқанын  бүрмалап,  ағын  қара,  қарасын  ақ  деитіндер  де
солар. Сондықтан олар қазактын қамқоршысы емес, соры.  |
Ақындар  дәстүрінде  айтайын  дегенін  ашып  аитпаи,  астарлап
жеткізу -  бүрыннан  келе жатқан  жәстүр.  Мүны  ел  әдебиетінде, халык
акындары  шығармашылыктарынан  жиі  кездеспрешз.  Астарлаудын
ғасырлар  бойы  қалыптаскан,  түракты  беЙнелік  тізоеп  бар.  Мәселен. 
найза.  қылыш,  алдаспан,  семсер,  наркескен -   қаисарлықты,  өткірлікті 
бейнелесе,  күн  -   қуанышты,  жалғыз  аққу  -   сыңарлықты,  жетімдікті, 
сарғайған жапырақ -  сағынышты, ақкан  өзен -  аиырылысуды, топан
45

төпелеген  бақытсыздықты,  дауыл  -   астанкестен  аласапыранды,  т.т.
білдіреді.
Сұлтанмахмұт  астарлау  тәсілін  көбінесе  ақпан  мен  казан 
аиларында  болған  төңкерістерді,  солардың  салдарын  білдіруге 
пайдаланды.  Бұған  бір-ақ  мысал  келтірсек  те  болады.  «Дауылдағы 
әбігер»  осындай  кезеңнің  сипаты  болатын^  Тап  осындай  көріністі 
бейне «Сарыарқаның жаңбыры» деп аталатын  жыр.  Кейде оқырманын
тығырықтан  шығару  үшін  өлең  ішінде  өзі  де  түсінік  беріп  кетіп 
отырады.
Бұл мысалдың мәнісін ұға алсаң сен,
Келген заман -  бостандық, жаңбырмен тең.
(Сонда.  119-бет.)
Тап  осылай  жазу  қазақ  әдебиетінде  Сүлтанмахмүт  әкелген
жаңалық,  бейнелеу  өнерінің  келелі  табысы  деуге  керек.  Тегіңде
Сүлтанмахмұт  пайдаланған  астарлау  тәсілі  XX  ғасыр  басындағы
әдеби еп м ізде 
әдәуір дамыды.  Мүның  мысалын  Сәкеннің төңкерісшіл
жырларынан,  С.  Дөнентаевтың  сықақ  өлеңдерінен,  берідегі  Сәбит,
Ілияс, Әбділдә, Тайыр шығармаларынан топтап  келтіруге болады.
Сонымен  бірге,  ақында  өлең  арасында  кездесетін  астарлау 
мысалдары  көп.  Оны  ақынның  өзі  өмір  сүрген  ортаның  адамдарын
тәсіл демекпіз.
Мысалы,  «Жарқынбай»  өлеңінде  өзінен  ақылы  да,  адамшылығы  да 
тәмен  кісіге  үзатылған  Күләймені  сол  ауыл  әмірінен  табуға  болады. 
Егер  қыздардың  теңіне  берілмеуі  көп  кездеседі  десек,  Күләйме 
Жарқынбайлар да аз  емес-ті.  Оны  біреуі  болмаса біреуі  нақты түрмыс 
тіршшіпнен алынғаны даусыз.  Оның үстіне Сұлтанмахмүтгың барлық 
өлеңдерінің  арналған  адамы,  бағытгалған  оқиғасы  бар.  Сондықтан 
ақын ашу-араздық тудырмау үшін де осы тәсілді  пайдаланды.
Акынның шоқтығы биік жырының бірі -  «Шығамын тірі  болсам 
адам оолып» деп  аталады.  Бір шумақ келтірелік:
Мен -  балаң жарық күннен сәуле куған,
Алуға күнді  барып белді буған.
Жүлдыз болып көрмеймін елдін бетін,
Болмасам туған айдай балқып туған.
(Сонда.  66-бет.)
46

Жырды  әдеби  -   көркемдігі  жағынан  әгімелейтін  болсак,  бірінші 
тармақтьщ  өзі-ақ  терең  тарихи  мағынаға  ие  болып  тұр.  Халқым  деп 
еміренген  ұл  азаматтык  иарыздың  биік  тұғырына  ұмтылады.  Еліне 
кісілік қызмет етпек.  Ғасырлар бойы  ғылым -  білім  байлығынан  кенже 
келе  жатқан  халқын  білімдендірмек,  дүниесін  жаркыратпак.  Екінші 
тармак  астарлы  мағынаға  бай.  Күн  өз  мағынасында  айтылып  түрған 
жоқ.  Халыктың  бакытты  заманы  айтылып  отыр.  Осындай  ақын  ерлігі 
мен  жігері  кім-кімді  болса  да  бейтарап  қалдырмайды,  жігерлеңдіреді,
қайратқа мінгізеді.  4
Әдебиет  зерттеушілер  арасында  көп  айтыс,  күдік  тудырған
өлеңнің  бірі  «Ғайса  кім?»  деген  жыр  еді.  Біреулер  мүны  дінмен 
байланыстырды, біреулер Ленинді  алға тартты.  Біздіңше, соның біреуі 
де  емес.  Ғайса  сөзінің  түгі  төркіні  Иисус  Христос  бола  түра, 
мүсылмандардың  бәрі  мүны  әділдік,  шапағат  иесі  деп  түсінеді.  Оның 
аржағын  этимологиялык  түбірден  іздеп  жаткан  ешкім  жоқ.  Олай 
болса,  Ғайса  -   ақынның  түсінігінде,  бақыт,  ізгілік.  Баска  ештеме  де 
емес.Сүлтанмахмүт  мүрасын  зерттеуші  А.  Еспенбетов  те  «Халық 
ұғымына  әбден  сіңген  әділдік  пен  адамгершілік  хақындағы  түсінік 
«пайғамбар  Ғайса»  атымен  байланысты  болған.  Тыңдаушысын 
ескерген  Торайғыров  жаңалықты,  жақсылықты  жырлағанда,  Ғайсаны 
әділдіктің  символы  етіп  алған»,-  дейді(А.Есиенбетов.  Сүлтанмахмұт
Торайғыров.А.1992,  116-6.).
Астарлап  айтудың тағы  бір  түрі 
т успалдау
 /аллегория/.  Ақынға
бүл  да  жат  болған  жоқ.  Өйткені  түспалдау  арқылы  адамдар  арасыңда 
болатын 
карым-катынастарды, 
мінез-күлықты, 
жақсы-жаманды, 
қаскөйлік  пен  ізгілікті  жан-жануар  немесе  өсімдіктер  іс-әрекеті, 
қасиеті  ретінде  көрсетуге  мүмкіндік  бар.  Дүрысын  айту  керек,  бүл 
тәсілді  қазақ  әдебиетінде  түрақтандыруда  акындар  Крыловтан,  татар 
ақыны Тоқайдан біраз үйренді.  Сүлтанмахмүт та солай етті.
Ақын  Ғ.  Токайдың  Крыловтан  лсасаған  аудармасын  қазақша 
тәржімалады.  Олар:  «Арыстан  мен  Тышқан»,  «Екі  тышқан»,  «Көк 
өгіз».  Біздің оқушымыз әңгіме арыстан, тышкан,  өгіз туралы емес,  сол 
іспетті  адамдар екенін  бірден  байқап  отыр.  Қазір де мындай  қүлықтар

жүктеу/скачать 6,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: