Р.Сыздықова, Т.Қордабаев еңбектеріндегі күрделі

---

синтаксистік тұтасты қ туралы ұғым» деп алып, онда мэтін

лингвистикасындағы негізгі мәселелердің бірі сөйлемдердің күрделі
синтаксистік тұтастыққа ұйымдасуын сөз етеді.
Р.Сыздықова «Күрделі синтаксистік тұтастык» дегеннің өзі не?-
деп сауал тастай отырып, былайша ой түйіндейді: «Бұл категория казак
тіл білімінде элі күнге дейін жан-жақты сөз болмай келеді. Оның
белгілері, табиғаты түтасгыкқа енген шмпоненттердің бірігу амалдары,
ол амалдардың прозадағы түрі мен поэзиядағы түрлерінің
айырмашылығы деген тэрізді жайтгар зертгелген емес. Жоғарьща
көрсетілген, өлең синтаксисін сөз еткен жұмысында Т.Қордабаев
(«Поэзиялық шығармалардың синтаксистік құрылысы. Тарихи
синтаксис мәселелері. А., 1964 - М.А.) бүл категорияны тұңғыш рет
айтады, әрине, бұл мақапада да, біздің осы жұмысымызда да бүл
категория толық талданды деу мүмкін емес. Сондықган бұған тіл
мамандарының назарын аударамыз. Әзірге біз грамматикалык бұл
категориясьга қазақша «күрделі синтаксистік тұтастык» деп атадық.
Т.Қордабаев «синтаксистік күрделі бірлік» деп агапты. Шынында бұл
өзі синтаксистік тұтас дүние (немесе) бірлік, оның үстіне күрделі» /5,
296/.
Р.Сыздықова бүл еңбегінде Н.С.Поспеловтің күрделі синтаксистік
түтастыққа берген анықгамасын біршама айқын аныктама деп талдай
келіп, мына пікірді басшылықка алады: «Әдетте, белгілі бір айтылған
ой жазушының тұгаскан сөзі (связная речь) екені мәлім. Ал тұгас
текстің құрылымын синтаксистік жағынан талдаганда, әрбір жеке
сөйлемді алып, соларға қарай талдам ай, айты лған ойға
(высказываниеге) қарай анализ жасау қажеттігін біз де құптаймыз» /
5, 297/. Ғалымның осы пікірлерімен сабақтас ойлар кейінгі
зерттеулерінде де айтылып келеді. Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде
күрделі синтаксистік тұтастық мәселесі біршама қарастырылып,
гылыми еңбектерде талданып келеді. 2002 жылы жарық көрген «Қазак
грамматикасьшда» «Күрделі синтаксистік тұгастық» атгы арнайы тарау
да бар.
Р.Сыздықова күрделі синтаксистік тұтастықтың прозада да,
поэзияда даболатынын айта келіп, өлеңдегі сөйлемдердің бір-бірімен
әлдеқайда жымдасып, тығыз байланысатынын, эрбір шумақгың бір-
бір күрделі синтаксистік тұтастықты қамтитынын, сонымен катар
күрделі синтаксистік тұтастық құрамындағы сөйлемдердің бір ой
төңірегіне тоіггасагынын сөз еггеді.
34

---

Жазгытуры ңалмайды ңыстың сызы,
Масатыдай құппырар жердің жүзі,
Жан-жануар, адамзат анталаса,
Ата-анадай елжірер күннің көзі.
Мұңда поэтикалық ой тұтас, біреу: жазғытурғы табиғат-тіршілік
сипаты, ал жеке сөйлемдер үшеу, үшеуі бірігіп синтаксистік күрделі
бірлік кұрап түр.
Ғалым қазақ поэзиясы нда сөйлемдерді бір-бірімен
байланыстырып, топтастыратын тәсілдердің басты-бастыларын
көрсетеді:
1. Біртектес параллель сөйлемдердің қатарласа келуі.
Параллелизм сөйлем мүшелерінің саны мен олардың тұлғаларының
бірыңғайлылығынан туындайды.
Тайга міндік,
Тойга іиаптыц,
Жацсы киім киініп.
2. Синтаксистік түгастыққа топтасқан сөйлемдер бір субъектімен
(логикалық) қазықгалады.
3. Синтаксистік тұтас бірлік кұрауда есімдіктер қатысады. Бір
шумаққа немесе бір шоғырға (абзацка) топталған сөйлемдерді олардың
біреуіңде (кейде бірнешеуінде) келтірілген есімдіктер бір-бірімен тығыз
жымдастырады, яғни алдыңғы жолдардағы бір мүшені соңғы
жолдардың біріңде есімдік арқылы қайталап береді. Мысалы:
Ауру жүрек ақырын соғады жай,
Шаршап қалған кеудемде тулай алмай, -
Кейде ыстық қан басып кетеді оны,
Дөңбекшіген түвдерде тыншыға алмай.
4. Синтаксистік күрделі іүгастықты жасайтын элементтердің
(тәсілдердің) бірі - модальдық реңктің біркелкілігі. Мысап ретінде
Абайдың «Күлембайға» деген өлеңі берілген.
5. Белгілі бір сөзді немесе сөз тіркесін қайталап беру арқылы да
сөйлемдерді синтаксистік түтас единица етіп құрастыру тәсілі бар.
Абай «Көңіл қайтгы достан да, дұшпаннан да» деген шығармасының
соңғы 8 шумагын алмай жүр сөздерінің қатысуымен жасаған.
6. Күрделі синтаксистік тұтастықгы қүрайтын сыртқы тәсілдердің
біреуі - ұйқасты морфологиялық көрсеткіштері бірдей түлғадағы
етістікке құру.
7. Етісгіктен болған мүшенің біркеякі тұлгада берілуі сөйлемдердің
М ы с ал ы :
35

---

синтаксисгік түтас бірлік болып топтасуына қатысады.

8. Күрделі тұтастыкгы жасауда тәуелдік жалғауының ролі зор.
Сөйлемдегі белгілі бір сөздердің тәуелдік тұлғада тұруы оны алды-
артындағы сөйлемдерде айтьшған оймен іліктестіреді.
9. Айтылмақ ойдың каркасы (негізгі идеясы) бірінші тармақта
беріліп, келесі тармактар сол ойға қатысты көбінесе бірыңғай
конструкциялар түрінде келуі арқылы да синтаксистік тұтастық
жасалады.
Ғалым өлең жолдарын тығыз байланыстьфатын тәсілдер қахарына
инверсия мен тасымалды да жатқызады /5, 298-304/.
Біздіңше, Р.Сыздықованың: «Мысалы, Абайдың «Көкбайға» деген
9 жолдык өлеңі шумақсыз бір ғана бөлік. Мұнда алғашқы екі жол -
өлеңнің негізгі идеясы, негізгі ой:

жүктеу/скачать 0,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: