л . -------------------------- « » « п л Л л т т д а і г г е Н С Л І . О л М Ә П Н Н ІҢ Т ^ ІЛ Ғ З -О Ір Л ІП $з

---

біліміңде мзтіннің бұл тұлға-бірдіктері әр түря і терминдермен агалып

жүр. Олар:
• күрделі синтаксистпік тұтастыц (күрделі тұтастык,)
(М.З.Закиев, Р.Ғ.Сыздықова, А.А. Акишина, JI.M. Лосева, Б.Шалабай,
З.М.Базарбаева т.б.);
• синтаксистік күрделі бірпік (Т.Қордабаев, Ж.А.Жакупов т.б.);
• прозсиіың иіумац (Г.Я.Солганик);
• күрделі фразалыц тұтасым (Ж. Т. Қайшыгүлова);
• фразадан үстем түтастың т.б.
Кұрдепі фразапык тұгасымды мэтіннен бөліп алып қарастырғанда,
ғалымдар
э р
түрлі белгілерін басшылықка алады: мағыналык,
логикалық, синтаксистік, ритмикалық-мелодикалык, эмоционалдык,
прагматикалық. Осылардын ішінен күрделі фразалық тугасымды
мағьшалық жагьшан айқындау ең басты белгісі больш саналады. Өзара
байланысты сөйлеудің осы күрделі түдға-бірлігі - қавдай термиңдік
атаумен қолданылса да, «мағына тұтастығымен, қатысымдық
қызметімен біріккен сөйлемдер тобынан кұралған жэне аяқгалған
қатысымның бір бөлігі болып саналатын құрылымдық-мағыналык
күрделі бірлік»
/1 , 6 9 /
немесе «ортак
б ір
тақырып
т ө ң ір е г ін д е
мағыналык күрылымға (блоктарға)
б ір іге т ін
дербес сөйлемдердің
тізбегі» /2,321/ ретінде танылады.
Күрделі фразалык тұтасым, біріншіден, мағыналық әрі т^лғалык
байланысқа түсетін; екіншіден, белгілі бір тақырыпқа негізделген
бірнеше дербес сөйлемдерден түрады; үшіншіден, өзіне тэн
интонациясымен; төргіншіден, мазмұндык дербестігімен ерекшеленеді;
бесіншіден, композициялық кұрылымдық бөлікгерге (бастауы-дамуы-
қорытуы) ажырай алады. Ол болмыс туралы белгілі бір аяқталган
мағлүматты береді. Күрделі фразалық тұтасымның интонациялык
ерекшелігі туралы З.Базарбаева пікірін келтірген болатынбыз. Яғни
күрделі фразалық түтасым құрамына енген әрбір сөйлем өзінің
интонациялық ерекшелігімен айтылып (хабарлы, сұраулы, лепті жай
немесе кұрмалас сөйлемдер), араларында кішкене пауза болады. Ал
күрделі фразапық тұтасымның соңғы сөйлеміне көлемді пауза тэн.
Түтас
мэтін күрылымынан бөлшектеніп алынатьш мұндай тұлга-
бірліктердің мазмұндық жағынан
дербестігін
толық мэтінмен
сапыстырғанда шаргты түрде алып қарауымызга болады (бүл туралы
жоғарыда сөз болды). Әйтсе де күрделі фразалық тұтасымдарда
біР аякталган ой, мазмұн бар. Күрделі фразалықтұтасымдар
кем дегенде екі сөйлемнен тұрады деп қарастырамыз. Күрделі
84

---

фразалық тұтасым синтаксистік құрылысы әр түрлі сөйлемдердің

жиынтығынан тұрады. Тұтасым щрылымын дербес жай сөйлемдер
де, құрмалас сөйлемдер де түзеді. Әйтсе де автордың стильдік
ерекшелігіне сэйкес күрделі фразалык түтасымдар бір ғанасөйлемнен
тұруы да ықтимал. Бұл туралы А.Байтұрсынұлы, Е.Реферовская,
Т.Қордабаев
пікірлерін келтірген едік. Кеп компонентті күрмаласқа
сәйкес келетін күрделі фразалык түтасымдарды сыртқы кұрылысы
сөйлеммен
пара-пар келгенімен де, мазмұндык жағьшан аяқгалған
мәггін түріңде қарасгырамыз. Күрделі фразалык тұгасымдардьщ курделі
синтаксистік қатынастарға кұрылған бір ғана сөйлемнен тұрып
колданылуы
ерекше прагматиканы туғызады. Сонымен катар бұл
мәтіндердегі хабардьщ бірінен кейін екіншісініңсанамаланып, үзіліссіз
бфілуін қамтамасыз етеді.
Мысалы:

жүктеу/скачать 0,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: