М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы

кұралған мэтіндер екенін ескерсек, А.Байтұрсыщшының бір пікірдің 
өзара байланысқан бірнеше сөйлем тізбегі арқылы беріліп, өз алдына 
мағыналык-кұрылымдьгқ түлға-бірлікті (күрделі фразалық тұгасымды) 
кұрайтьшьш аныкгауын мэтін мэселесімен байланыстырып кзрауымыз 
қажет.
Ғалым Қ.Жұбанов мэтінді сөз бүйымы (сөз) деп атайды. Мэтінді 
қарым-қатынасты  жүзеге  асырудың бірден-бір  құралы  деп түсініп, 
ғалым  оның  ауызша жэне  жазбаша түрлерін  бөліп  көрсетеді  және 
олардың айырмашылыктарына да ден кояды. Сондай-ақ эр мәтіннің 
өзіндік  жасалу  жолдарының  болатындығын  тілге  тиек  етеді. 
Қ.Жұбанов: «Сөз бұйымын дұрыс жасап шығу үшін де оның жасалу 
жолын,  материалының  сыр-сыпатын  білу  керек.  ...Сөзді  дұрыс 
қүраудың  жолын  білу  -  жазылатын  сөзге  ала-бөле  қарау.  Өйткені 
ауызекі  сейленетін сөздің андай-мұндай  қисығын  елетпейтін баска 
жағдайлар бар, - деп, паралингвистиканың зерттеу нысаны ым-ишара 
секідді кинесикалық амал-тэсілдерді атап көрсетеді де, ойын былайша 
сабақгайды: - Жазулы сөзде бұл кеңшіліктердің бірі де жоқ. Кіталтың 
сөзі  қисық  болсын,  дұрыс  болсын,  қалай  жазылған  болса,  солай 
окылады;  қалай оқылса,  солай түсініледі  немесе түсініксіз  күйімен 
қалып  қояды.  Мүнда  жазған  кісіден  қайта  сүрап  алуға  болмайды. 
Жазылған  сөздің  бөлшек-бөлшегін  жэне  тыныс  белгілерін  өте 
сақтықпен өз орнына қоймасаң, мұнда оның олқысын толтыратын ым 
да,  дыбыс эні де жоқ.  Сондыктан,  эсіресе, жазьшатын  сөздің қалай 
құру тетігін білу өте қажет. Сөзді калай құрудың тетігін білу ауызекі 
сөз  үшін де аса керекті.  Өйткені  топка сөйленетін  сөз де жазу тілі 
сияқгы.  Мұнда да екі  кісі  отырып сөйлескендегі  кеңшілік  жок» /3, 
148/. Бұдан біздер ғалымның мәтінді тұтасым, байласым еипаты бар 
жүйелі кұбылыс деп танығанын көреміз.
Қ.Жұбановтың келтірілген пікірі арқылы ауызша жэне жазбаша 
құрылатын мәтіндердің арасындағы айырмашылық та сөз етіліп отыр. 
Өйткені  бүл  мәтіндер  сөйлеудің  екі  түрлі  формасы  арқылы 
жасалатындықган, олардың ұксас тұстарымен қатар айырым белгілері 
де болады.  Ауызша мәтіндерді  ұйымдасгыруда тілдік бірліктермен 
қатар сөйлеудің бейвербалды амал-тэсілдері де кдтысады. Сондыктан 
ауызша мэтіндерді күрастыру жазбаша мэтіндермен салыстырғанда 
белгілі  бір  дәрежеде  жеңілірек  болады.  Ж азбаша  мәтіндерде 
свйлеушінің  айтылған  хабарға  байланысты  көзқарасы,  сезімін 
жеткізуде әр түрлі  морфологиялык тұлғалар, лексикалық бірліктер, 
сөйлемнің қүрылысы, сөйлемнің айтылу мақсаты, мәтінде қолданылып
зо

отырған графикалык белгілер т.б. қызмет еггсе, ауызша мэтіндерде ым- 
ишарамен катар, дауыс ырғағы, кідіріс, интонация т.б. түрлі мағыналық 
реңктерді, хабарды жеткізуге ат салысады. Сондықган жазбаша мәтін 
құрылымындағы  сөйлемдердің  мағыналык та,  тұлғалық та  жақтан 
езара байланысып жатуына ерекше мэн беру керек. Осы мәселе мэтін 
лингвистикасындағы  мэтіннің  дұрыс  құрылуы  деген  түсінікпен 
ұштасады.  Егер  мэтін  құрамындағы  сөйлемдердің  арасындағы 
мағыналык, тұлғалық байланыс элсіз болса, онда берілетін хабар да 
қабылдаушысьша түсініксіз кұйінде қалады. Мэтіннің дұрыс кабьшдану 
эрекетін қамтамасыз ететін - ең әуелі, ұйымдастырушы автор. Ал оның 
қабылдану деңгейі  адресаттың «білімдік аясымен» де байланысты. 
Демек, Қ.Жұбановтың атап өткеніндей, мэтін -  автордан оқушыға не 
тыңдаушыға  бағытталған,  құрамындагы  бірліктері  мағыналық  та, 
тұлгалык  та  байланыстарға  ие  ауызша  немесе  жазбаша  сөйлеудің 
бұйымы, яғни сөйлеу туьшдысы.
Ғалым  С.Аманжоловтыц  «Қазақ  әдеби  тілі  синтаксисінің 
кысқаша  курсы»  деген  еңбегінде  ғалымның  сөйлемнен  де  ірі 
түзілістердің  бар  екеніне  көңіл  аударғандығы  байқалады.  Аталган 
еңбекте сейлегенде аяқталған ойдьщ бір сөйлеммен емес, тэртіппен 
орналасқан сөйлемдердің тізбегінен тұратындығы жэне эрбір сөйлемді 
өз  алдына  емес,  езге  сөйлемдермен  байланыстыра  карастырғанда 
нэтижеге жетуге болатыны, сонымен бірге сөйлемдердің бір-бірімен 
тығыз  магыналық  байланыста тұратындығы  айтылады.  Бұл  ойлар 
ғалымның төмендегі сездерінде анық көрінісін тапқан: «Сөйлегенде, 
айтатын сөзіміз, терең, неше алуан ойымыз, өткір қиялымыз, тереңнен 
тартып топшылап,  алыстан  орал,  оспактап  я  жоспармен  сөйлейтін 
тэртіпті сөйлемдеріміздіңтізбегі, толып жатқан ойлардың желісі...» /
4,  11/ немесе «Алдыңғы сөйлем мен артқы сөйлем мағына жағынан 
байланысты.  Кейде  алғы,  кейде  артқы  сөйлем  өздігінен  тиянақты 
болмайды; бірін-бірі толыкгырады, кейде екеуінін бірлігі бір я бірнеше 
сөйлемнің  бірлігі  бүтін  бір  ойды  тиянақтайды.  Олай  болса, 
тиянақтылыктың да шегі бар екендігінде дау жоқ» /4,161 /. Ғ алымның: 
«Бастауыш, орта мектеп оку кұралдарында «әр сөйлем тиянакты бір 
пікірді, бір ойды білдіретін бір я бірнеше сөзден кұралады. Бұл дұрыс 
па? Әрине, жалпы объективті алғанда, дұрыс. Бірақбір сөйлемді баска 
сөйлемге  (алды-артьша)  қоспай,  өз  алды бөлек  қарасақ,  бұл дұрыс 
емес болып шығады», - деген пікірлері де бізге көп нәрсені аңғартады 
/4,  15-16/.
Мысалы,  Осы  мәселеге  байланысты  келіп  отырмын  деген
31

сөйлемді  алып  қарайтын  болсақ,  бұл  синтаксистік  конструкция 
сөйлемге тэн барлык белгілерді  иеленгенімен, мағыналық жағынан 
тиянақсыз күйінде қалып отыр. Сөйлемдегі осы мәселе дегені қандай 
мәселе  екені  бізге  түсініксіз.  Сондықтан  ғалым  көрсеткеніндей, 
жекелеген  сөйлем  өздігінен  тиянақты  болмайды.  Оны  мағыналық 
жағынан толыктыратьш сөйлемдер кажет. Осы мәселенің не екені сонда 
ғана айқындала түседі.
Не болмаса мына мысалды алайық, Синтаксис гылымының басңа 

жүктеу/скачать 4,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: