М. Өтемісов атындағы Батыс азацстан

№1-дəріс

арастырылатын мəселелер:

1. 
   Сауат ашу əдістемесініц ғылыми негіздері.
   

«Сауат ашудыц негізгі ма саты — о у, жазу дағдысыныц негізін алау; балаларды тындауға, о уға, жазуға Yйрету, балаларда с?здіц дыбыстык, Yрылысы туралы тYсінік алыптастыру, əріп таныту, əуелі буындап, сонан соц тYтас с?зді, с?йлемді, мəтінді о уға Yйрету, сауатты жазу негізін

+андай пəн болмасын оны о ытудыц ойдағыдай іске асуы сауат ашу жYмысыныц нəтижесіне байланысты. Сонды тан бір жылда ма, екі айда ма, Yш айда ма əйтеуір о ушы толы сауаттанып шы анда ғана сауат ашу əдістемесініц ма сатына жеткені деп есептеуге болады.

Сауат ашу əдістемесініц ғылыми негізіне олардыц жасалуы тіл білімініц басты бір саласы — фонетика болып табылады.

Адам баласыныц тілі — дыбысты тіл. Тіл дыбыстары — əрбір тілдіц ?мір сYруініц тəсілі. Егер с?здер — дыбыстардыц тіркесі ретінде айтылмаса, онда тілдіц ?зі: 1) атынас Yралы; 2) пікір алысу

Тілдіц дыбысты жағы оныц замандар бойы ?мір сYруіне, Yрпа тан Yрпа а беріліп отыруына мYмкіндік жасады.

Тілдіц дыбысталу жағы — с?здер мен грамматикалы тəсілдердіц ?мір сYруініц формасы болып табылады. "С?здік пен грамматикалык Yрылыс тілдіц мазмYнын Yрайды да, дыбысты жағы оныц материалды жамылғышын", оныц физикалы формасын Yрайды деуге болады.

Тіл дыбыстары с?з ішінде айтылады. Біра белгілі дыбыс арнаулы бір с?здіц Yрамында

Тілдегі лексикалы , грамматикалы кYбылыстар тілдіц дыбысты жYйесіндегі фонетикалы кYбылыстармен əрдайым байланыста, карым- атынаста, яғни бір дыбыс тірекесімен айтылады.

Сонымен тілдіц барлык жағдайларында жəне ызметінде к?рінетін дыбысты Yрамдары мен тəсілдерін жəне тілдіц дыбысталу тYрі мен жазба тYрініц арасындағы байланыстарды фонетика зерттейді. Фонетика лексикамен, грамматикамен, морфологиямен, синтаксиспен байланысты болады.

Сауаттылы а Yйрету тілдіц жазба тYрі мен ауызша тYрініц арасындағы айырмашылы тар мен кYрделі байланысты бірдей ескерген жағдайда ғана н?тижелі болма . Тілдіц орфографиясы мен орфоэпиясына атысты алуан тYрлі мəселелерді о ып мецгеру — ец алдымен, тілдіц дыбысты жYйесін, ондағы жеке дыбыстардыц табиғаты мен фонетика зацдарын жете білуді кажет етеді.

БYрын жазуы болмаған халы тардыц алфавиті мен графикасын жасау, сондай-а бYрыннан жазуы бар халы тардыц орфографиясын ?цдеп жетілдіру мəселелері фонетикаға негізделе отырып шешіледі. Тілдіц орфографиялык нормасы да фонетиканыц басты мəселелерініц бірі болып салады.

Шет тілді о ып Yйрену де, ец алдымен, сол тілдіц дыбысты жYйесін, ондағы жеке дыбыстардыц табиғатын танып білуден басталады. Шет тілді о ытуда ондағы дыбыстардағы ерекшеліктер ана тіліндегі дыбыстармен салыстырыла Yйретіледі. Шет тілді о ытуда да фонетика əдістерін колданады. БYл əдіс шет тілдегі дыбыстар мен с?здердіц, с?з тіркестерініц айтылуын

+аза тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты,дауыссыз болып, екіге б?лінеді. БYлайша болу дыбыстардыц буын Yрау кызметіне негізделеді. +аза тілінде 13 дауысты дыбыс буын

Дыбыстарды дауыстылар, дауыссыздар деп топтастырғанда балаларға əсіресе олардыц акустикалы жа тары мен физиологиялы жа тары баса Yйретілуі ажет.

Физиологиялы тYрғыдан алып арағанда, дауыстыларды айту Yстінде ауа: 1) кедергіге Yшырамай, тос ауылсыз, еркін шығады; 2) дыбыстау мYшелеріне кYш тYспей, лепсіз, бір алыпты шығады; 3) созып айтуға келеді. Ал дауыссыздарды айт анда ауа: 1) кедергіге Yшырайды; 2) тос ауылдан ?ту кезінде дыбыстау мYшелеріне кYш тYседі де, ауа лап етіп шығады; 3) созып айтуға келмейді.

Дауыстылар мен дауыссыздардыц жасалуын Бодуэн де Куртенэ: дауыссыз дыбыста ысым — дыбыстау аппаратыныц бір ғана мYшесіне тYссе, дауыстыда бYкіл дыбыстау аппаратына жайылады да, жалпылама ?теді — деп, ай ындаған болатын.

С?йтіп, тіліміздегі дыбыстарды дYрыс айтып Yйрену — сауат ашу кезіндегі ерекше к?ціл аударатын жYмыс. МYнда дауыстылар мен дауыссыздар салыстырмалы тYрде айтылады, балалар бYл дыбыстардыц алай айтылатынын əрі ацғарады, əрі ?здері айтып Yйренеді.

МYғалім тілдіц арт ы тандайға арай жайылуы мен бYктеліцкіреп айтылуынан жуан дауыстылар (а, о, ы, Y), тілдіц тандайдыц алдыцғы жағына жуы тауынан жіцішке дауыстылар (ə, ?, і, Y, е) шығатынымен таныстырады. 6сіресе айтылуы иынды келтіретін дыбыстар — дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар дыбыстарды мектепке келгенде айта да алмайды (мысалы, "р", "с"). Осыған орай, кейбір дауыссызды айт анда тілдіц Yшы кYрек тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кететінін ("д", "т"), кейбіреулері астыцғы ерінніц Yстіцгі ерінге немесе тіске тиюінен (п, б, м, ф, в), енді біреулері тіл Yшыныц астыцғы тіске жуысуынан (с, з), ал тілдіц арты шенініц жYмса тацдайға жуы тасуынан (к,

Сауат ашу кезецінде балалар дыбыстарды айтуға дағдыланумен бірге олардыц алай тацбалатынымен де танысады. Дыбыстардыц тацбасын білу, əріптерді Yйрену — сауатты болудыц алғаш ы баспалдағы. 6ріптерді білу ар ылы жазуды мецгереді.

Сауат ашу кезінде балалар с?здіц дыбыс, буын Yрамын мецгереді, с?йлеммен танысады. Буындардан алайша с?з Yрауға болатынын біледі, жаца с?здер Yйреніп, с?здік орларын байытады, практикалы тYрде аза тілініц нормасына сай с?йлем кYрастырып, оз ойларын айтып беруге дағыдалана бастайды.

МYғалім балаларға айтылатын дыбыстарды ағаз бетіне тYсіру Yшін жəне оларды о у Yшін бYл дыбыстардыц белгілі бір графикалы тацбалармен белгіленетіндігін айтады.

Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналас ан ?ріптердіц жиынтығы алфавит деп аталады. +аза тілінде орыс графикасы ар ылы белгіленген 42 əріп бар. Олар: а, ?, б, в, г, ғ, д, е, е, ж, з, и, й, к, , л, м, н, ц, і, ы , Y, Y, о, о, п , р, с, т, у, ф, х, n, ц , ч, ш, щ, э, ю, я, ь (жіцішкелік белгі), ъ (жуанды белгі). +аза тілінде бір тацба екі дыбысты белгілейтін жағдайлар да бар: е, я, ю, у, ц, ч, щ.

+аза тіліндегі с?здердіц айтылуы мен жазылуында аса к?п айырмашылык жо . Дегенмен с?з ішіндегі жəне с?з аралығындағы дыбыстардыц барлығы бірдей айтылуынша жазылмайды. Yндестік зацына сай, атар келген екі дыбыс бір-біріне ы пал жасап, ?згеріліп естіледі (тYцгі-тYнгі, Амангелді- Аманкедді, Жампейіс-Жанпейіс, башшы-басшы, баралмай-бара алмай т.б.).

О у-жазуға Yйретудіц алғаш ы кезецдерінде аны естілетін, созып айтуға келетін жəне дыбысталуы мен тацбалануы бірдей дыбыстардан Yралған с?здер іріктеліп алынады. Балалар сауат ашу кезінде ?здері к?ріп тYрған не жазған əріптерінен буын Yрай алады. Олар талдау ар ылы с?здіц

С?здіц ауыспалы, келтіріцкі мағынада олданылуы бірде метафора ар ылы, бірде метонимия ар ылы, кейде синекдоха тəсілдсрі аркылы беріліп отырады. Метафора (гр.— теі, орога ауысу) — белгілерініц Y састығына арай, с?з мағынасыныц ауысуы. Мысалы, орыстыц ғылымы, ?нері дYниеніц кілті (Абай). Метонимия (гр.— теіопушіа атын ауыстыру) — заттыц не Yбылыстыц атауы, екінші зат а не

С?зді Yйрену барысында балалар мынадай амалдарға дағдыланулары тиіс: 1) с?здіц

мағынасын айту; 2) с?зді тағы андай мағынада олдануға болатынын айту; 3) осы мағынаны тағы андай с?здермен білдіруге болатынын айту; 4) с?йлеуде лексикалы Yралдарды дYрыс пайдалану; 5) мағына жағынан Y сас немесе арама- арсы с?здердіц олданылуын ацғарту.