Үлкен міндет жүктеген
Тіл ғылымының тарихы және оның совет дәуіріндегі дамуы
өн бойында ұлылық пен қарапайымдылық қатар астасып жатқан
көсеміміз В. И. Лениннің есімімен тығыз байланысты. Совет үкіметі
орнаған алғашқы күндерден бастап-ақ, ол қоғам өміріндегі қатынас
құралы ретіндегі тілдің рөліне ерекше мән берді. Көп ұлтты совет
еліндегі халықтардың тілін жан-жақты дамытуды күн тәртібіне қойды.
Соның нәтижесінде совет тіл білімі бұрын-соңды болып көрмеген
дәрежеге көтерілді, ол совет елінде жасаушы 120 халықтың тілін
зерттеуіне байланысты толыға, толықтана түсті. Советтік тюркология
ғылымының бір саласы болып саналатын қазақ тіл білімі де – советтік
дәуірдің перзенті. ССР Ғылым Академиясының Қазақстан бөлімшесінің
жанынан 1936 жылы ашылған Тіл секторы негізінде құрылып бүгінде
үлкен ғылыми коллективке айналған, тіл білімі институты қазақ тілінің
қалыптасу тарихына, оның грамматикалық құрылымына, дыбыстық
352
жүйесіне, ұшан-теңіз сөз байлығын, жергілікті тіл ерекшілігін зерттеуге
байланысты проблемаларды күн тәртібіне қойып, оларды ғылыми
тұрғыдан шешуде көптеген табыстарға қолы жетіп отырғанын айтуға
болады. Мәселен, тілші мамандар жиырмасыншы-отызыншы жылдары
көбінесе қазақ тілінің практикалық мәселелерін зерттеуді қолға алып,
жаңа қадамын бастаса, қырқыншы-елуінші жылдары қазақ тілінің
тарихын, сөз байлығын, ал кейінгі алпысыншы-жетпісінші жылдары
бұған қосымша Орхон-Енисей ескерткіштерін, тіл мәдениетін зерттеу
саласын дада елеулі жұмыстар істеліп жатыр. Егер 1936 жылы қазақ
тілі проблемаларымен Қазақстандық филиал жанынан ашылған Тіл
секторы ғана шұғылданған болса, қазір Тіл білімі институтында он бір
ғылыми бөлім және лаборатория бар. Олар: қазақ тілі грамматикасы,
тюркология және қазақ тілінің тарихы, қазақ тілінің түсіндірме сөздігі,
сөйлеу мәдениеті, диалектология, орыс тілінің екі тілдік сөздігі, ұйғыр
тану, ономастика, қазақ-орыс тілін салыстыра зерттеу бөлімдері және
экспериментальдық фонетика лабораториясы деп аталады.
Институт 1946 жылы құрылған кезде онда бес-алты ғылыми қызметкер
жұмыс жүргізген болса, бүгінгі таңда институтта 132 қызметкер еңбек
етеді. Олардың ішінде 18 филология ғылымының докторы, 58 ғылым
кандидаты бар. Орта буын және жас кадрларымызға өмірден көргені мен
түйгені мол Ғ. Мұсабаев, А. Ысқақов, І. Кеңесбаев, М. Балақаев тәрізді
абзал ұстаздармен қатар орта буын, келешегінен зор үміт күттіретін Н.
Уәлиев, Е. Қажыбеков секілді жас ғалымдар жетекшілік етеді.
Институттың одақтас республикалардағы тіл білімі институттарымен
байланысы жылдан-жылға нығайып келеді. Атап айтсақ, Ташкент,
Ленинград, Москва қалаларындағы тіл білімі институттарымен кейбір
объектілерді бірге зерттеп, қол жеткен табыстар ортақ қуанышқа
айналуда.
1926 жылы тұңғыш рет тюрколог-ғалымдардың мәжілісі туысқан
Азербайжан республикасының астанасы – Баку қаласында өткізілген
болатын. Елу жылдан кейін тюркологияның ІІ мәжілісі 1976 жылы
Алматы қаласында өткізілді. Келесі мәжілісі 1980 жылы Ташкент
қаласында өткізілмекші. Мұндай бас қосулар тюркология ғылымының
бұдан кейін де даму беруіне, сөз жоқ, игі ықпалын тигізеді.
Институтта жыл аяғындағы ғылыми мәжілісінде бес жылға арналған
перспективалық жоспары бекітілді. Өткен оныншы бесжылдықта
институт «Тілдің дамуы және қызметі» атты проблема бойынша жүздеген
(монография, сөздік, жинақ) еңбек жарық көрді. Е. Жанпейісовтың
353
«Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі» Қ. Өмірәлиевтің
«XV-XIX ғасырдағы қазақ поэзиясының тілі», «Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінің» 4 томы т.б. құнды-құнды еңбектер жарық көрді.
Жоспарда бекітілген тақырыптық зерттеулер мерзімінде ғылыми
мәжілісте қаралып, талқыланып отырылады. Тек 1979 жылдың өзінде 14
тақырып тыңдалды. Олардың ішінде үшеуі бітіп отырған тақырыптар.
Жоғарыда аталған проблемалық тақырыптардың зерттелуі сайып
келгенде ортақ арнаға – тіл ғылымын дамыту мақсатына қызмет етеді.
Тіл білімін зерттеу институты КПСС XXV съезі жүктеген міндеттерді
абыроймен орындап, тіліміздің байлығын одан әрі дамытуға үлкен істер
атқара береді.
«Журналист», 19 май 1980 ж.
Языковые проблемы решать вместе
Как уже сообщалось, в Ал ма-Ате состоялся учредитель ный съезд
республиканского общества, призванного содейст вовать развитию не
только го сударственного, но и языков других народов, проживающих в
республике.
Непростая языковая ситуа ция в Казахстане во многом предопределила
острый харак тер дискуссий, споров на съез де. Немало дебатов вызвал и
вопрос о названии общества. Большинством голосов оно на звано «Қазақ
тілі» («Казах ский язык»).
С этого и началась беседа корреспондента КазТАГ с пре зидентом
общества, директо ром Института языкознания, академиком АН
Казахской ССР А. Т. Кайдаровым.
– Новое республиканское общество, каким бы ни было название, –
подчеркнул он, – в своей деятельности всегда будет верным принципам
интернационализма, заложен ным в его уставе и платформе. Наша помощь
в сохранении, возрождении и свободном фун кционировании языков
разных народов и национальных групп, живущих в Казахстане, станет
постоянной и, надеемся, эф фективной.
Конечно, это потребует пои ска конкретных форм научно-практических
и творческих дей ствий и контактов. Но наибо лее реальной и жизнеспособ-
ной, на мой взгляд, является координация усилий и взаимо действие с уже
созданными или создаваемыми националь но-культурными центрами.
Ведь и в их программах прио ритет отдается решению язы ковой проблемы.
Имеется также немало общего с ними в предстоящем подходе к прак тике
овладения языками, раз витию двуязычия и многоязы чия.
354
К сотрудничеству нового об щества с национальными куль турными
центрами привлека ет нас также недавно приня тый Закон о языках Казахской
ССР, где в обязанность госу дарственного языка вменяется забота не только
о собствен ном престиже, но и о свобод ном развитии и функциониро вании
других языков.
Надо также отметить, что устав нового общества препят ствует диктату
по отношению к аналогичным добровольным обществам в других городах
и областях республики. Они мо гут сами определить програм му действий и
свое название с учетом живущих в том или ином регионе народов и наци-
ональных групп.
–
В ходе работы съезда чи сло учредителей общества воз росло. К
ним присоединились ЦK ЛKCM Казахстана, Алма-Атинский горисполком,
глав ная редакция Казахской совет ской энциклопедии, Госкомитет но
телевидению и радиовеща нию Казахской ССР, объеди нение «Казкнига»,
Казахский академический драматический театр имени М. О. Ауэзова. На
чем основывается их интерес к судьбам национальных языков?
– Разбуженное перестрой кой национальное самосознание обрело
способность реально оценивать всю критичность по ложения языков малых
наро дов и оторванных от своей эт нической основы национальных групп.
Утрата этими языками своей самобытности, падение их общественного
престижа, су жение сферы функционирова ния сегодня больно отдаются на
морально-психологическом со стоянии людей. Отсюда и ре шительность
в требовании защиты родных языков, при чем не только силой правовых
актов, но и заботой всего об щества.
–
Было отмечено, что язык – это главный ключ к взаимо пониманию
людей и устране нию негативных явлений в об ласти национальных
отноше ний. Каковы ваши личные мы сли по этому поводу?
–
Не могу не сказать, что за последние 70 лет впервые в республике
состоялся такой обстоятельный, откровенный разговор о судьбах родных
языков ее народов. Поэтому он вызвал большой интерес общественности.
Ведь каждый народ имеет право гордиться своим родным языком, беречь его
как святыню, хранителя и выразителя духовных ценнос тей. Этой высокой
мыслью бы ли пронизаны выступления представителей не только ко ренной
национальности, но и русских, украинцев, немцев, азербайджанцев,
турков, по ляков и всех, кто участвовал в работе учредительного съезда.
Не случайно на нем были, кро ме делегатов, и сотни приглашенных из
соседних советских республик, а также из КНР, МНР, Ирана, Афганистана
и Венгрии.
355
–
Каковы ближайшие и пер спективные планы общества?
–
Хотя своего помещения пока нет, уже активно участву ем в
разработке государст венной программы языков, составляемой на основе
Зако на о языках Казахской ССР. Будем действовать с учетом предложений
и замечаний, высказанных на учредительном съезде. Постараемся
отразить в этом документе интересы всех отделений общества. В числе
неотложных наших за дач также проведение своего рода социологического
иссле дования на местах, что даст возможность исходить в ра боте строго
из реальности и тем самым повысить ее эффек тивность.
В перспективе предусматри вается создание центра обуче ния на
национальных языках. Для этого приобретаем необ ходимые современное
техни ческое оборудование, методи ческие и учебные пособия, бу дем
готовить специалистов. Предполагаем иметь свой печа тный орган.
На новое общество возло жена задача государственной важности.
В нее входят прак тическая реализация и реше ние всем миром как
чисто языковых проблем, так и ком плекса социально-культурных,
нравственно-этических и дру гих вопросов духовной жизни, связанных
с языками.
«Казахстанская правда», 1 ноябрь, 1989
Конференция по вопросам тюркологии и
истории русского востоковедения
В июне с. г. в Казани при Казанском ордена Трудового Красного
Знамени го сударственном университете имени В. И. Ульянова-Ленина
состоялась межвузовская научная конференция по проблемам тюр-
кологии и истории русского востоковеде ния.
В работе конференции принимали уча стие преподаватели вузов,
ученые-востоко веды, представители научных учреждении Татарии,
Москвы, Азербайджана, Узбеки стана, Казахстана, Башкирии, Киргизии,
Молдавии, Туркмении, Якутии, Чувашии, Бурятии и Марийской АССР.
Было заслу шано около 30 докладов и сообщений по самым различным
вопросам обшей тюрко логии и востоковедения.
Поскольку конференция посвящалась 40-летнему юбилею Татарии,
то в докла дах, заслушанных на пленарном заседа нии, главным
образом, отмечались успехи и достижения татарского народа в области
подготовки национальных филологических кадров, роль Казанского
университета в развитии общетюркологической науки в нашей стране,
вообще, и татарского языко знания, в частности.
356
Так, в докладе доцентов М.З.Закие ва и Д.Г.Тумашевой («Роль
Казанского университета в развитии тюркологии») рассматривается
четыре периода развития тюркологии в стенах Казанского универ ситета.
Первый период охватывает 1805–1855 гг., т.е. время со дня открытия
уни верситета до перемещения восточного раз ряда в Петербургский
университет. Этот период характеризуется образованием казанской
школы во главе с проф. А. Казем-Беком. Представители этой школы (И.
Н. Березин, И. Хальфин, А. Троян ский и др.) не замыкались рамками чис-
то лингвистической дисциплины, а одно временно вели исследования в
области ис тории, этнографии, фольклора не только татар и башкир, но
и казахов, узбеков, тувинцев, уйгуров и других тюркских на родов. Они
признавали равноправность всех языков и, что особенно важно, прив лекали
к научной работе представителей тех народов, языки которых стали пред-
метом изучения. Второй период (1860-1917) характеризуется созданием
при уни верситете кафедры тюрко-татарского и арабского языков. Развитие
тюркологии в этот период связано с именами двух круп ных ученых – Н. И.
Ильминского и Н. Ф. Катанова, в системе научно-педагогических взглядов
которых большое внимание уде лялось живому разговорному языку, ком-
плексному изучению языка со всеми дру гими сторонами духовной и
материальной жизни того или иного народа. Научные интересы этих
ученых сосредоточивались не на турецком языке, как это было при нято по
существующей традиции других тюркологических центров, а на тюркских
языках России и древних языках Сибири. Третий период (1922-1944)
связывается с преподаванием в университете татарского литературного
языка, деятельностью проф. М. Курбангалеева и научно-эксперименталь-
ным изучением фонетической системы тюрк ских языков. Четвертый
период начинается со времени организации в университете от деления
татарского языка и литературы в 1944 г.
Росту филологических кадров был пос вящен доклад проф.
Л.З.Заляй и канди дата филологических наук Г.С.Амирова («Подготовка
лингвистических кадров фи лологов ТАССР за 40 лет»). За 40 лет бы-
ло подготовлено более 30 кандидатов фи лологических наук (из них 14
женщин-татарок и три доктора филологических наук (Г. Саади, Л. 3. Заляй,
М Гайнуллин).
Все остальные доклады и сообщения, заслушанные как на пленарном
заседании, так и на двух параллельных секциях (сек ции тюркологии и
истории русского восто коведения), можно сгруппировать пример но вокруг
следующих проблем.
357
1. Живой интерес вызвали доклады, по священные вопросам
изучения языка древ нетюркских памятников. – проф. И.А.Батманова
(Фрунзе) «О локализации сле дов говоров в языке памятников орхоно-
енисейской письменности» и З Максутовой (Казань) «Древний булгаро-
арабско-персидский словарь Мухаммеда Карима».
2. Несколько выступающих осветили историю изучения отдельных
языков. В докладе старшего научного сотрудники ИЯ АН СССР
кандидата филологических наук. А .А. Юлдашева (Москва) «Состоя-
ние языковедческой работы в области та тарского языка» была хорошо
показана двухсотлетняя история изучения татарско го языка, обширное
наследие дореволю ционных ученых (С. Хальфина, И. Гиганова, А.
Казем-Бека, К. Насыри, Н. Ильминского, Н. Остроумова и др.) и
успехи советских ученых в области татарского языкознания. Кандидат
филологических наук Г. М. Гарипов (Уфа) подчеркнул не обходимость
изучения башкирско-татарских языковых связей, как представителей
северо-западной («кипчакской») группы тюркских языков, и отметил,
что одной из основных вех в исследовании этой пробле мы являются
языки древних письменных памятников, в частности язык «Кодекс
Куманикус», являющийся последним ре ликтом протокипчакского
состояния тюрк ских языков. В связи с предстоящим вы ходом в свет
в Башкирии сборника родо словных башкир (составитель кандидат
исторических наук Р. Г. Кузеев), где име ется много материалов и о
казахах, док ладчик отметил и другую сторону этой проблемы. В
частности, разделяя мнение проф. Л. 3. Заляя, он предостерег иссле-
дователей куманского (половецкого) язы ка в Казахстане и других местах
от воз ведения языка этого памятника к одному конкретному тюркскому
языку и предло жил решать этот вопрос в сравнительно- историческом
плане.
3. Вопросы истории отечественного вос токоведения и тюркологии
рассматрива лись в докладах доц. М.П. Хамагинова (Улан-Удэ) «О
прогрессивной роли русских востоковедов в развитии бурят ской
фольклористики», доц. Г. Ф Шамова (Казань) «Китаистика в Казанском
университете в первой половине XIX ве ка», старшего научного
сотрудника АН СССР И. П. Шастина (Москва) «Науч ные связи русского
монголоведения с ев ропейским востоковедением в XIX веке», доц. А.
С. Шофмана (Казань) «К.А. Коссович как востоковед», Г. И. Исхако-
ва (Казань) «Тюркологическая деятель ность профессора Казанского
университе та Н. Ф. Катанова» и др. Весьма одобри тельно было
358
встречено сообщение Г. И. Исхакова о предпринятой в Казани ра боте
по составлению «Сравнительного сло варя тюркских наречий» (более
100 ав торских листов) на основе богатейшей картотеки Н. Ф. Катанова,
охватывающей почти все наречия тюркских языков, на чиная от Якутии
до уйгуров в Китае, от Алтая до Урала, Волги, Дуная и Сред ней Азин.
Подготовка этой работы к пе чати приурочивается к 100-летнему юби-
лею со дня рождения проф. Н Ф. Ката нова (1962).
4.Вопросы грамматического строя тюрк ских языков были
затронуты в докладах проф. А.М.Демирчизаде (Баку) «О грамматике
проф, А. Казем-Бека», доц. М.З. Закаева (Казань). К проблеме падежа
в тюркских языках», кандидата филологиче ских наук А.М.Каримовой
(Елабуга). Упрощение сложных конструкций в та тарском языке»,
кандидата филологических наук Г.Г.Саитбатталова (Уфа) «Периоды в
башкирском языке», кандидата филологических наук А.А.Юлдашева
(Москва) «Имеются ли в тюркских языках аналити ческие формы
настоящего времени» и др.
5. Вопросы лексикологии, лексикографии и фразеологии тюркских
языков излагались в докладах кандидата филологических на ук К. Г.
Сабирова (Казань) «Принципы классификации фразеологических
единиц в татарском языке», доц. Н.С.Григорьева (Якутск) «Некоторые
вопросы методики научного анализа фразеологических единиц якутского
языка», кандидата филологиче ских наук Г.С.Амирова (Казань) «Основ-
ные принципы составления толкового слова ря татарского языка»,
кандидата филоло гических наук Р.А. Аганина (Москва) «О лексико-
грамматической природе составных глаголов в турецком языке» и др.
6. Проблема взаимоотношения и взаимо действия языков.
Внимание участников кон ференции привлекли доклады доцентов
Р.И.Бигаева, П.А.Данилова и М.У. Умарова (Ташкент) «Гагаузы в Средней
Азии и некоторые особенности их языка», а также А.С.Аманжолова
(Алма-Ата) «О гагаузах в Казахстане и их языке». Гагаузоведение –
малоразработанная область в тюркологии. Поэтому вопросы изучения
языка и этногенезиса гагаузов, проживаю щих изолированно от основной
массы в от дельных районах Средней Азин и Казах стана, представляют
большой научный ин терес.
С большим вниманием были прослуша ны доклады P. X. Субаевой
(Казань) «К проблеме русско-тюркского языкового вза имоотношения»,
доц. Н.Т.Пенгитова (Йошкар-Ола) «Тюркизмы в марийском языке», а
также кандидата физико-матема тических наук Н.А.Халитовой (Казань)
359
о первом опыте перевода на счетно-вычисли тельной машине с татарского
на русский язык.
Творческий характер представленных на конференции докладов
способствовал ожив ленному обмену мнениями. Научные споры и
полемические высказывания выступающих (проф. Е. И. Убрятовой,
проф. И.А.Батманова, проф. Л.З.Заляй, кандидата фи лологических
наук Г.С.Амирова, А.Б.Хасеновой, А. Б Булатова и др.) по докла дам
способствовали более глубокому и все стороннему освещению тех или
иных воп росов как общетюркологического, так и узколингвистического
характера.
Конференция рекомендовала улучшить координацию научно-
исследовательской ра боты в республиках, проводить совместные
диалектологические экспедиции, региональ ные совещания, посылать на
учебу своих аспирантов, обмениваться научными тру дами, комплексно
разрабатывать проблемы общей тюркологии, сравнительно-историче ского
изучения родственных языков, счи тать крайне желательным преподавание в
вузах курсов общей тюркологии («Введение в тюркологию», «Сравнительная
граммати ка тюркских языков»), создать печатный орган для публикации
работ по вопросам тюркских языков «Вопросы тюркологии». Наряду с
этим участники конференции об ратили внимание на отставание в изуче-
нии вопросов истории конкретных тюркских языков, а также отметили
необходимость переиздания трудов проф. А. Казем-Бека, акад. В. В. Радлова,
проф. Н. Ф. Катано ва и других видных отечественных тюрко логов.
Қазақ ССР ғылым Академиясының Хабаршысы.
Алма-Ата. 1960. (Соавт.А. Аманжолов)
ТІЛ ҚҰРЫЛЫСЫ
“Тіл құрылысы” деп отырғанымыз – жеке тілдің тұтас қалпын,
грамматикалық (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тарихи
даму) жүйесін түгел қамтитын кесенді де әмбебап зерттеулер. Оларды,
әдетте, “Грамматический очерк”, “Строй языка” деп те атайды.
Академик Ә.Қайдардың бұл “жанрда” жүргізген зерттеулері
қазақ және ұйғыр тілдеріне бағышталған. Егер хронология тәртібімен
алып қарасақ, ғалымның бұл саладағы алғашқы еңбегі “Краткий
грамматический очерк уйгурского языка” деген атпен 1961 ж. “Уйгурско-
русский словарьдың” қосымшасы ретінде (289-328 б.б.) жарияланған
болатын.
360
Бұл жас ғалым үшін алғашқы тәжірибе, әрі күрделі еңбек болып
саналды. Алайда, бұл еңбек ұйғыр тіл білімінің тарихында алғаш рет
оның толық академиялық грамматикасын ұйғыр тілінде жазуға жол
ашқан еді. Көп кешікпей Ә.Қайдар (ұйғыр ғалымдары Ғ.Садуақасов пен
Т.Талиповтармен бірігіп) “һазирқи заман ұйғыр тили” (1 қисим, Лексика
вә фонетика. Алмута, 1963, 264 б.) атты еңбек жариялады. 3 жылдан
соң бұл грамматиканың екінші бөлімі – “һазирқи заман уйғур тили”
(2-қисим. Морфология вә синтаксис. Алмута, 1966, 455 б.) Ә.Қайдар
редакторлығымен және ұжымдық авторлығымен жарық көрді.
Бұл еңбектер жалпы түркология және ұйғыр ғалымдары тарапынан
жоғары бағаланды. Оның бір айқын айғағы: 1) екі томның екеуі де көп
кешікпей ұйғыр халқының негізгі отаны – ШУАР-да араб жазуымен (сол
атауымен) қайтадан басылып шықты.
Көп ұзамай осы екі том ешбір өзгеріссіз үлкен бір том болып, қытай
тіліне аударылып, ұйғыр тілін үйренушілер үшін оқулық ретінде басылып
шығады. (“һазирқи заман уйгур тили // Пекин, 1988, С. 672; қытайша).
Ғалым үшін бұл үлкен табыс еді, әрине. 1966 ж. ССРО халықтары
тіліне арналып, Мәскеуде шыққан “Языки народов СССР” атты үлкен
ұжымдық еңбекте ғалым Ә.Қайдардың тағы бір очеркі – “Уйгурский
(новоуйгурский) язык” (Тюркские языки. М., 1966. т. 2, с. 363-368) жарық
көреді. Автордың түркология әлеміне кеңінен мәлім болған еңбектерінің
бірі осы болатын. Ал ғалымның ұйғыр тілі бойынша соңғы қатысқан
ұжымдық еңбегі – “Строй уйгурского языка” (Алма-Ата, “Наука”, 1989,
c. 4-47).
Ғалым Ә.Қайдардың лингвистиканың бұл “жанрында” қазақ тілі
бойынша да жазған еңбектері баршылық. Солардың бірі – “Cовременный
казахский язык” (фонетика и морфология. Алма-Ата, 1962, c. 120-129)
атты ұжымдық еңбек. Ол онда қазақ сөздерінің құрылымдық типтерін
сөз етеді. Қазақ тілі туралы жазылған автордың “Казахский язык” (БСЭ,
М., 1973, т.2., с. 174-175) очеркі де түркі әлемінде жиі сілтеме жасалатын
энциклопедиялық анықтамалардың бірі болып жүргені белгілі. Сондай-
ақ “Казахский язык” деп аталатын көлемді грамматикалық очерктің
Мәскеуде (Бішкекте қайталанып басылған) “Языки мира. Тюркские
языки” атты ССРО Ғылым академиясы дайындаған энциклопедиялық
басылымда (М., 1997, C. 242-254) жарық көрсе, “Қазақ тілі” деген үлкен
еңбегі Қазақстан тарихының жаңа басылымында қазақ және орыс тілінде
(“История Казахстана с древнейших времен до наших дней в пяти томах”,
т. 2, Алматы, “Наука”, 1997, c. 564-574), сондай-ақ “Қазақ тілі” деп аталатын
361
энциклопедияда (Алматы, 1998, 208-215 б.б.) жарияланған. Бұлар ғалымның
бір-бірін қайталамайтын дербес зерттеулері.
“Тіл құрылысы” саласына кейбір грамматикалық, фонетикалық
нақтылы құбылыстарды сөз ететін мына тәрізді бір топ мақалаларды да
жатқызуға болады: “К вопросу о частицах в уйгурском языке” (Труды
Сектора востоковедения АН КазССР. Алма-Ата, 1959, т. І, с. 117-136); “Случаи
выпадения неустойчивых согласных в устной речи уйгуров и их отражение
в письменно-литературном языке” (Маловские чтения, Алма-Ата, 1973, c.
30-33); “Грамматические индикаторы в производных основах подражаний в
тюркских языках” (Вопросы советской тюркологии. Ашхабад, 1985, c.11-12),
т.б.
Осы сияқты жалпы тіл құрылысына қатысты еңбектердің қатарына
ғалымның әдеби тіл нормасына, стильге арналған мына сияқты мақалаларын
да жатқызуға болады: “Частицы как стилистическое средство выражения
экспрессивно-эмоциональных оттенков речи в уйгурском литературном
языке” (сб. “Развитие стилитических систем литературных языков народов
СССР. Ашхабад, 1968, c. 247-256); “Шығарма тілі – көркем әдебиет өзегі”
(“Өнер алды қызыл тіл”. Мақалалар жинағы. Алматы, “Жазушы”, 1986,
42-56 б.); Ғылым тілі және әдеби тіл статусы” (Терминдер мен олардың
аудармалары. Алматы, 1990, 9-21 б.); “Толғауы тоқсан қызыл тіл” (“Соц.
Қазақстан”, 1984, 17 авг), т.б.
Айта кету керек, бұл еңбектердің әрқайсысының тіл тануда атқарған
өзіндік міндеті, тіпті кезінде жазылуына себептері де болғаны белгілі.
Мәселен, ғалымның “Шығарма тілі – көркем әдебиет өзегі” атты көлемді
мақаласы 1986 ж. Қазақстан жазушылар одағында көркем сөз зергері
Ғабеңнің (Ғабит Мүсіреповтың) инициативасымен өткен көркем шығарма
тіліне бағышталған үлкен мәжілісте жасалған баяндамасы болатын. Бұл
көтерілген мәселенің тіл үшін қай кезде болмасын ғылыми-практикалық мәні
зор екенін сол мәжіліс көрсеткен болатын.
“Тіл құрылысы” проблемасына қатысты тағы бір өзекті мәселесі – жазу
мен емле десек, Ә.Қайдардың бұл салада да өзіндік үлесі барлығын көреміз.
Атап айтқанда, ұйғыр тілінің 1960-жылдары жаңа қабылдаған емле ережесіне
байланысты (акад. І.К.Кеңесбаевпен бірлесе отырып) айтқан пікірі (“О новой
уйгурской орфографии” // Изв. АН КазССР, Сер. филол. и икусств., 1960,
вып. 2, с. 86-93) мен Мәскеуден шыққан (“Орфография уйгурского языка”
// Орфография тюркских литературных языков СССР. М., 1973. С. 236-256)
жинақта жарияланған очерк бұл мәселенің де ғалым тарапынан арнайы
зерттелгенін көрсетеді.
362
Қазақ тілі алфавитіне қатысты ғалымның жариялаған еңбектері мен
іс-әрекеттері, пікірлері мен ұсыныстары қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе
алуына (1989) және қоғамдағы демократиялық үрдістің дами түсіп, күн
тәртібіне “алфавитті ауыстыру” мәселесінің қойылуына байланысты дүниеге
келген болатын.
Біз бұл арада да акад. Ә.Қайдардың ғылымдағы белсенділігін, қоғамдық
өмірдегі саяси-әлеуметтік өзгерістер мен оның даму үрдісіне сергек
қарайтындығын аңғарамыз. Ол 1990 жылдың басында алғашқылардың
бірі болып, қазақ халқының ұлттық жазуын латын әліпбиі негізінде
қалыптастырудың қажеттілігін баспа бетінде көтерген болатын. Міне,
содан бері 10 жылдай уақыт өтті. Осы мерзімнің ішінде ғалым латын
проблемасымен әрдайым шұғылданып келеді. Көптеген мақалалар
жариялады: “Латын әліпбиінің болашағы зор” (“Ана тілі”, 1991, 24-қаңтар);
“Латын жазуына көшу – өмір талабы” (“Жетісу”, 1.03.1996); “Кириллицу
меняем на латиницу?” (Азия, 1993, №11); “Қазаққа латын жазуы керек пе,
жоқ па?” (“Егемен Қазақстан”, 6.01.1996), т.б.
1993 ж. Анкарада өткен 6 түркі мемлекетінің қатысуымен ғылыми
конференциясында Қазақстан мемлекетінің өкілі ретінде қатысқан акад.
Ә.Қайдар бұл мәселені ресми түрде көтеріп, Қазақстан Республикасы
президенті Н.Ә.Назарбаевтың атына жазған ашық хатында (“Кемел елге
кемел әліпби керек” // Ана тілі, 1993, 30 желтоқсан) өз ұсыныстары мен латын
әліпбиінің жобасын жариялаған болатын.
Бұл мәселенің шешілуі, әрине, еліміздегі саяси-әлеуметтік жағдайға да
байланысты. Үкімет тарапынан да, қоғам тарапынан да істеліп жатқан әрекет,
шаралар жоқ емес. Бұл мәселені ресми түрде шешілуіне Ә.Қайдар бұдан
кейін де белсене араласып, үкімет тарапынан құрылған арнайы комиссияның
(ғылыми тобының) жетекшісі ретінде дайындық жұмысымен шұғылдануда.
Достарыңызбен бөлісу: |