қабылдады», «дауыс берді», «белгіленген тәртіпте»,т.б.) осын-
дай қолданыстың нәтижесі.
Қазақ тілінің стилистикалық құралдары деген ұғымға
тілдің стилистикалық бояуға ие тұлға-бірліктерінің жиынтығы
негізге алынады. Бірақ стиль тілдің стилистикалық бояуға ие
емес, бейтарап элементтері арқылы да жасалатынын ескерсек,
бұл мәселенің әлдеқайда күрделі екендігін түсінеміз. Сондықтан
кез келген тілдік тұлға-бірлік (әсіресе, көп мағыналы түрлері)
қолданыс аясында стилистикалық құрал болуы мүмкін.
Стилистикалық мағына – стилистиканың негізгі ұғым-
дарының бірі. Сөздің мағынасы оның тек заттық ұғымын не
болмаса сол зат-құбылыстың сын-сапасын ғана белгілеп қой-
майды. Сонымен қатар сөздің стилистикалық қызметіне қатыс-
ты мағыналық реңктері де болады.
Стилистикалық мағына – тілдік тұлға-бірліктердің мағы-
налық құрылымындағы оның лексикалық, заттық, граммати-
калық мағыналарынан тысқары қосымша мағынасы. Бұл қо-
сымша мағына тұрақты болып, тілдік қолданыстың белгілі жағ-
дайларында туындап отырады. Сөздің стилистикалық мағынасы
оның ұғымдық мағынасына әсер етіп, сөз мағынасын белгілі бір
бояуларымен қоса қабылдауға көмектеседі.
Сөйтіп, стилистикалық мағына тілдік тұлға-бірліктің ма-
ғыналық құрылымының белгілі бір бөлігін құрайды. Бірақ ол
тілдік тұлға-бірліктердің әрқайсысында әртүрлі дәрежеде көрі-
неді. Экспрессивті бояуға ие құралдарда айқын байқалса, кей-
біреулерінде тек белгілі контекстік жағдайда ғана анық көрінеді.
Стилистикалық мағына мен стилистикалық бояу ұғым-
дары бір-біріне жақын. Стилистикалық мағына стилистикалық
бояуға қарағанда тұрақты да жалпы. Стилистикалық мағына мен
стилистикалық бояу тілдік қолданыста стилистикалық конно-
тация деген ортақ терминмен аталып жүр.
Стилистикалық коннотация стилистикалық мән-мағына,
бояу ұғымдарын бере отырып, тілдік бірліктердің қосымша
мағына берушілік қасиетін ашып көрсетеді, яғни экспрессивті-
эмоционалдық және функционалды-баға берушілік мағыналары
қарым-қатынастың нақтылы қолданыс аясы мен шарттарына
байланысты туындайды. Әсіресе функционалды стильдің белгілі
бір түрінде стилистикалық коннотацияның тұрақты белгілері
пайда болады: прагматика, инерция, молекула (ғылыми стиль),
заңды тұлға, келісімшарт, өкім, мәлімдеме (ресми стиль), ре-
портаж, бас мақала, хабарлама (публицистикалық стиль),
жанр, стиль, идея, сөз-образ (көркем стиль) т.б.
Стилистикалық коннотация белгі-қасиеті тілдік бірлік-
тердің барлық түрінде (лексикалық сөздерде, тұрақты сөз
тіркестерінде, сөзжасамдық тұлға-бірліктерде, синтаксистік құ-
рылымдарда) көрініп, стилистикалық әсер тудыруға көмек-
теседі. Заман мен замана, тату мен тонның ішкі бауындай,
тыңдамау мен сөзін құлаққа ілмеу, пысық пен пысықай, оқыды
мен оқып тастады, айта бастады мен айта жөнелді сөзде-
рінің соңғы сыңарларының экспрессивті-эмоционалдық қасиеті,
стилистикалық мәні оларға жалғанған қосымшалар не тіркескен
көмекші етістіктер, фразеологиялық байлаулы тіркестер арқылы
айқынырақ көрінеді. Стилистикалық мәнде жұмсалатын тіл
бірліктері, бояулы сөз өрнектері коннотация ұғымын қалыптас-
тыра түседі. Сөйтіп, коннотация – стилистикалық экспрессивтік-
бағалауыштық категория ретінде танылып, «стилистикалық
норманы құрудың негізгі тәсілі» болып саналады. Қазіргі тіл
ғылымында стилистикалық коннотацияның негізгі арқауы
болатын мынадай түрлері (аспектілері) көрсетіліп жүр: стилис-
тикалық тапсырма, стилистикалық мағына, стилистикалық әсер.
Стилистикалық тапсырма тікелей авторға тәуелді, автор таны-
мынан туындайды, ал стилистикалық әсер адресатқа (қабыл-
даушыға) бағытталып, оның ақпаратты қабылдау реакциясын,
ой-сезімін тудыруға негіз болады. Бұлар сөйлеушілердің қарым-
қатынасында көбінесе сұрақ-жауап формасы арқылы жүзеге
асады. Сонымен стилистикалық коннотация – заттық-логикалық
және грамматикалық мағыналарға қосымша жүктелетін экспрес-
сивтік және стилистикалық қасиеттер.
Негізгі стиль құраушы факторлар функционалды стиль-
дердің жүйелілігін қамтамасыз етеді. Стиль жүйелілігінің негі-
зіне оны құрайтын тілдік бірліктердің бір мақсат негізінде өзара
тығыз байланысып бірігуі жатады. Мысалы, ғылыми стильде
жалпылама, дерексіз мәнге ие бірліктер белсенді рөл атқарса,
көркем стильде керісінше, көркем-бейнелі тілдік нақтылыққа ие
бірліктер маңызды болады.
Достарыңызбен бөлісу: |