М.Қанабекова

табиғаты жағынан белгілі салада қатынас жасауға икемділері 
таңдалып алынады. Сөйтіп, функционалды стильдердің әрқай-
сысы мағынасы мен реңі жағынан сол стильдерге тән тілдік құ-
ралдарды қолдану негізінде қалыптасады. Бұл тілдің қоғамдық 
қатынастың белгілі бір саласында қызмет ету әрекеті нәти-
жесінде жүзеге асады. Сондықтан функционалды стильдерді 
жүйелеудің негізіне экстралингвистикалық ұстаным жатады. 
Орыс тіл білімі стилистикасын зерттеуші А.Ефимов
13
стильдің төмендегідей ерекшеліктерін атап көрсетеді:
а) тілдік құралдардың қолданылу нормасына сай таңдап 
құралуы;
ә) шектелген және арнаулы лексикалық құрамы;
б) өзіне тән сөздердің мағыналық реңктері мен сөзжасам 
элементтері;
в) өзіне тән фразеологиясы;
г) өзіндік синтаксистік конструкциялары; 
ғ) әр стильге тән мәнерлегіш құралдардың құрамы мен 
қызметі жатады. 
Функционалды стильдерді ажыратудың (бөлудің) негізі 
тілдік (лингвистикалық) және тілдік емес (экстралингвистика-
лық) жағдаяттарға (факторларға) байланысты қаралады. Бұлар 
– стилистиканың негізгі ұғымдарының бірі. Функционалды 
стильдерді сипаттауда, олардың өзіндік белгілерін айқындап 
көрсетуде екі фактор да ескеріледі. 
Лингвистикалық факторлардың негізін тілдік құрал-
дардың мәтін ішіндегі көрінісі, тілдік-стилистикалық белгілер 
құрайды. Яғни интонация, жеке дыбыстардан бастап, лексика-
лық бірліктер (сөздер) мен грамматикалық тұлғалардың, көрік-
теуіш құралдары мен түрлі синтаксистік конструкциялардың 
қолданыстағы ерекшеліктері негізге алынады.
Тілден тысқары стиль құраушы факторларға қарым-қаты-
нас аясы, қоғамдық қызмет түрлері (тілдесу, хабарлау, ықпал 
ету), қоғамдық сана формасы, сөздің ауызша не жазбаша көрі-
нісі, сөздің жанрлық ерекшелігі, баяндау түрі (әңгімелеу, сурет-
теу, ойталқы), жағдаяттық-қоғамдық факторлар (сөздің тоны, 
13
Ефимов А.И. Стилистика русского языка, М., 1969. с.62 

сөйлеу актісінің түрі, тыңдаушы ерекшелігі) т.б. жатады. Бұлар 
объективті факторларды құраса, автор ұстанымы, оның дара-
лығы сияқты субъективті факторлар да болады. Бұл фактор-
лардың барлығы да сөз сипатына тікелей әсер етеді, бірақ олар-
дың стиль құраушылық дәрежелері бірдей емес. 
Функционалды стильдерді таптастыру тілдің табиғатынан 
туындайды, яғни таза тілдік факторлар негіз болады. Алайда, 
соңғы кездегі зерттеулерде стильдік құбылыстарды, әдеби тілдің 
стильдік тармақтарға бөлінуін қарым-қатынастың мақсаты мен 
міндетіне, тілдесудің қандай салада жүзеге асатындығына, яғни 
тілдік емес (экстралингвистикалық) факторларға тәуелді екені 
айқындала түсті. Тілдің өзге деңгейлеріне қарағанда, әсіресе, 
лексика-фразеологиялық қабаты экстралингвистикалық фактор-
лармен тығыз байланысты. Стиль сыртқы жағдаяттармен мей-
лінше тығыз, тереңірек байланыста болып келеді. Өйткені, 
стильтүзім сыртқы факторлардың нәтижесінде нақты сөйлеу 
үрдісінде пайда болады. Қарым-қатынастың қай жерде, кіммен 
өткені сөздің сипатына, тілдік элементтердің реңдеріне әсер 
етпей қоймайды.

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: