Маралбек ермұхамет

Түркілік кезең 
Қазақ әдеби тілінің даму кезеңдері 
 
V–IX ғғ. 
X–XII ғғ. 
XIII–XIV ғғ. 
XV–XVIII ғғ. 
XIX–XX ғғ. 
С-ы 
«Қ
им
ыл
 мө
лшері
» ұғым
ы
ны
ң та
ри
хи п
ара
дигмас
ы
 
Л
екс
ика
л
ық 
дең
ге
й
 
Зат есім 
 
 
 
 
 
 
Сын есім 
қатығды, 
улуғ, 
чруғлуғ (3) 
үкүш, 
түпен, 
ұзақ, ағыр (4) 
көб, көп, чандан, ексік, көп, улу, 
аз,  артуқрақ, тәлім, чақсыз (10) 
көп,  мол,  ақырын, 
ауыр (4) 
 
 
тез,  жылдам,  шапшаң,  ақырын,  баяу, 
сылбыр т.б. (6) 
 
27 
Сан есім 
 
 
 
 
 
 
Есімдік 
анча, қоп (2)  
қаш, нече (2) 
анча,  барча,  неча,
 
анчақ, 
нечә, түкәл (6) 
онша (1) 
онша, қаншалық, түгел, барша т.б. (4) 
15 
Етістік 
улғартдым (1) 
қалбұз, қата (2) 
ағырла, өлчү (2) 
 
ұлғаю, үлкею, кеңею, тараю (4) 
9 
 
Үстеу 
 
бунча (1) 
 
пат (1) 
анһама,  анчунан,  мунча, 
барынча,  биғайат,  дархал, 
асры, барча, ақырын (9) 
 
бек,  тіз,  күнде,  талай 
(4)  
мейлінше,  барынша,  аса,  тым,  ерекше,  өте, 
қабағат,  недәуір,  бұнша,  онша,  бұншама, 
бұншалық,  мұнша,  мұншама,  мұншалық, 
осынша,  осыншама,  осыншалық,  оншалық, 
сонша, соншама, соншалық т.б. (22) 
 
 
37 
Шылау 
 
соң (1) 
 
соң (1) 
соң (1)   
3 
Еліктеу 
 
пат (1) 
 
 
 
1 
Өлшем 
бірліктер 
 
орым, иүк (2) 
қатла, мартаба, рак’ат, саһат, 
лоқма,  қатра,  қата,  хатла 
әндәзә (өлшем), махак (10) 
ауыз (1) 
рет,  дүркін,  құр,  мәрте,  қайтара,  баттам, 
атар, атым т.б. (8) 
 
21 
М
орф
ол
ог
ия
л
ы
қ
 дең
гей
 
Сөз 
тудырушы 
 
-ым (1) 
 
 
-ым, -ім, -дақ, -дек, -тақ, -тек (6) 
7 
Форма 
тудырушы 
 
-тег, -ча/-че, -рақ, 
-ырақ (5) 
-рақ, -ла, -сыз (3) 
 
-рақ, -рек, -ырақ, -ірек; -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, 
-теу; -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе, -ша, -ше (18) 
 
26 
С
интаксист
ік 
дең
ге
й
 
 
Тіркестер, 
аналитикал
ық формалар 
ерүр-барур, 
ілгерү-қурығару 
(2) 
зып-зып, 
шар-
шар (2) 
қыла-қыла, 
хаддин 
фузун, 
’ададдин  бирун,  чандан  (көп) 
йығылады,  йүз  мың  ла’нат,  йүз 
мың пашиман, улу черув, азын-
азын, мің қата, нечә қатра (10) 
қабырғасын  сөктірдің, 
тіз 
оқ, 
ауыр 
күш, 
тырнағын қатты батыру, 
көзіңнің жасын көл қылу 
(5) 
көре-көре,  сөйлей-сөйлей,  жылай-жылай,  жаза-
жаза,  айта-айта,  осып-осып,  тіліп-тіліп;  әлсін-
әлсін  шулайды,  дамыл-дамыл  боздады,  ауық-
ауық ыңыранды, бірте-бірте жақындады т.б. (11) 
 
 
30 
Модельдер  
 
 
 
 
 
 
 
Құрылымдар 
(конструкция
лар)
 
бес  сүңүсді,  біш 
йолы 
сүңүшдіміз, 
екі  йор  тіді,  йеті 
йегірімі  үңүсді,  йеті 
сүңүсді,  төрт  йолы 
сүңүшдім, 
ікі 
йаңықа сүңүсдім (7)  
қаш  қата  айдым, 
бір көш күдзгіл, бір 
иүк  бұғдай,  бір 
орым от (4) 
бир  қатла  машриф,  бир  нан 
йемагай,  йетмиш  ант  ичти, 
йетмиш  мартаба  қасам  ичти, 
йермиш  мартаба  ант,  йети 
мартаба айлантур, қырық нафас, 
үч  мартаба  сурған,  еки  рак’ат 
намаз, бір ничә лоқма ашаб (10) 
сәлем айтты үш қайта, 
үш ауыз сөз (2) 
бір  рет  барды,  бірнеше  рет  барды,  неше  рет 
көрді, қаншама рет алдады, тұңғыш рет ұтылды, 
талай рет сынады, жиырма-отыз рет ескертті, үш 
дүркін  барды,  неше  дүркін  ескертті,  дүркін-
дүркін  сөз  сөйледі,  бір  мәрте  жүгінді,  талай 
мәрте ұшты, екі қайтара ұсынды т.б. (13) 
 
 
 
36 
 
 
16 
25 
60 
18 
93 
212