Маралбек ермұхамет
ІІ МӨЛШЕР КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ТҮРКІЛІК КЕЗЕҢДЕГІ
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| ІІ МӨЛШЕР КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ТҮРКІЛІК КЕЗЕҢДЕГІ
( V–XIV ғғ.) ТІЛДІК СИПАТЫ Қазақ халқының ұлт ретінде ұйысу үдерісі ерте кезеңнен басталса да, XV ғасырдың орта шенінде (1456 ж.) біртұтас ұлт ретінде дербес мемлекеттігін қалыптастырғаны белгілі. Бұған дейінгі кезеңдердің барлығы түркі халықтарына ортақ, сондықтан бұл тарихи кезеңдерге тән тілдік мұралар да – түркі тілдес халықтарға ортақ жәдігерлер. Десе де X–XV ғасырлар шегінде қазіргі түркі тектес халықтардың ұлттық тілінің арнасы қалыптаса бастады. Алғашқы кезеңдерде түркі тілі қыпшақ тобы, оғыз тобы, қарлұқ тобы т.б. әлденеше тілдер тобына жіктеле бастап, XV ғасырдың соңына қарай бұл топтар жекелеген ұлт тіліне ұласты. Қазақ тілі де алғашында қыпшақ тілдері тобы негізінде дами келе, XV ғасырдың соңғы шегінде халықтық тіл ретінде орнығып, одан кейінгі әр ғасырлар сайын ұлттық әдеби тіл мәртебесін нығайта түсті. Түркі тілдерінің даму кезеңдерін дәуірлеу мәселесі көптеген беделді түрколог ғалымдардың еңбектерінен көрініс тапты. Солардың ішінде айрықша назар аудартатыны – Н.Баскаковтың дәуірлеуі. Ғалым түркі тілдерінің даму кезеңдерін: « 1) Алтай дәуірі; 2) Ғұн дәуірі (б.з. V ғасырына дейін); 3) Көне түркі дәуірі (V–X ғғ.); 4) Орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпалары тілдерінің қалыптасуы мен даму дәуірі (X–XV ғғ.); 5) Жаңа түркі дәуірі немесе ұлттық тілдердің дамуы мен қалыптасу дәуірі (XV–XX ғғ.); 6) Ең жаңа дәуір немесе Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейінгі түркі тілдерінің даму дәуірі», – деп, алты кезеңге бөледі [175, 148 б.]. Ал Ә.Құрышжанұлы, Б.Е.Көмеков, Д.С.Жүнісұлы сияқты белгілі отандық түркітанушы ғалымдар бірлесіп жазған «Ескі қыпшақ тілі» оқулығында Н.Баскаковтың жоғарыда көрсетілген классификациясына сүйене келе: «Түркі тілдерінің көне дәуіріне (V–XV ғғ.) жататын ескерткіштер үлкен екі топқа бөлінеді: 1) көне түркі немесе ежелгі ескі түркі (орысша «древнетюркский» деп аталады) тілінде жазылған нұсқалар; 2) орта түркі немесе ескі түркі (орысша «среднетюркский» немесе старотюркский») тілінде жазылған нұсқалар», – деп екі үлкен кезеңге бөледі де, көне түркі тілі жазбаларына Орхон-Енисей ескерткіштерін жатқызса, орта түркі тілі ескерткіштерін: «1) Қараханид түркілерінің тілінде жазылған ескерткіштер, 2) Орта Азия түркілерінің тілінде жазылған ескерткіштер, 3) Ескі қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер, 4) Шағатай тілінде жазылған ескерткіштер», – деп, төрт топқа бөледі [176, 44 б.]. Біз де осы классификацияларға сүйене отырып мөлшер категориясының тарихи парадигмасын қарастыруда қазақ тілінің даму кезеңдерін шартты түрде түркілік кезең (V–XV ғғ.) және қазақ әдеби тілінің даму кезеңдері (XV–XX ғғ.) деп екі үлкен кезеңге бөлеміз де, түркілік кезеңді өз ішінен тағы көне түркі (V–IX ғғ.) және орта түркі (X–XV ғғ.) деп екіге бөлеміз. Ал қазақ әдеби тілінің даму кезеңін хандық дәуір (XV–XVIII ғғ.) және қазіргі кезең (XIX–XX ғғ.) деп тағы екі кезеңге бөлеміз. Н.Баскаков көрсеткен Алтай дәуірі мен Ғұн дәуіріне жататын тілдік деректер өте аз, әрі мөлшер категориясының тілдік сипатын жүйелі түрде көрсете алмайды. Сондықтан жұмыста мөлшер категориясының тарихи парадигмасы V–IX ғасырлардағы көне түркі ескерткіштерінен басталады. Тілдің тарихын бұлайша дәуірлеу, кезеңдерге жіктеу тілдегі даму мен өзгерістерді жүйелі түрде табудың бір кілті саналады. Бұл зерттеуде де 51 жоғарыдағы тарихи кезеңдерге жататын тілдік материалдар негізінде қазақ тіліндегі мөлшер категориясының қалыптасу, даму жолы, мөлшер семантикасының әр тарихи кезеңдер мен тіл деңгейлеріндегі берілу формалары, жасалу тәсілдері, олардың өзіндік ерекшеліктері мен айырым белгілері сияқты мәселелер анықталады. Тіл тарихина қатысты зерттеулердің мақсат-міндеті турасында қазақ әдеби тілінің тарихы мәселесін қарастырған ғалымдардың бірі ретінде Б.Момынованың мына пікірі орынды айтылған: «Әдеби тілдің тарихын сөз етудегі мақсат – тілдік құрылымдардың қазақ әдеби тілінің заңдылықтарына лайық екенін анықтау, сонымен бірге тілдік қолданыстар мен құрылымдардың жандануын, олардың тіркесімділігінің артуы олардың қазақ әдеби тілінің сөздік қорынан лайықты орын алғанының көрсеткіші болып табылатынын нақты мысалдармен көрсету» [177, 3 б.]. Соңғы жылдары әлемде тілді зерттеу жаңа бағыттарға бет бұрды, лингвистика жаңа сапаға көтерілді. Осыған орай, қазақ тіл білімінде де көптеген жаңа бағыттар пайда болып, жедел дами бастады. Соның нәтижесінде құрылымдық лингвистиканың мүмкіндігі жетпейтін көптеген тіл құпиялары ашыла бастады. Қазақ тіл білімінде жылдам дамыған осындай жаңа бағыттардың бірі – функционалды бағыт. Бұл – бір қарағанда, зерттеу әдісі жағынан құрылымдық лингвистикаға қарама-қарсы бағыт. Яғни құрылымдық лингвистика формадан мазмұнға қарай болса, мұнда мазмұннан формаға қарай зерттеуді негіз етеді. Құрылымдық лингвистикада тіл бірліктері таптар мен топтарға жіктелсе, мұнда керісінше, басты-басты тілдік ұғымдар аясында топтастырылып, бір бүтін категория ретінде қарастырылады. Бұл жұмыста да біздің ұстанатын бағытымыз – мөлшер категориясының тарихи парадигмасын функционалды бағыт бойынша қарастыру. жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|