Маралбек ермұхамет

73 
 
өзгеріске түсе қоймайды және пайда болмайды да. Оның үстіне шығыс септігі 
қосымшасының грамматикалық мағынасына болған тілдің қажеттілігі жаттілдің 
немесе тарихи оқиғалардың әсерінен емес, тілдің ішкі логикалық құрылымынан 
тым  ерте  кезеңдерде  туады.  Ескерткіштер  мәтініне  зер  салып  қарағанда  да, 
шығыс септігі семантикасына тілдік қажеттіліктің барлығы байқалады. Ал кез 
келген  семантикалық  сұраныс  өзіне  сай  лексика-грамматикалық  тұлғаларды 
тудырмай  қоймайды.  Ескерткіштерде  шығыс  септігі  жалғауы  өте  сирек 
кездесетіні шындық. Бұл өзге де септік формалардың жасырын келуі сияқты, сол 
ғасыр тіліне тән құбылыс болса керек. Бірақ кей мәтіндерде кездеседі. Мысалы:  
–  Табғач  қағанта  бедізчі  келүртім  (КТк.,  11)  //  Табғаш  қағаннан  шебер 
/бедізші/ өрнектеттім; 
– Анта кісре (КТү., 5) // содан соң; 
– Табғачда адырылты (Тон., 2) // Табғаштан бөлінді.  
Берілген  сөйлем  құрылымдарынан  шығыс  септігі  формасын  аңғаруға 
болады.  Мұнда  -да,  -та  аффикстері  шығыс  септігі  жалғауының  қызметін 
атқарып тұр.    
Жоғарыдағы  үзіндідегі  ай  артуқы  төрт  күн  //  айдан  артық  төрт  күн 
синтаксистік конструкциясы «уақыт мөлшері» ұғымын білдіреді. Яғни  межелі 
уақыттан төрт күн артықтық семантикасын білдіреді. Ескерткіштегі «уақыт 
мөлшері»  ұғымын  білдіретін  бұл  синтаксистік  конструкция  компоненттерінің 
орны  ауысқан.  Бірақ  мағынасы  бұзылмай,  дұрыс  берілген.  Осы  синтаксистік 
құбылыс туралы М.Томанов былай дейді: «Көне түркі тілінде санаудың басқа да 
тәсілдері болған. Әуелі ондықты білдіретін сөз, оған тіркесе артық сөзі, одан соң 
қажетті бірлік айтылады. Мысалы, қырқ артуқ иеті – қырық артық жеті (47), 
отуз артуқ төрт (34), отуз артуқ бір (31) т.б. Жүзден жиырмасы артық тәрізді 
сан-мөлшерлік сөз тіркесі осындай қолданыстардың ізі» [26, 246 б.]. Ғалымның 
болжамын біз де құптаймыз. Әлем халықтарына ондық санау жүйесі (арабша) 
жалпыласқанша санау жүйесінде өзіндік тәсілдерін қолданғаны айқын. Мұндай 
өзгеше  санау  жүйесі  Өтейбойдақтың  «Шипагерлік  баяны»  кітабында  да 
кездеседі.  Олай  болса,  көне  түркілердің  санау  жүйесінде  өзгеше  синтаксистік 
құрылымдар болуы – заңды құбылыс. Бұл, бір жағынан, көне түркі тілінің санау 
жүйесінде  және  «мөлшер»  ұғымын  беру  тәсілінде  көмекші  құрылымдардың, 
синтаксистік амалдардың қызметі айрықша болғанын көрсетеді. 
Барыс  септігі  жалғауы  мен  септеулік  шылаулардың  синтаксистік 
байланысы  арқылы  мөлшер  семантикасы  беріледі.  Ескерткіштерде  мынадай 
модельдер кездеседі: қа+тегі (ға+дейін), ке+тегі (ке+дейін), а+тегі (на+дейін, 
а+дейін),  е+тегі  (е+дейін).  Көне  түркі  тілінде  бұл  синтаксистік  модельдер 
арқылы «қашықтық», «уақыт» семантикасы беріледі. Бұл туралы Қ.Малғаждаров 
былай  дейді:  «Тегі  септеулігі  қазіргі  қазақ  тілінде  дейін/шейін  шылау 
мағынасында қолданылады. Статистикалық мәлімет бойынша рун жазбаларында 
үчүн  шылауынан  кейінгі  актив  қолданылған  септеуліктердің  бірі.  «Тариат» 
ескерткішінен  басқа  ескерткіштердің  бәрінде  кездеседі.  Солардың  ішінде 
«Күлтегін»  жазуында  көп  қолданылған.  Жалпы  барыс  септікті  есім  сөздермен 
тіркесе келіп, істің таралатын, жететін шегін білдіреді» [180, 23 б.]. Яғни белгілі 
географиялық орыннан өрістеген (басталған) процестің аяқталу шегіне дейінгі 
арақашықтықты  және  уақытпен  өлшенетін  қандай  да  бір  қимыл-әрекеттің 
басталу  сәтінен  аяқталу  сәтіне  дейінгі  «уақыт  мөлшерін»  білдіреді. 

74 
 
Ескерткіштерде аталмыш ұғым аясында мынадай құрылымдар кездеседі: Темір 
қапығқа  тегі  іртіміз  (Тон.,  45)  //  темір  қақпаға  дейін  қудық;  күн  тоғысқа, 
батысқа тегді (С., 4) // күн шығыс пен батысқа дейін жетті; башыңа тегі черіг 
ітдім (МЧ, 15) // басына дейін шеріктер қойдым; бунча йірке тегі йорытдым 
(КТк., 4) // сонша жерге дейін жүргіздім т.б. 
Жоғарыдағы  тіркестердің  бәрі  белгілі  географиялық  кеңістікте  басталған 
процестің  аяқталған  нүктесіне  дейінгі  арақашықтық  ұғымын  білдіреді.  Мұнда 
кеңістіктегі үдерістің басталу нүктесі контекске қарай анықталады. Ал үдерістің 
аяқталған  (жеткен)  жерін  -қа,  -ке,  -а,  на,  -е  барыс  септіктері  білдірсе, 
басталуынан  аяқталуына  дейінгі  арақашықтық  семантикасын  тегі  шылауы 
білдіріп  тұр.  Мысалы:  Ілгерү  –  Шантуң  йазықа  тегі  сүледім,  талуйқа  кічіг 
тегмедім,  бергерү  –  Тоқуз  Ерсенке  тегі  сүледім,  Түпүтке  кічіг  тегмедім. 
Қурынғару – Йінчү үгүз кече (КТк., 3), Темір қапығқа тегі сүледім. Йырғару – йір 
Байурқы  йеріңе  тегі  сүледім.  Бунча  йірке  тегі  йорытдым  (КТк.,  4)  //  Ілгері 
Шантуң жазыққа дейін соғыстым, теңізге кішкене жетпедім. Түстікте Тоғыз 
Ерсенге  дейін  соғыстым,  Тибетке  кішкене  жетпедім.  Батыста  Сырдария 
өзенін кеше, Темір қақпаға дейін соғыстым. Терістікте Байырқы жеріне дейін 
соғыстым, сонша жерге дейін жүргіздім. 
«Күлтегін  кіші  жазуындағы»  бұл  үзіндіде  Күлтегіннің  оңтүстік,  шығыс, 
батыс  бағытта  жасаған  жорықтары  нәтижесінде жаулаған  жерлері баяндалған. 
Мәтінде мөлшер семантикасын білдіретін ке+тегі, қа+тегі, е+тегі синтаксистік 
модельдер  кездеседі.  Аталған  құрылымдар    Түркі  қағанатының  оңтүстікте 
Тибетке  дейінгі,  батыста  Темір  қақпаға  дейінгі,  шығыста  Шантуң  жазығына 
дейінгі  ұланғайыр  даласын  көрсетеді.  Осыншама  аумақ,  әрине,  «мөлшер» 
ұғымын  құрайтын  «көлем»,  «аудан»,  «қашықтық»  сынды  микроұғымдар 
аясында сипатталып тұр.  
 
 

жүктеу/скачать 5,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: