Маралбек ермұхамет
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| конструкция құрамында ғана «мөлшер» ұғымын білдіреді де, конструкциясыз
дербес қолданылмайды, бөлек шығарсақ, мағынасыз графикалық тұлғаға айналады. Көпмағыналы да емес, конструкция құрамында бір ғана мөлшерлеу үдерісінің атауы болып келеді. Сондықтан олар кейде тұрақты құрылымдарға ұқсаңқырайды, десе де олар – еркін тіркестер. Ондағы тұрақтылық мағынаның біреу екендігі мен белгілі мөлшерлеу үдерісіне арнайы қолданылуында. Аталған шамалауыш соматизмдер зат пен құбылыс мөлшерін өлшеуде адам не жан- жануарлардың физикалық қуатын, шамасын өлшем етеді. Яғни белгілі шамалар соматизмдер арқылы тікелей өлшенбесе де, мөлшерлеу үдерісі дене мүшелердің қатысы арқылы жүзеге асады. Тек бір сәттегі вербалды амалдар арқылы мөлшері шамаланады. Олардың реті төмендегідей: – Иаршым // (шаптырым – А.Е.): Бір иаршым иер // бір шаптырым жер; бәйгеде бір шаптырым жер (МҚ, Т 3 -66). Қазіргі қазақ тілінде бір иарышым иер (бір жарысым жер) қолданысы жоқ. Сондақтан мұны А.Егеубаев бір шаптырым жер деп аударады. М.Қашқаридың иарышым сөзін бөлек алып, қашықтық өлшемі ретінде арнайы түсіндіруіне қарағанда, бұл түркі тілінде, нақты болмаса да, болжалды қашықтық мәні бар өлшем бірлік екенін түсіндіреді. Бұл, бір жағы, орта ғасыр түркі тілінің мөлшерлік ұғымдар мен тілдік бірліктерге байлығын көрсетеді. Қазақ тіліндегі ат шаптырым жер тіркесінің қашықтық мәнін ғалымдар әртүрлі көрсетеді. Айталық: Арғынбаев – 30-40 км, С.М. Абрамзон – 50 км, М.Әуезов – шамамен 20-25 км. Біздіңше, бұл мөлшерлік конструкцияның нақты мәні жоқ. М.Әуезовтің шамамен айтқаны негізсіз емес. Бәйгеге түскен аттың бабы мен физикалық қуаты шамамен осынша (20-25 км) қашықтықты бағындыра алады. Бұл шама бәйге аттардың жүйріктігіне қарай және бәйгенің түрлеріне қарай да өзгеріп отырады. Олай болса, орта ғасыр түркі тіліндегі йарышым сөзінде де нақты қашықтық мән болуы екіталай. Бұл да бәйгеге (аламанға) қосылған аттардың бағындыра алатын арақашықтығына тең. Оның сандық мәні әр кез әртүрлі болуы мүмкін. Бірақ бір-бірінен тым алшақ кетпейді. Тағы бір айта кететіні, физикалық процесті білдіретін йарышым сөзінің дене мүшесіне қандай қатысы бар деген ой тууы мүмкін. Төменде талданатын шамалауыш соматизмдердің көпшілігі де осы типтегі сөздер. Сондықтан физикалық процестер мен соматизмдердің қатысын осы арада анықтап өткен абзал. Шынында жарысатын – ат. Бірақ сол аттың жарысы не шабысы төрт аяқ, яғни дене мүше арқылы болады. Төрт аяқтың қуаты атты иарышым иер қашықтығына апарады. Сондықтан бұл шамалаушы мөлшерлік саналады. Төмендегі шамалауыш соматизм деп танылған мөлшерліктердің бәрінде осы негізді ұстанамыз. – Сағым // сауым: бір сағым сүт // бір сауым сүт (МҚ, Т 1 -457). Сағым – «сыйымдылық» ұғымын білдіретін шамалауыш мөлшерлік. Сүт беретін жануарды (төрт түлік) бір рет (кезек) сауғандағы сүтінің орташа мөлшерін білдіреді. Сұйық заттарда нақты пішін болмайды. Сондықтан оның мөлшері қандай да бір ыдысқа құйылу арқылы, сыйымдылық өлшемі негізінде өлшенеді. 98 – Орым // орым: бір орым от // бір орым шөп (МҚ, Т 1 -105). Орым – «көлем» ұғымын білдіретін шамалауыш мөлшерлік. Шөп орған адамның физикалық қуаты таусылғанша орып үлгерген шөбінің көлемін емес, орақпен бір рет орып түскен кездегі немесе малдың бір уақыт азығына жетерлік көлемдегі шөпті білдіреді. жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|