Маралбек ермұхамет
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| «қарысы» арық пен семіздің, ұзын мен қысқаның жекелеген мөлшеріне тәуелді
күйінде қалып қойған» [130, 47 б.]. Ғалым айтқандай, таным кеңістігінде ғасырлар бойы айрықша қызмет атқарған халықтық өлшем бірліктер бүгінгі таңда күн санап тілдің пассив қабатына ауысып, тіптен, қолданыстан мүлдем шығып барады. Оның басты себебі – ұлттық өлшем бірліктердің өлшемдік бірлікке айналу процесін толық аяқтай алмауында және нақты сандық мәнге теңестірілмеуінде. Жаһандану үдерісі де ұлттық өлшемдердің тілден ығысуына басты себептердің бірі. Мөлшер семантикасының синтаксистік деңгейдегі берілу тәсілдерінің ендігі бір түрі – сөздердің қайталана, қосарлана тіркесуі. Бұл да аналитикалық тәсілге жатады. Мұнда кейбір есім сөздері мен етістіктер қайталануы немесе екі дербес мағыналы сөз қосарлануы арқылы заттың не іс-әрекет шамасының көптік семантикасын білдіреді. Қос сөздер қосарлы зат есімдер ретінде танылып, аналитикалық тәсілмен берілген сөз ретінде сөзжасам деңгейінде қарастырылатыны белгілі. Бұл туралы «Қазақ грамматикасында» былай беріледі: «Тіл байлығын көрсететін ендігі бір арна – қосарлы зат есімдер. Сөзжасамның аналитикалық тәсілімен қалыптасқан қосарлы зат есімдер жасалу тәсіліне қарай қосарлы және қайталама деп аталады» [166, 333 б.]. Мұның дұрыстығын қуаттай отырып, тағы мынаны айтқымыз келеді. Біздіңше, қос сөздердің барлығы семантикалық ерекшелігі жағынан сөзжасам деңгейіне сыймайды. Аналитикалық жолмен байланысқан қосарлы зат есім сөздер аталым дәрежесіне жетіп, жаңа сөз жасай бермейді. Кейде жаңа сөз емес, жаңа семантикаға өрістейді. Бұл осы мөлшер семантикасының қосарлану тәсілі арқылы берілуінен айқын көрінеді. М.Қашқари сөздігінде мынадай өлең жолдары кездеседі: Түн күн тұрұп иығлаиұ // түн күн тұрып жылайын Иашым менің сабрұлұр // жасым менің сорғалап (МҚ, Т 2 -331). Өлеңдегі түн-күн // түн-күн, күн-түн қос сөзі уақыт мөлшерін білдіріп тұр. Яғни жылаудың уақытпен өлшенген мөлшерін білдіреді. Тіркесте жылаудың да көптігі, уақыттың да ұзақтығы семантикасы бар. Мұндағы күн де, түн де мезгіл үстеулер емес, зат есімдер. Ал олар қосарланып келгенде, уақыт мөлшері семантикасын береді. Күн, түн сөздерінің ешқандай қосымшасыз қосарлану арқылы уақыт мөлшері семантикасын беруі – көне және орта ғасыр түркі тілдеріне тән тілдік құбылыс. Тіпті бұл жыраулар поэзиясында да жалғасын 101 тапқан. Мысалы, Доспамбет жыраудың «Айнала бұлақ басы тең» толғауында былай келеді: «Сере, сере, сере қар, Асты кілең, үсті мұз, Күн-түн қатса, жібімес». Мұнда да күн-түн қос сөзі уақыт мөлшерінің ұзақтық семантикасын білдіргенін көруге болады. Қазіргі қазақ тілінде бұл күні-түні формасында қолданылатыны белгілі. «Қазақ грамматикасында» бұл тәсілмен түзілген сөздердің семантикалық ерекшелігі туралы былай беріледі: «Қосарлы зат есімдер – қазақ тіліне айрықша тән құбылыс және заттың, құбылыстың, ұғымның, түсініктің атауын жинақтап беру үшін қолданылатын сөзжасам амалының бірі» [166, 334 б.]. Жинақтап беру семантикасымен қатар, сөздердің қосарлануы – мөлшер семантикасын берудің айрықша тәсілдерінің бірі. Кейде сөздер қайталанып келіп те мөлшер семантикасын білдіреді. Бұл әдетте сын есім (үлкен-үлкен), етістік (жүре-жүре) және еліктеуіш сөздерге тән құбылыс. Бұл да – мөлшер семантикасын тудырудың аналитикалық тәсіліне жататын, сөзжасам деңгейіне емес, синтаксистік деңгейге тән құбылыс. Алайда М.Қашқари сөздігінде еліктеуіштердің қайталанып келу формасы ғана кездеседі: – Зып-зып // зып-зып – жылдам-жылдам қадам басқанда шығатын жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|