Маралбек ермұхамет
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| – Шөп // шөкім, буда. Тұтмаш бөлігі. Бір шөп иегіл // бір шөкім жегін.
Үгітілген, кесілген нәрселерге де солай делінеді (МҚ, Т 1 -377). Шөп – «көлем» ұғымын білдіретін шамалауыш мөлшерлік. Бес саусақ немесе басқа да тамақтану құралымен бір алым көлеміне тең мөлшерді білдіреді. Қолдың қызметі мөлшерлік ұғымның тууына негіз болып тұр. – Иүк // үйік, жүк (Бір артым, бір арқа – А.Е.): бір иүк бұғдай // бір үйік бидай; бір арқа бидай. Бұл сөз малға артылатын жүк пен соған ұқсас нәрселерге қолданылады (МҚ, Т 3 -12). Иүк сөзі арқа, үйік емес, жүктеу, арту мағыналарын білдіреді. Қазіргі қазақ тілінше тіке айтсақ, бір жүктем бидай, бір артым бидай болады. Бірақ мұнда иүк зат есімінің өзі ауыспалы мағынада мөлшерлік қызметінде жұмсалған. Бұл – бір жағы, X–XII ғғ. түркі тіліндегі мөлшерлік құрылымдардың өзіндік ерекшелігі. Иүк – «көлем» және «салмақ» ұғымдарын білдіретін мөлшерлік. Адамның физикалық қуаты мен қол-аяқ және арқаның қызметі мөлшер ұғымның тууына негіз болып тұр. Кейбір соматикалық мөлшер ұғымдарында «көлем», «салмақ» ұғымдары қатар жүреді. Себебі, адамның дене қуаты арқылы жүзеге асатын өлшеу үдерісі заттардың салмағы мен көлеміне тікелей байланысты болады. Кейде -ым, -ім, -ұм, -үм, -ам //-ым, -ім аффикстері арқылы жасалған мөлшерлік компонент дене мүше атауларына қатыссыз сөз болып та келеді. Мұндайда мөлшерлік компоненттің жасалуына негіз болған етістік түбір өзінен- өзі істелетін немесе адамдардың қатысынсыз жүрілетін қимыл-қозғалыстарды білдіреді. Мысалы: Ақым // ағым: бір ақым сув // бір ағым су (МҚ, Т 1 , 105). Ақым – бір құлақ су мағынасын білдіреді. Қазақ тілінде бір ағын су, бір өзен су, бір арық су деп те келеді. Мұнда ағын да, арық та өзеннің арнасын білдіреді. Ал аққан судың мөлшері осы арналар арқылы шамаланады және осы арналар тілде ағын судың мөлшерін шамалаушы мөлшерлікке айналады. Бірақ бұл – заттық мағынадан мөлшерлік мағынаға ауысу үдерісі саналады. Судың ағуы жаратылыстан бар қасиет, оған адамның қатысы шамалы. Су өздігінен ағады. Ал ақым сөзінде ақ түбір етістік -ым аффиксі арқылы мөлшерлік семантикаға ауысты. Бұл – мөлшерлік компоненттердің түзілуіндегі екі дәуір (кезең) тілінің ерекшелігін көрсететін маңызды түйін. Қазіргі қазақ тілінде адам қатысын білдірмейтін түбір етістіктер мөлшерлік компонентке айналмайды. М.Қашқаридың сөздігінде бүгінде қазақ тілінде кездеспейтін бірнеше мөлшерлік компонент жасаушы аффикстер кездеседі. Мысалы, сөздікте былай берілген: Тілге // тілім, бөлек: бір тілге ет // бір тілім ет. Ұзыннан тілінген нәрсенің бәрін де солай атайды. Ұзыннан бөлінген бір бөлек жерді де «бір тілге иер // тілім жер» дейді (МҚ, Т 1 , 489). Мұнда тілге сөзінің түбірі тіл етістігі, ал оған -ге аффиксі жалғанып, мөлшерлікке айналған. Алайда бұл аффикс -ым, -ім, -ұм, -үм, -ам аффикстерінен басқа болғанымен, мағынасы, мөлшерлік семантика тудыру қызметі жағынан ұқсас. 100 Шамалауыш мөлшерліктерге жататын жоғарыдағы мөлшерліктердің көпшілігі дене мүшелерінің қатысы арқылы орындалады. Бұл топтағы мөлшерліктерге мынадай қасиеттер тән: бірізділік (жасалу жолындағы), болжалдық, бір мағыналылық, тәуелділік, арнайылық, т.б. Соматикалық өлшем бірліктердің мән-маңызы мен қызметі жайлы бұл тақырыпта біршама ізденістер жасаған ғалым Е.Аққошқаров былай дейді: «Мәдениеті жоғары, сауда-саттық қатынасы жедел дамыған елдерде байырғы өлшемдер алғашқы шыққан күйінде қалып қоймай «цивилизацияланған», яғни нақтылана түскен. Бұл келтіріп отырған мысалдардан қазақтың халықтық терминдерінің шығу төркіні, қолданылу мақсаты, өміршеңдігі, аталу сәттілігі жағынан да басқа халықтардың ұлттық өлшемдерімен деңгейлес болғанын байқауға болады. Алайда түрлі тарихи себептерге байланысты өлшемдік мәні бар байырғы терминдеріміз ұлт шеңберінен аса алмай, нақты мәнге ие бола алмаған. Сондықтан да қазақтың «бармағы» мен «табаны» немесе «құлашы» мен жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|