нөрсе.  Эрине,  адамдардың  оздері  ауруларды  дүғалар  жэне

“Мәдениетті шынайы өмірде индивидті жасайтын идея­

лар және сезімдер бірлігінен белуге болмайды,  яғни мәде- 

ниетті  индивидтен  айыруға  болмайды”  деп  пайымдайды 

Сепир  (Sapir  Е.  1932:  233).  Эрине,  ол  дүрыс  айтады,  шы­

найы  өмірде  мэдениет  адамнан  ажырамас  бірлікте,  бірақ, 

егер шынайы өмірде мәдениетті адамнан айыруга болмаса, 

мүны  логикалық  (ғылыми)  талдауда  жасауга  болады.  Эд­

вард  Сепир  осыны  жан-жақты  ашып  көрсеткен.  Оның 

“Оңтүстік  шошон  тілі”  (“Southern  Paiute,  a  Shoshonean 

Language”  1930) атгы монографиясында бірде-бір үндіс, бірде- 

бір нерв бүлшық ет немесе сезім мүшесі.  “Америка абори- 

гендерінің мәдениетіндегі уақыт кокжиегі”  (Tite Perspective 

in Aboriginal American Cultuve”,  1916) атты кітабында адам­

дар  саяхат жасамайды.  “Ғылыми  сөзсіз  бір  элементтеоден 

абстракнияланады  жэне  баска  бір  элементтерді  елемейді. 

ойткені барлык заттао біп-біоіне катынасы бола алмайлы” 

деп көрсетеді Моррис Коэн (астын сызған Уайт)  (Cohen М. 

1931:  226).  Осы  фактіні  мойындау және  үгыну этнология- 

лык теорияда ілгері жасалган маңызды қадам болды. Нақты 

өмірде адамзатгықты көздің түсінетін ажыратуға болмайды, 

өйткені  әрбір  адамзаттың  көзі  бар,  ал  көздің түсі  болады, 

бірақ көздің түсі, қалай болғанда да Қүрама Штаттарда адам- 

заттық еш қатысы жоқ:  “Барлық затгардың бәрі дерлік бір- 

біріне қатынасты емес”.

“Адамдар бір-бірімен кездеседі және әрекеттеседі” деп 

айтқан Халлоуэл, Радклиф-Браун және басқалардың пікірлері 

дүрыс.  Бірақ бүл бізді белгілі мөселелерді шешкенде, еңбек 

қүралы, аспаптар, әдет-ғүрыптар, наным-сенімдер, қатынас- 

тар — бір сөзбен айтқанда, мэдениет сынды символаттарды 

экстрасоматикалық контексте назарға алудан тоқтатпауы тиіс. 

Еуропалық мөдениеттің, африкандық мәдениетпен кездесуі 

салдарынан еуро-африкалық мәдениеттің пайда болуы Рад­

клиф-Браун және басқаларға “абстракцияның фантастика- 

лык реификациясы”  болып көрінуі мүмкін.

Бірақ,  коптеген  жылдар  агымында  антропологтар  осы 

тәрізді мәселелермен шүгылданды, келешек те бүл мәселе- 

лермен айналыса бермек. Әдет-ғүрьптгар, технологиялар, иде- 

яологиялардың өрекеттесуі, адам агзалары немесе гендерінің 

әрекеттесуі сияқты маңызды гылыми мәселе.  Біз, жалпы ал­

ганда антропологтар мәдениетті sui generis процесі ретінде, 

тірі адамдарды назарга алмай корсете алмады деп айткан жоқ-

36

жене 

айткы м ы з 

келмейді.  Көбісі дәл  осымен  әрқашан 

Тналысты  Теория  саласында  олардың  кейбірі  осындай 

гусіндірменін ғылыми  қүндылығын  мойындамайды.  Радк- 

лиФ-БраунньЩ озі мәселенің таза мәдениетганушылық түргы- 

д а н  

қойылуы мен мәселесені таза мәдениетганушылык түрғы- 

дан  шешу  үлгісін,  “австриялық  тайпалардың  әлеуметтік 

уйымдасуы”  және  “Оңтүстік Африкадағы  ананың  ағзасы” 

( R a d k l i f f -

Broun A. R 1930-31,  1924) еңбекгерінде береді.  Бірак 

ол философ киімін киген сөтте, осы процедураның ғылыми 

қүндылығьш теріске шығара бастайды. Сонда да болса копте- 

ген  антропологгар тірі  адамдарсыз-ақ мәдениетті  зертгеуге 

болатынын ережелік деңгейде мойындады.  Ет пен сүйектен 

түратын  адам турлы түсінік экстрасоматикалық дестүрмен 

байланысты мәселелерді шешуге еш қатысы жоқ.  Біз олар­

дын бірқатарына,  атап айтсақ.  Тайлор, Дюркгейм,  Кребер, 

Лоуиға  сілтеме жасадық.  Алайда,  біз  тагы  бірнеше  сілтеме 

жасау  орынды деп  санаймыз.  “Мөдени  феномендерді  кел- 

тесінен,  айқын суреттеу мен түсіндіру үшін ең жақсы мүм- 

кіндікті  индивидгер жене  түлғалардан  барынша  аулактану 

негізінде осындай медени формалар мен процестерді зерттеу 

береді”,  —  деп  жазады  Кребер  жене  Клакхон  (Kreber A.  L 

ЮискһоһпС.  1952:167). Стюардгың пайымдауьшша,  “Қазіргі 

заманғы  мәдениеттің белгілі  бір  аспектілерін  индивиуалды 

мінез-қүлықтан абстракциялану арқылы зертТеу ең тиімді. 

Мысалы, ақша жүйелерінің, банк және несие ісінің қүрылы- 

мы мен қызметі медениетгің супраиндивидуалды аспектілерін 

керсетеді. Саяси басқару формалары, қүқықтық жүйе, діни 

үйым,  білім  беру  жүйесі  және  т.б.  белгілі,  жалпы  алғанда 

үлттық  аспектілерге  ие.  Оларды  тірі  адамдардың  мінез- 

қүлықтарынан  аулақтану  негізінде  түсіндіруге  болады” 

(Steward J.  H.  1955:  46,47).

Мүнда ешқандай жаңашылдық жоқ. Дел осымен копте­

ген жылдар бойында қоғамдық ғылымдар саласындағы зерт- 

теушілер мен антропологгар айналысты. Алайда, тежірибеде 

бірнеше  рет  қолданылган  принцип,  теориялық  түргыда 

талайлар үшін жеңе алмайтын кедергі больш шықты.

Мәдениетті канша адам жасайды

Мәдениетке  әлдебір  феноменнің тиістілігі қанша адам 

°сы  медениеттің  иеленушісі  (бір,  екі  немесе  бірнеше)

37

екендігімен айқындалады деген түжырым этнологиялық те- 

орияда едеуір кең таралған.

Линтон  былай деп  жазады:  “Тек  бір  адамға  тән  мінез- 

қүлықтың кез келген элементі қоғам мәдениетіне тиісті бо­

лып  саналмайды.  Мысалы,  тек бір  адамға  ғана  белгілі  бо­

лып түрғанда себет тоқудың жаңа техникасын мәдениеттің 

бөлігі деп санауға болмайды” (Linton R.  1945: 35). Осы көзқа- 

расты Уисслер  (Wissler С  1929 358),  Осгуд  (Osgood С.  1951: 

207-208),  Малиновский  (Maliowski  М.  1941:73), Дюркгейм 

(Durkheim Т.  1938:  L VI)  куаттады.

М эдениет туралы осындай түсінікгеме қарсы екі дәлел 

үсынуга  болады.  1.  Егер  мәдениетті  мэдениет  еместіктен 

ажыратушы  белгі  ретінде  зерттелетін  мінез-қүлықтың 

көрінісінің коптігі атқарса. Онда Вольганг Келер “Маймыл- 

дардың менталдығы (Kohler W.  The  mentality o f apes,  1926) 

еңбегінде  маймылдар  үйірінің  бір  мүшесі  қолданатын  кез 

келген жаңа әдет басқаларына өте тез жүгады.  Бір-бірінен 

жаңашылдықты алу қасиеті жануарлардың басқа түрлеріне 

де тән. Екінші дәлел мынандай: егер бір мэдениет дербестігі 

жеткіліксіз  болса,  бір  іс-эрекет  мэдениет  элементі  болып 

мойыңдалуы үшін қанша адам керек? Линтонның пікірінше: 

“жаңашыддықты қогамның бір мүшесі қабылдаса,  оны мэ- 

дениетке тиесілі деп санауга болады”  (Linton R.  1936:  274), 

Осгуд  “екі  немесе  одан да  коп  адамның  қажеттілігін  атап 

көрсетеді  (Durkheim  Е.  1938:  L  VI),  Уисслердің  пайым- 

дауынша,  индивидтер тобы қабылдамайынша жеке зат не­

месе  акт  мэдениет деңгейіне  көтеріле  алмайды  (Wissler  С. 

1929:  358),  Малиновский  “индивидуалды  мүдде  белгілі 

қогамда  қабылданган  үйымдасқан  іс-эрекеттер  жүйесіне 

жетілгенде факт мэдениет фактісі болады” деп көрсетеді.

Сірэ, мүндай түсінік ғылыми өлшемдерге сай емес.  Ин­

дивидуалды  мүдде  белгілі  қоғамда  қабылданган,  үйымдас- 

қан іс-эрекеттер жүйесіне жетілгендігін қалай анықтауга бо­

лады?  Жекелеген  түрлердің  нақты  саны  гана  кептер  және 

тырна болатьшдықтан, бір қүстың жеке түрі поштаны кептер 

немесе  тырна  аталуы  мүмкін  еместігі  туралы  кенеттен  соз 

қозгай  бастаган  орнитологты  көз  алдымызга  елестетіп, 

кэрейікші.  “Көп атомдарды гана мыс ретінде атауга болады, 

ал элементтің бір атомы болуы мүмкін емес” деп физик ай- 

тар ма еді.  “X ” заттарының санына тэуелсіз түрде “у” сыны- 

бына “х”  заты жатуы немесе жатпауына қатысты анықтама

38

ет (логикалык түрғьщан ойласақ,  сынып тек бір компо- 

Кештен түрады немесе мүлде компонентгері болады).

БіздіН аныктама гылыми өлшемдерге жауап береді, ойт- 

кені зат — түсінік немесе наным-сенім, іс-әрекет немесе зат —

1  мэдениет элементі больш саналуы үшін,  біріншіден, егер ол 

символданган болса, екіншіден,  ол экстрасоматикалық кон­

тексте  қарастырылса.  М әдениеттің  барлық  элементтері 

әлеуметгік контексте омір сүреді, бірақ дәл осыны тек адам- 

ның ерекшелік болып табылмайтын  көңілін  табу,  жыныс- 

Ітық қатынас, емізу сияқты іс-әрекетгер туралы айтуға бола­

ды. Бүл іс-әрекеттер символдаумен байланысты емес, өйткені 

'  таза  адамдық  немесе  мэдени  феномен  адамдык  еместен 

өлеумеггік, екі жақтылық немесе көпгіктен ерекшеленбейді.

Басты ерешелік сипат-символизация экстрасоматикалық 

контексте қарастырылу қабілет бір, екі, бірнеше қүбылыстар 

немесе заттар санына төуелді емес.  Қүбылыс немесе өз сы- 

ныбының  бірден-бір  окілі  болған  жағдайдың  өзінде  мэде­

ниет элементі болып табылады.  Мыстың бір атомы  егер ол 

бүкіл ғарышта жалғыз гана болса да мыс атомы болып сана- 

лады. Бір іс-эрекет немесе идея адамзат когамының бір гана 

мүшесінің іс-эрекстінің жемісі болуы мүмкін деген түсініктің — 

иллюзарлы (бүлдыр) екендігін бізге элдеқашан атап корсету 

керек еді. Бүл антропоцентризмнің тагы бір қақпаны, қогам- 

ньщ эрбір мүшесі өз тобыньщ басқа мүшелерінің әлеуметгік- 

,  мэдени ықпал-эсеріне душар. Барлық ерешке адами іс-эре- 

кеттер және ниеттер, осымен бірге, адам мен жануарларга тэн 

іс-эрекетгер мен ой-ниетгер адам агзасы қызметінің шама- 

сындай әлеуметтік топтьщ қызметі болып табылады. Кез кел­

ген іс-эрекет, оны бір адам бір-ақ рет жасаганымен,  өз мәні 

бойынша топтьщ іс-әрекет болып табылады.

Мэдениет “сипатты” ерекшеліктердін 

жиынтығы ретінде

Мэдениетгі — әлеуметтік топты қүрайтын жеке адам- 

[  Дардың мінез-қүлықтарын сипатгайтын менталды жэне фи- 

I  зикалық реакция жэне іс-әрекеттерінің жиынтыгы ретінде 

аиқындауга болады”, -  деп жазады Боас (Boas F.  1938:  156) 

i 

(Астьщ сызган Уайт).

39

Херсковиц  былайша ой топшылайды:  “Мәдениетті ег- 

жей-тегжейлі талдау арқылы нақты топты қүрайтын инди-, 

видтердің мінез-қүлықтарьш сипаттайтын моделденген (жа- 

салынған) реакциялардьщ тізбегін көруге болады” (Herskovits 

М. J.  1948:  28)  (бүл концепцияға егжей-тегжейлі талдаудың 

қандай қатынасы бар екендігі түсініксіздеу).

Сепирде де осыған үқсас түсінік бар:  “Типтік реакция­

лардьщ жиынтығы мэдениет деп аталады” (Sapir Е.  1917: 442). 

Басқалар да осыған үқсас көзқарастарды үстанады.  М эде­

ниет  туралы  осындай  түсінікке  екі  дәлел  қарсы  үсынуға 

болады.  Бірінші,  топтың ерекшелігін көрсететін белгілерді 

жанама сипаттардан қалай  айыруға болады?  М эдени жэне 

мэдениет еместік арасындагы шек қайда?  Екінші дэлел, егер 

осы топтың ерекшелігін қүрайтын белгілерді мэдениет деп 

атасақ,  онда бүл топқа тән емес белгілерді қалай атаймыз?

Осы көзқарасты үстанатын антропологгар айрықша фе­

номен ретіндегі мөдениетті емес,  нақты мәдениетті немесе 

мэдениеттерді ойга алады. Шындығында, француз мәдениеті; 

агылшын  мэдениетінен  ерекше  белгі  сипаттарымен  ерек- 

шеленді.  Бірақ француз жэне  агылшын  бір-бірінен  кейбір 

белгі сипаттарымен үқсайды.  Сонымен бірге,  үқсас сипат- 

тар “түрлі сипаттар”  шамасындай олардың  “өмір салтының 

бөлшегі болып табылады”.

Неліктен  тек  соңгысын  мэдениет  деп  атауга  болады? 

Осындай  қиыншылықтар жэне  үштылық  біздің  мэдениет 

туралы анықтама негізінде жойылады.  Әрбір халықтың сим- 

волдау қабілетіне тэуелді ж эн экстрасоматикалық контек­

сте  қарастырылуы  мүмкін  өмір  салтының  барлық  ерекше 

белгілері  мэдениет  болып  табылады.  Егер  агылшындарга i 

француздан оз мәдениетін салыстыру немесе  айыру қажет 

болса,  онда мүны жасау оңай.  Нақты халыққа тэн ерекше 

белгілерді атап корсетеміз.  Бірақ “тэн емес” белгілер мэде­

ниет емес деп айтуга болмайды.  Осыган байланысты кезінде 

Сепир жүргізген  адам  мінез-қүлықтары жэне  “мэдениет” 

арасындагы айырмашылықты еске түсірген жэн.

Армандайды жэне қарсылық көрсетеді.  Оның ойлары, 

іс-эрекетгері, арман-аңсары жэне қарсылықтары мэдениет 

болып  саналатын  әдеттегі  реакциялардьщ  жиынтыгының 

өзгеруі немесе сақталуына ықпалын тигізсе, біз оны әлеуметік 

маңызды деп санаймыз,  басқалары, дегенмен психология- 

лык түрғыдан алдыңғысынан еш айырмашылығы жоқ болса

40

L  6ІЗ 

ОНЫ 

индивидуалды деп атаймыз жэне оларға ешқан- 

Л й  тарихи жэне әлеуметтік маңыз бермейміз,  әғни олар — 

да  ниет емес. Осы реакуиялардың екі типін бөліп көрсету 

таптен онай және шындығында бүтіндей сүрыптау қағида- 

тьіна сүйенеді. Ал сүрыптау қабылданған қүндылықтар шка-

ласына тәуелді.

Әлеуметтік  (тарихи)  (яғни  мәдени)  жөне  индивидуал- 

дык арасындагы шек зертгешінің көзқарасына байланысты 

ауЫсатынын атап эту артық.  Олардың арасына орныққа шек 

қою маған мүмкін көрінеді (Астынгызған Л. А. Уайт) (Sapir Е. 

1917:  442).

Сепир  қоғамды  көпшілік  немесе  дүрысы  түлғалардың 

гшынтыгы  ретінде  қабылдайды.  Біздің  пікірімізше,  ол  бүл 

сөз тіркесін “қоғам” терминінен артық кореді, ойткені адам- 

;;ардың теоретикалық (жалған) бірлестігі туралы айтылғанға

І

қосымша “қоғам” терминінің озі мәдени қүрылыс больш та- 

I былады” (Sapir Е.  1932: 236). Адамдар армандайды, ойлайды,

! іс-әрекет жасайды, қарсылық көрсетеді — осыньщ бәрін қоғам 

жэне  мэдениет емес,  индивидтер жасайды.  Сепир тек жеке 

индивидгер мен олардың мінез-қүлықтарын кэреді.

Оның пайымдауынша,  мэдениет —  бүл  индивид мінез- 

қүлықтарының кейбір бөлшегі ғана.  Индивид мінез-қүлық- 

ың басқа элементтері —  “мэдениет емес”,  ғалымның жеке 

ара мойындауынша, психологиялық козқарас түрғысынан 

үл  элементгер  мэдениет болып табылатын  элементтерден 

рекшеленбейді.  “Мэдениет” жэне “мэдениет еместік” ара- 

ындағы шекара жэне зерттеушінің бағалауьша байланысты.

Осыдан  артық  сэтсіз  анықтаманы  коз  алдына  елестеу 

киын.  Шышында  томендегідей  ой-пікір  негізделеді:  біз 

рірқатар  индивидтердің  мінез-қүлы қтары ны ң  кейбір 

бөліктерін  мэдениет  деп  атаймыз.  Таңдай  субъективтік 

i олшемдерге сай еркін түрде жасалады.  Біз сілтеме жасаған 

Бізге  суперорганикалық  керек  пе?”  (D o   We  N eed  a 

uperorganic?  1917) мақалада Сепир “Суперорганикалық (The 

I  uperorganic  1917) мақаласында  Кребер баяндаған мәдени- 

еттанушылық  көзқараспен  пікір  таластырады.  Сепирдің 

дэлелдемесінде мэдениет расында жоғалады,  мэдениет ин­

дивидуалды  реакциялардьщ көптігінде  сіңіп  кетеді.  Оның 

031 айтқандай мэдениет басқа жерде “орныққан шындыққа 

жанаспайтын жалғандық”  болады  (Sapir  Е.  1932:  237).  Ал,

!  гер мэдениет деп атауға болатын объективтік шындық жоқ

41

болса,  демек  мэдениет  туралы  ғылым  да  мүмкін  емес. 

Сепирдің дәлелі көңілге қонымды жөне шебер  негізделген. 

Бірақ  бүл  дәлел  негізсіз  жөне  алдамшы.  Оның  дәлелдері 

нанымды,  өйткені  ол  дәлелін  айқын  түп  нүсқалық  фак- 

тілермен негіздейді. Ал бүл дәлелдің негізсіздігі, алдамшы- 

лығы  —  мынада,  мэдениет  пен  мінез-қүлық  арасындагы 

шекара нәтижесінде эте болып шыгады.

Адамның мінез-күлықтарын қүрайтын элементтер жэне 

мәдениетті қүрайтын  элементтер заттар  мен  қүбылыстар- 

дың бір тобына жататыны әбден дүрыс.  Бүл символаттар — 

адамның символдарды жасау жэне жаңадан өндіруге бірегей 

қабілетімен байланысты.  Психологиялық көзқарас түргы- 

сынан бүл элементтер үқсас екендігі де дүрыс.  Бірақ Сепир 

мынаны үмытып кетеді (ал оның дәлелі оқырмандар наза- 

рынан жасырын қалады)  бүл ойлар,  іс-әрекеттер, армандар 

және экстрасоматикалық контекстерде қарастырылуы жэне 

түсіндірілуі мүмкін.

Соматикалық контексте, ягни адам агзасымен езара бай­

ланыста бүл символдық іс-әрекеттер адами мінез-қүлық бо­

лып  табылады.  Экстрасоматикалық  контексте,  ягни  бір- 

бірімен  озара байланыста  олар  мәдениетті  күрайды.  Сон- 

дықтан, бәрін мүқият ақылга салып,  біркатар бэлігін мэде- 

ниетке,  ал  қалган  бөліктерін  мінез-қүлыққа  жатқызудың 

орнына,  біз барлық осы  іс-эрекеттерді,  ой-ниетгерді жэне 

мақсатына қайта ораламыз.

Қорытыңды

Қазіргі  замангы  гылымда  қарастырылатын  заттар  мен 

қүбылыстардың коптеген  сыныптарының арасында  атауы 

жоқ  бір  сынып  бар.  Бүл  тек  адамға  гана  тән  ойларга,  іс- 

эрекеттерге жэне қабілетімен байланысты феномендер сы- 

ныбы.  Біз символдаумен байланысты заттар мен қүбылыс- 

тарды символатгар деп атауды үсындык- Феномендердің осы 

сыныбына ат беру өте қажет,  өйткені заттар мен қүбылыс- 

тардың басқа сыныптары арасынан бүл  сыныпты белгілеу 

мүмкін болуы керек.

Бүл  сыныпка  идеялар,  наным-сенімдер,  қатынастар, 

сезімдер, іс-эрекеттер, мінез-қүлық моделдері, эдет-гүрып- 

тар, зандар,  институттар, онер шыгармалары жэне формала­

ры, тіл, қүрал-саймандар, аспаптар, еңбек қүралдары,  меха- 

низмдер,  оюлар,  фетиштер, дуалар жэне т.б. жатады.

42

Адамның символдау қабілетімен байланысты осы затгар мен 

б  ілыстарды ғалымдар соматикалық жэне экстрасоматика- 

Х к  деп белгіленетін екі әр түрлі контекстерде қарастырды. 

Л  Бірінші жағдайда зерттеуші үшін осы заттар мен қүбы- 

лыстар жөне адам ағзасы  арасындагы байланыс соматика- 

лык контексте қарастырылған заттар мен қүбылыстар кон­

тексте қарастырылған затгар мен қүбылыстар адамның мінез- 

қүлықтары деп аталады, дәлірек айтсақ, идеялар, катынас- 

тар, іс-әрекетгер мінез-қүлык болып табылады.  Балталар мен 

керамикалар тікелей мінез-қүлық болып аталмайды,  бірақ 

олар адам еңбегімен жасалынған,  яғни олар адамның затқа 

айналынған мінез-қүлықтары болып табылады.  Экстрасо- 

матикалық контексте бүл  заттар  мен  қүбылыстардың бір- 

бірімен озара байланысы, олардын адам агзасымен өзара бай- 

ланысына қарағнда маңызды.

Тап  осы  жағдайда  олардың  аты  —  мөдениет  болады. 

Айырмашылық анық және мәні бойынша жүргізілуі мүмкін. 

Мэдениет адамның мінез-қүлықтарынан анық түрде болінеді. 

Мэдениет басқа ғылымдардың зерттеу объектілері сияқты, 

яғни объективті дүниедегі шынайы затгар мен қүбылыстар- 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: