тематика түрды, ал, ғылымның жоғарғы формасын тек ақыл-

тель.  Білімді жіктеудің,  алғаш рет Платонның “Республика- 

сында” жүйелі түрде қорытылған эпистемикалық бүл фор­

масы орта ғасырлардағы схоластикалық ойдың жөне кейі- 

нірек, Фрэнсис Бэкон мен Декарт пікір таластырғанға дейін, 

негізі болып қызмет етті.  Қазіргі католиктік философияда 

аристотельдік сызба әлі мойындалады.

Жоғарыда айтылғандардан шыға келе,  біздер екі бөлек 

мөселені,  атап  айтқанда,  ғылымды жіктеудің эпистемоло- 

гиялық-әдістемелік мәселесі мен табиғи феномендердің он- 

тологиялық мәселесін бір-бірінен-айырумыз керек. Аристо­

тель жан-жануар патшалығының scala naturae — сын алғаш 

рет үсына отырып тіршілік иелерін эмпирикалық жіктеуді 

зоология мен психологияда қолданды. Ғылымды ол онтоло- 

гиялық негізде,  форманың материяға қатысты алганда ал- 

ғашқы екені туралы үстанымға сай жіктеді.  Осылайша, егер 

органикалық өмір деңгейлері эмпирикалық түрғыдан анық- 

талеа, ғылымға шөкілде (шкалада) мейлінше жоғары немесе 

төмен орын олардьщ верификациялану дәрежесіне қарап емес, 

пәнінің дерексіздік деңгейіне  сай  берілді.  Алайда,  кейіні- 

ректегі философиялық ой табиғи қүбылыстарды эмпирика- 

лык зерттеулермен емес, гарыштың иерархиялық тәртібі ту­

ралы метафизикалық саудагершілікпен айналысты.

Соның нәтижесінде:  деңгейлердің,  үздіксіздіктің  (con­

tinuity) 

және  көптіктің  (plentitude)  үш жеке  үстанымы  жа- 

салды. Деңгейлер үетанымы деген — табиғатта бар барлық 

затты  оларға  тән  күш-қуат  пен  болмыс толықкандылығы 

деңгейіне сәйкес шөкіиге (шкала) белуге болады. Іс жүзінде 

бүл — табиғат қүбылыстары арасындагы сапалық айырма- 

шылықтарды эмпирикалык бақылау арқылы жинақтауға және 

эмпирикалық шьшдықтың мейлінше жоғары деңгейі болуы 

мүмкіндігі туралы саудагершілік болжамдарға әкеліп соқтыр- 

Дьі.  Болмыс деңгейінің саны жөне  олардың түрлері нақты 

бір философиялық жүйеге сәйкес қүбыльш отырды.  Екінші 

Қағида  —  үздіксіздік  қағидасы  —  Кант  созімен  айтқанда, 

“бір  түрден  екінші  түрге  үздіксіз,  айырмашылыктары 

біртіңцеп үлғая отырып оту”. Бүл қағида табиғатга кездесетін 

түрлер  арасында қандай да  бір  “секірістер”  болмайды деп 

бағамдайды (болжайды). Үшінші қағида — көптік кағидасы — 

табиғат қүбылыстарындагы өртүрлілікгі жорамалдайды. Дең- 

гейлер  қағидасын  үздіксіздік  қағидасымен  біріктіргенде 

иерархиялық  континуум”  үғымы  алынды,  оның  мөні  —

75

феномендер түріне қарап емес, деңгейіне қарап ажыратыла- 

тын баспалдақтардың жүйелі қатарын қүратын деңгейлерімен 

бөлінетінінде. Егер иерархиялық континуум үғымын көптік 

қағидасымен біріктіретін болсақ,  шындықтың (нақтылық- 

тың — реальность) төменгі жөне жоғары тәртіптерінің ара­

сындагы шексіз байланысты бекітетін  “шет-шексіз иерар- 

хиялық континуум” жорамалы шығады.  Идеалда “болмыс - 

тың үлы тізбегі”  бағамдалады.

Алайда,  көптік пен  үздіксіздік кағидаларының бірлес- 

тірілуі міндетті еместігін айту керек. Егер коптік қағидасын 

деңгейлер қағидасымен қосып,  үздіксіздік қағидасын шы- 

ғарып тастаса,  қүбылыстарын әртүрлі формалар арасында 

шет-шексіз жүйелілік формасында орналастыруға болатын, 

логикалық түрғыдан ертүрлі формаларды байланыстыратын 

мейілінше әртүрлі өлем шығаруға болады. Сонымен, логи- 

калық түрғыдан алғанда үш қағида бір-бірімен жалғанатын 

болса  да,  олай  болуы  міндетті  емес;  олардың  бір-бірімен 

үнемі  бірігіп  отырмағаны да  — тарихи  факт.  Романтикгер 

жасағандай, үздіксіздік қағидасына кесірі тиетініне қарама- 

стан барынша өртүрлілік (көптік)  қағидасын ерекше боліп 

айтуға болар еді; немесе деңгейлер қағидасын ескермей, со­

нымен де ешқандай да дискретгік деңгейлері жоқ шет-шексіз 

континуум  идеясына  келуге  болар  еді.  Сондықтан  да  мен 

“Болмыстың үлы тізбегі” кітабында:  “көптік пен үздіксіздік 

қағидалары да — соңғысы бірінші болуы тиістігіне қарамас- 

тан — бір-бірімен үйлесе алмайды” деген қорытьшдыға кел­

ген Лавджоймен  келісе  алмаймын.  Лавджой  екі  қагиданы 

гана — коптік пен үздіксіздік қағидаларын ажыратады — ал, 

деңгейлердің иерархиялық қағидасын үздіксіздік қағидасы- 

нан ажыратпайды. Осыдан да келіп ол.үздіксіздік жорамалы 

жэне барынша әртүрлілік қағидасы арасынан іштей қарама- 

қайшылық кореді және  “әлемді ақылмен зерделей отырып 

барынша қамтып топшылауға бастайтын Болмыс Тізбегі идея- 

сының тарихы -  бүл сәтсіздік тарихы” деген қорытындыға 

келеді.  Менің корытындым болса, классик-философтар ме- 

тафизикасьшың негізгі қағидалары бір-бірімен үйлеседі және 

бір-біріне іиггей қарама-қайшы емес.

Бүдан  өрі  мынаны  атап  айтуға  тура  келеді:  деңгейлер 

кағидасы мен көпгік қағидасы уақыгқа екінші атрибут (белгі) 

ролі берілетін  статикалық  метафизикамен де,  уақыт және 

уақыттық процесс алдыңғы планда түратын динамикалык

76

космологиямен де үйлесімді Мысалы, шындық деңгейлері 

мен  болмыстың  көптігі,  жаңаплатоншылардың  (атап  айт- 

қ анда, 

Плотиннің) көзқарасынша, төменгі деңгейлері жоға- 

ры деңгейлер призмасынан қарастырылған жөне осы жоға- 

ры деңгейлердің,  ал,  ақыр  соңыңца иерархияда ең жоғары 

орын алатын “Жаңғыздың”  эманациясы болып есептелген 

таза логикалық сызба болды. Тап осындай жолмен,  ортаға- 

сырлық космологияда — өулие Августин,  Маймонид жөне 

фома Аквинский жасап шығарған қалпьщца — Космос Қүдай, 

болмыстың  көптігі  мен  оның  иерархиялық  деңгейлері 

көрінсін деп жаратқан ех піһііо ретінде үғьшылды.  “Періште” 

үғымы, коптік қағидасымен үйлесімді деп есептелді, ойткені 

олар шекгеулі болса да адам деңгейінен жоғары, бірақ Қүдай 

деңгейінен томен таза ақыл-ойды танытты.  Болмыс коптігі 

метафизикасының статикалық формасының корнекті мыса- 

лын, шамасы,  біз оз философиясында жаңаплатоншылдық, 

аристотельдік схоластикалық философиясы жөне Қайта орлеу 

дәуірінің  жаңа  космологиясынан  алынған  саудагершілік 

элементтерін біріктірген Спинозадан көреміз. Спинозаның 

барлық затты Қүдай немесе табиғат (natura naturans) аркы­

лы түсіндіруге  үмтылысын  табиғи  феномендердің  барлық 

деңгейін адамның антропоцентристік болашағының ақыры 

түрғысынан емес, жоғары мәннің призмасы арқылы қабыл- 

дауға себеп болған “коперниктік тоңкеріс” ретінде бағалауға 

болады.  Tan  осылайша  болмыстың  үлы  тізбегі  уақытша 

процестің  нәтижесі  ретінде  қабылдана  бастады.  Мүндай 

көзқарастың негізін сыншыл рационалистер, атап айтқанда, 

табиғат шын мөнінде үздіксіздік пен көптік қағидаларына 

сай өз-оздігінен үйымдастырылған деген кең тараған түжы- 

рымға күдік келтірген Вольтер салды. Бүл козқарасқа қарсы: 

кейбір  түрлер  қазіргі  кезге  дейін  жойылған,  ал,  енді 

кейбіреулері жойылу процесін бастан өткеруде деген дәйек 

ойлап шығарылды. Табиғатгағы эмпирикалық үздіксіз тттьтн- 

Дьіқ  (нақтылық)  пен  болмыстың  табиғи  және  табиғаттан 

тыс формалары туралы саудашыл козқарастар арасы айқын 

ажыратылды.  Іс жүзінде,  скептиктер атап  айтқандай, жал­

пы жағдайға қарағанда табиғатта секірістер болып түрады, 

ал,  болмыс шөкілінің  (шкала)  үздіксіздігі туралы  болжам- 

ДаР киял ғана.

М етафизикалық көзқарастан алғанда, уақьггша әлем жа- 

саған жене адам ісіне араласатын Ж аратушы туралы иудея-

7 7

лық-христиандық үғым логикалық түрде әлемде натыз та­

рихи жаңалыққа орын бар деп білетін уақыттың жазықтық 

теориясының  пайда болуына әкелді.  Идеалда мүмкін және 

нақты бар табиғи формалар арасында айырма жасалды және 

бүл  идеяның  дамуы  —  болуы  мүмкіннің  және  ойдағының 

күллісі өмірде бар деуге болмайтыны туралы танымға әкелді. 

XVIII  ғ.  ойшылдары,  атап  айтқанда,  Лейбниц  пен  Кант, 

үздіксіздік пен көптік қащдаларынан ақиқапығы уақьгг өткен 

соң барып (жаратушының көрегендігі мен қүдыреттілігі ар- 

қасында)  белгілі  болатын,  алайда  табиғатга  сол  сәттің  сол 

уақытында  жүзеге  асуы  міндет  емес  әрбір  сөт  идеалды 

регулятивтік мүмкіндіктер корді. Лейбництің танымына сай 

алғанда, табиғат үнемі жетілдірілу процесінде болады және 

табиғаттың шығармашылық дамуы уақьпта отеді.

Деңгейлер,  үздіксіздік және  коптік қағидаларына сәй- 

кес,  уақыттағы  аралық  түрақты түрлер  идеясымен  толық 

үйлескенін атап айту керек. Үздікеіз жаратылыс доктрина- 

сының бағамдауының күллісі мынаған саяды: табиғат Қүдай 

бірде жасап шығарған 

т о л ы қ қ а н д ы , 

жетілген өнім емес, бол- 

мыстың мәні жөне деңгейлері барынша коп болуы мүмкін 

болғандықтан да үнемі түзетіліп және толықтырылып оты­

ратын аяқталмаған, жетіліп бітпеген туынды.

Екі қағиданың — үздіксіздік және көптік -  ішінен қазіргі 

эвоюция теориясьшьщ дамуы үшін алғашқысы мейлінше ма- 

ңызды больш шықты. Түтастай алғанда, көпгік қағидасы бол­

мыс формаларының шексіздігі жэне өзге әлемдердің бар екені 

мөселесіне байланысты саудагершіл космологиялық ойға дем 

берді,  сондай-ақ  осынысымен де,  қандай да бір эмпирика- 

лык дерегі, жоқ жаратылыстардың (мысалы, су перісі) нақты 

бар екені туралы қиыл-аңыздарды қолдап отырды.

Метафизикалық  жағынан  алғанда,  коптік  қағидасы 

уақыттың  маңызы  екінші  қатарда  болатын,  ойткені,  бол- 

мыстың мүмкін формаларының бәрі де жаратқанның қүды- 

ретінен де ендігі бар деп болжалған “картотека-өлем” тура­

лы таным болып шықты.  Бүл идея, атап айтқанда Спиноза 

философиясында  болды.  Үздіксіздік  қағидасы  (атап  айт- 

қанда, Лейбниц анықтамасында) керісінше эмпирикалық ве- 

рификацияға конетін жөне табиғаттың белгілі түрлері ара- 

сынан орын алуы тиіс “жетіспейтін буындарды” іздеуге мәж- 

бүр етгі. Әдістер немесе болмыс түрлері арасында оте алмас- 

тай шыңырау жоқ.  Тек томенгі формаларды жоғарғысынан

78

бөлетін 

деңгейлерде  ғана  айырмашылық  болды.  XVIII 

жүзжылдық биологиясында үздіксіздік қағвдасының қабыл- 

дануы Бюффонды жартысы бір класқа,  ал,  енді бір жарты- 

сы -  өзгеге жататын жанама түрлер” туралы идеяны жасап 

шығаруға бастады.

Аристотельдің белгіленген түрлер туралы теориясы кейін 

ысырылғаны сол-ақ екен, формалардың иерархиялық конти­

нуум  қағидасына  сәйкес,  болмыс  формалары  эволюциясы 

түжырымдамасына  жол  ашылган  болып  шықты.  Мысалы, 

Джон Локк “Адам ақыл-ойы туралы төжірибесінде”,  адам- 

ның “нақты мэндер” туралы әлдебір біліммен қаруланғаны 

туралы ойды жокка шығарды жэне біздердің түрлер туралы 

үғымдарымыз бар болғаны “номинадды мәндер” екені, олар- 

ды табиғи түрлерді ажырататын ешқандай да белгілі бір та­

биги шекаралармен салыстыруға болмайтыны туралы қоры- 

тындыға келді.  Бүган қоса, логикалық түрғьщан алғанда, per 

se

 үздіксіздік қағидасы, түрлер арасында ешқандай да анық 

та тіке шекаралар болмайтынына байланысты болмыстың екі 

формасында қатысатын жанама түрлер болатынын жорамал- 

дайды. Бүл сэт Бюфонның “Жаратылыстану тарихы” еңбегінде 

кэрініс табады. Алайда түрлер өзгеруінің эволюциялық қағида- 

сы иерархиялық континуум қағидасы уақытгық табиғи про­

цесс туралы  болжаммен  біріккен  соң  гана түжырымдалды. 

Атап айтқанда, Лейбниц жануарлардың кей түрлерінің озге­

ру мүмкіндігіне  байланысты топшылау жасаған  болатын. 

Философ Шеллинг те болмыс тізбегі қалыптасудың эмбебап 

даму процесіне багынышты деп есептеді.

Табиги формалардың үздіксіздігіне деген сенім,  баска- 

ны былай қойганда, физикалық антропологияның пайда бо- 

луына  ынталандырма  болды.  Лавджой атап  корсеткендей: 

‘Осы  уақытқа  дейін  табылмаган  буындарды  табуга  деген 

ынта, эсіресе,  антропологиялық гылымның пайда болуында 

ерекше  маңызды  роль  атқарды.  Маймыл  мен  адамның 

Қаңқасындагы таңгажайып үқсастық бүрыннан белгілі; ал, 

зеРДелі зоологгар түрлік патшалықтың бүл аймагьшдагы ана- 

томиялық та,  психикалык та үздіксіздік пайдасына козбе- 

кэз багьгггалып отырган шешімдерді мойындады. Лейбниц 

пен Локк үздіксіздіктің  бүдан да  үлкен деңгейін  дәлелдеу 

мүмкін екені туралы айтты.  Сонымен,  гылымның мақсаты 

ең аз дегенде адам мен маймыл арасындагы мейлінше тыгыз 

айланысты байқап қарастыру болды”. Сондықтан да “жа-

79

байыларға” төн ерекшеліктер, яғни олар анатомиялық түрғы- 

дан  өркениетті  тектермен  бірдей  ме,  өлде  мүмкін  өмірдің 

төменгі, маймылды адаммен байланыстыратьш жанама кезеңі 

ме, деген мәселе мейлінше көп қызығушылық тудырды. Рус­

со мен Монбоддоның әрі кеткені соншалық,  адам мен адам 

пішінді маймылдар бір түрге жатады деп түжырымдады.

Жасалған  талдаудан  корінетіні,  шындық  (нақтылық) 

деңгейлері туралы жорамал  эволюция  теориясына  төуелді 

емес,  соңғысы  олардың  уақытта  пайда  болу  жүйелілігін 

түсіндіру үшін енгізілуі мүмкін.  Классикалық метафизика- 

да томенгі форма жоғарғысынан шыққан немесе сол тудыр- 

ған болып түсінілді, ойткені тудыратын себептер оз салдар- 

ларымен салыстырғанда кемірек жетілген болуы мүмкін емес. 

Бүл орайдан алғанда қазіргі эволюция теориясы классика- 

льщ теорияға толығымен қарама-қайшы. Ол, жоғарғы фор­

ма  томенгіден  тууы  тиіс дегенді дәлелдерсіз  қабьиі  алады. 

Табиғи  феномендер  деңгейлері  қағидасы  эмпирикалық 

мөліметгерге негізделетін болғаңдықтан, оньщ негізделуі дең- 

гейлер тертібін қалыптастырған нақты процесті түсіндіретін 

қандай да бір онтологиялық теориядан төуелсіз.

Эволюциялар теориясын онтологиялық түрғыдан әртүрлі 

жолдармен  түсіндіруге  болады.  Мысалы,  егер  бірінші  аяға 

үздіксіздік қағидасын шығарса және табиғатга қандай да бір 

секірістер мен үзілістердің бар екенін жокқа шығарса, ондай 

позиция логикалық түрде болмыстың болек әдістерінің бар 

екенін жокка шығаруға әкеледі.  Мүндай жағдайда “сапалы 

континуумды”,  яғни барлық  мүшелерінде сапаның мөндік 

ортақтығы  бар және  бір-бірінен  тек күрделілік деңгейімен 

ғана ерекшеленетінін жорамалдауға тура келеді. Ақыр соңьшда 

мүның озі бір түп түлға (’’Urbild”) туралы танымға әкеледі. 

Мүндай болжамды Ж. Б.  Робине, Гете жэне Гердер жасады. 

Басқаша айтқаңда, егер тек қана үздіксіздік қағидасын үстан- 

сацыз,  қалайда метафизиканың, барлық феноменді бірегей 

субстанцияның формалары немесе түрленген үліілері ретінде 

қарастыратын монистік түріне келесіз. Мүңдай жағдайда эво­

люция процесін материалистік те, идеалистік те метафизика 

терминдерімен түсінуге болады.  Материалистер барлык пси­

хикалык феномендерді материя қызметіне телиді; жоғары ден- 

гей немесе феномен атаулыны олар озіндік теуелсіз қызметі 

жоқ “эпифеномендер” деп қана таниды. Тап осылайша идеа- 

листер табиғаттың физикалық қүбылыстарын ақыл-ойдьШ

80

объективтендіруіне  апарып телиді.  Осыдан да  келіп  иерар- 

хиялык  деңгейлер  қағидасы  үздіксіздік  қағидасымен 

үйлеспейтін көрініс ретінде түсіндіріледі.

Келесі бір  жағынан  алғанда,  егер  шындық  (нақтылық- 

тын)  бір-бірінен  тәуелсіз  жөне  бір-бірімен  ортақ  ештеңесі 

жок  дискретті  деңгейлері  бар  екенін  қабылдар  болсақ, 

нәтижесінде жедел эволюция теориясына келуге болады, ал, 

оған сөйкес, феномендердің жаңа деңгейлері бүрынғылары- 

ның үстіне қабаттанады жөне бүл ретте оздері пайда болған 

төменгі деңгейдің ешқандай да әсерін кормейді. Осы көзқа- 

распен  келгенде,  қүбылыстардың  пайда  болуы  жөне  оның 

шын мәніндегі формасы мен қүндылығы бір-біріне еш бай- 

ланыссыз.  Мысалы,  Уильям  Джемс  “Діни  тәжірибенің 

көптүрлілігінде”, діни төжірибенің негізділігі адамның ден- 

саулығының қандай жағдайда екеніне байланысты емес деп 

“медициналық материалистермен” айтысқа түсті. Тап осыған 

үқсас, озінің “Кеңістік,  уақыт және қүдырет”  кітабындағы 

Александер сияқты,  шындыктың (нақтылыктьщ) омір, ақыл- 

ой жөне күдырет сияқты спонтаңды категориялары туралы, 

бүл шьшдықтар деңгейлері бір-бірімен эмпирикалық түрғы- 

дан озара қалай байланысты болары туралы еш қам жемей-ақ 

пайымдай беруге болады. Ғаламның спонтанды эволюциясы 

теориясының, болмыстың бір-бірінен тәуелсіз күн кешетін 

иерархияльщ тәртіпке келтірілген формаларьшың классика- 

лык метафизикадағы болмыс дәйекгелімімен коп ортақ жағ- 

дайлары барлығына еш күмән жоқ.

Ақыр аяғында,  эволюция теориясын болмыстың ерек- 

шеленген формалары болуы мүмкіндігін жоққа шығармай- 

тын жөне сонымен қатар үздіксіздік қағидасын үстанатын 

метафизикалық  плюрализмді  мүмкін деп  болжайтын тео­

рия ретінде түсіндіруге  болады  (озім де  осыған  бейілмін). 

Мүндай  үстаным,  жоғары  және  томенгі  феномендер  ара- 

еьшда қажетті ішкі байланыстар болатынын мойындай оты­

рып, қүбылыстардьщ шын мөніндегі эмпирикалық деңгейлері 

туралы жорамалды (постулат) қабылдауды білдіреді.  Қүбы- 

лыстардың жоғарғы және теменгі деңгейлерінде полярлық 

Карым-қатынас  бар:  өрбір деңгей келесісінен төуелді бола 

отырып  ол  бір  мезетте  белгілі  бір  деңгейде  тәуелсіздікке 

немесе  автономияға  ие.  Сонымен,  эволюция  үғымы  озіне 

Қарама-қарсылықтардың жиынтығын, үздіксіздік және үзу 

Кағидаларын, тәуелділік және тәуелсіздікгі, жалпы элемент-

Î0 1 -6

тер мен сапалық жаңаруды сыйдырацы. Эволюция иерархи- 

ялық континуумды болжайды; бүл — болмыстың жаңа фор­

малары төменгі деңгейлер  “материалына” жамалатын про­

цесс.  Былайша айтқанда, үздіксіздікте — үзіліс болады. Егер 

деңгейлер,  үздіксіздік және көптік қағидаларының тарихы 

біздерді бір нәрсеге үйретсе,  — қағидалардың қай-қайсысы 

да өзгелерінен бөлек алынса,  ақыр соңында оларды жоққа 

шығаратынына үйретті.  Егер,  мысалы, тек қана үздіксіздік 

қағидасын алсақ, көп үзамай Зенонның кез-келген дискретгі 

қүбылыстардың арасындағы шексіз кезендер санына соқты- 

ғысасың да,  қандай да біәр сапалы ерекшелікті танып-білу 

киьшға соғады. Деңгейлер мен өртүрлілік жорамальшан бөлек 

алынған үздіксіздік қағидасы,  барлық сапалы әртүрлілікті 

тез  арада  материалистік болсын,  идеалистік болсын  мейлі 

бір ғана шындыққа (нақтылыққа) немесе гилозоистік түсін- 

дірмеге  алып  келеді.  Мүны  “редукционизм  қатесі”  деуге 

болады.  Егер,  тап  осылайша,  көптік қағидасын жеке-дара 

алсақ,  бір-бірімен  еш  байланысы  жоқ  коптеген  дискретті 

мәндер бар екені туралы байлам жасамасқа амал кем. Мүны 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: