Мәдениетгің әртүрлі аспектілерін байланыстыруға үмтылу

бьілады. 

Ал  қазіргі  антропологияның  қателігі,  менің түсі- 

ңігіміие, өзінің мәдениетінің ықпалына тікелей қатысты жеке 

адамды  жан-жақты  зерттеудің  орнына  тарихи  қайта  жаң- 

гьіртумен (мүньщ мәнін төмендетуге де болмайды) өте қатты 

щүғылданып кетгі.

Франц  Боас

АНТРОПОЛОГИЯДАҒЫ САЛЫСТЫРМАЛЫ 

ӘДІСТЕРДІҢ  ШЕКАРАЛАРЫ*

Қазіргі антропология корсеткендей адамзат қоғамының 

барлық жергілікті формаларының әртүрлілігі, дүниетанымы 

мен пракгикасы оньщ дамуы барысында бірқатар оргақ түпта- 

мырлы белгілерін байқайды.  Бүл маңызды жаңалық қоғам- 

дық  дамуды  анықтайтын  зандылықтар  бар  екендігін 

түсіндіреді; осы зандылықтардың біздің қоғамға әсері бізден 

уақыт  пен  кеңістік  арқылы  алыстаған  қоғамға  тигізген 

әсерінен еш кем емес; бүл заңдылықтарды тану бір өркениетгің 

тез дамып, екіншісінің артга қалатынын себептерін түсіндіре 

алацы; осы таным адамзатқа үлкен пайда окелуге үмітгендіреді. 

Ал енді бүл ақиқат айқын формулаларға ие болғандықтан, 

антропология бүрын онан тек экзотикалық салт дөстүрлер 

мен жабайы тайпалардың наным-сенімдерінің каталогін ғана 

көретін адамдардьщ да қызығушылығын тудырды немесе ең 

жақсы жагдайда, олардьщ озара байланысын, ягни, нәсілдер 

мен  халықтардың ежелгі кошіп  қону  жолдарын  анықтауга 

мүмкіндік жасады.  Бірақ егер бірінші зерттеулер шынымен 

Де  бүл  тарихи  мөселеге толыгымен  берілсе,  ал  енді жағдай 

күрт  өзгерді.  Тарихтың  пайдасы  үшін  бүдан  бас  тартып, 

Қогамдық дамудьщ зандарын зерттеумен шектелуге шақыра- 

тын антропологгар пайда болды.

Көзкарастардың  озгерсіне  одістердің  де  түптамырлы 

өзгерісі сәйкес келді. Егер бүрьш мәдениеттердің бірдейлілігі 

немесе [ең болмаса]  үқсастығы олардьщ тарихи байланысы- 

Ның бүлтартпайтын дөлелі болып саналса, жаңа мектептер

* 

“Буффалодағы Американдық антропологиялык ассоссацюшың оты- 

РЫсында  оқылған”.  Бірінші  жарияланымы:  Science.  N .  S.  Vol.  4(1896). 

р  901-908.

261

берілген  феномендердің бүлай түсіндірілуін терістей  оты­

рып,  оларды адамның ой іс-өрекетінің біртекті қарапайьщ 

көрінісі деп санайды. Американдық түрғыдан бүл козқарас- 

ты д-р Д.  Г.  Бринтон ерекше ықыласпен қоргаган, Ал Гер- 

манияда — Бастианың коптеген ізбасарлары өз мүғалімдерінең 

асып түскен.  Басқалары болса, адамның санасы басқаратын 

жалпы заңдарымен салыстыруға келетін тарихи байланыс- 

тарды жоққа шығармай,  олардың практикалық жоне теори- 

ялық маңызына қатты көңіл бөлмейді.  Осындай козқарас- 

тарга қазіргі коптеген антропологгар ортақтасады.

Бүл  көзқарастар  өртүрлі  халықтардагы  этникалық 

феномендердің үқсастыгын бақылауына немесе Бастиан айт- 

қандай,  негізгі  адамзаттық  ойлардың  жан  түршігерлік 

біркелкілігіне негізделген. Адамның абстракгілі түсініктері 

барлық  жерлерде  таралған  бірнеше  түрпаттармен  бітеді; 

олеуметтік  заңцар,  зандар,  өнертабыстар  мен  жаңалықтар 

жонінде де осыны айтуга болады.  Одан да өрі, ең таң қалар- 

лы қ  жөне  бейлогикалык  идеялар  мен дәстүрлердің  синх- 

ронды пайда болуы,  күні бүрын ортақ тарихи тамырларды 

ж оққа шыгаратын жагдайлармен бірге жүреді.  Кез-келген 

тайпаның мөдениетін зерттеу ең әр түрлі деген тайпалардьщ 

жеке белгілерінің азды-көпті жакын баламаларымен қақты- 

гысады.  Ондай баламалардың коптеген мысаддары Тайлор- 

да,  Спенсерде, Бастианда, Андреде,  Поста және басқаларда 

кезедеседі,  сондықтан  қосымша  мәліметтерге  мүқтаждық 

жоқ. Біз тек қана сөз бүкіл кластардьщ қүбылыстары жөнінде 

болып  отырғандыгы  жонінде  айтамыз:  бүл  жерде  о  дүние 

жөніндегі көрініс,  әрі шаманизм мифологиясы,  әрі маңыз- 

ды жаңалықтар  (мысалы,  от  пен  садақты  ойлап табу),  әрі 

тілдің  грамматикалық  негіздері жоне  т.с.с.  Бүлардың  бәрі 

жалпы бастаулар жонінде емес, мәдеішеттердің озара оңаша- 

лануы жағдайындағы осыган үқсас белгілердің қосқатар пайда 

болуы жонінде болып отыр.  Бірақ омбебап идеяларды анык- 

тау -  антрополог үшін бастапқы нүкте гана болып табыла­

ды. Оған екі сүраққа жауап беруге тура келеді:  1) олар қай- 

дан шықты? 2) өртүрлі мәдениеттерде қалай бекітілген?

Екінші сүрақ оңайырак келеді.  Ойлар бірдей емес, түрі 

озгерген түрлерде тіршілік етеді.  Ғылыммен жиналған ма­

териал сыртқы да (яғни бүл сөздің толық магынасында сыр- 

тқы ортамен байланысты) жоне ішкі де (ягни психология- 

лык белгіленген) көптүрліліктің себептерін көрсетеді. Қара-

262

пЛущім

 түсініктерді қалыптастыратьш ішкі және сыртқы фак- 

т о р л а р д ы н  

өсері мәдениетгің өсуін анықтайтьш бірнеше заң- 

льільііктарды туындатады. Сондықтан біздің жүмыстарымыз- 

дыд [мақсаты -  бүл факторлардың қарапайым көріністерді 

калайша 

өзгертетінін көрсету.  [Мүнда екі әдіс мүмкін].

Бірінші әдіс — өздігінен сүраньш түр және қазіргі уақытта 

оны көптеген антропологгар қабылдады. Ол нақты этноло- 

гиялык феномендер вариантгарының не сырткы [табиғи жоне 

географиялық  ортасына  қатынасты]  жоне  ішкі  (санаға 

есерімен) омір жағдайларымен немесе керісінше, бүл вари- 

анггардьщ баламаларымен сөйкес келетін метериалдар жікте- 

мелеріне негізделген. Өмірлік жағдайларға сәйкестіктер осы­

лай табылуы мүмкін.

Бүл әдісті қолдана отырып — білім деректерінің аздығы- 

ның  озінде  — адамзат  мөдениетінің  бейнесін  түсіндіретін 

себептерді анықтауға жақындаймыз.  Фридрих Ратцель мен 

У. Дж.  Макджи кезінде  Риттер мен  Гюйо  пайдаланған ма- 

териалдарға қарағанда, географиялық ортаньщ әсерін кеңірек 

деректі материалдарға сүйене отырып зерттеді.  Әлеуметта- 

нушыдар болса халықтьщ тығыздыгы мен басқа да олеуметгік 

деректердің рөлін  зерттеген.  Бүл қоғамның дамуына  сыр­

ткы деректердің әсерін жақсы түсінуге көмектесті.

Психологиялық факторлардың әсері де осылай зерттел- 

ген.  Штоль  сендіру  мен  гиппозтизм  қүбылыстарын  боліп 

алып жоне оньщ әр-түрлі халықтар мөдениетіндегі қалдық- 

тарьш талдауға тырысты.  Тайпа арасындагы қатынастарды 

зерттеу кейбір  мэдени  элементтер  оңай  үндесетіндігін,  ал 

кейбіреулері үзілді-кесілді ажырайтындығын жөне жоғары 

өркениеттің артта қалған халық-тарға масыл болып таңы- 

луы жоніндегі ескі пікірлер модени жетістіктермен  алмасу 

секілді барынша барабар қағидаларға орын беруі керектігін 

көрсетті.  Бақылаудағы қүбьхлыстардың себептерін анықтау 

Үшін біз бүл зерттеулердің борінде озін ақтаған индуктивті 

әДіске сүйенеміз.

Әмбебап түсініктерді, дүрысын айтқанда олардың шығу 

тегін қозғайтын басқа сүрақ одан да қиын болып табылады. 

Копшілігі «адам бар жердің бәрінде  міндетті түрде көрініс 

тауып  отыратынн  идеяға  түрткі  болған  алғашқы  себепті 

аньіқтауға  үмтылды.  Бүл  —  антропологияның  ең  күрделі 

Мәселелерінің бірі және оның жуық маңца шешімі табыл- 

Майты|г сияқты.  Бастианның козқарасы  бойынша барлық

263

Ч

жерде таралған жаңалықтардың, идеялардың, дөстүрлер Меи 

сенімдердің  шығу  тегін  анықтау  мүмкін  емес.  Ж е р і іц ^  

елдікі,  алыстан әкелінген немесе басқа жақтан сіңген нәрсе 

лер  көзге  көрініп  түрады.  Адам  оларды  кездейсоқ 

ойлап 

табады немесе үсынылған кезде оны меңгеріп алады, оның 

ақыл-ойы осылай қалыптасқан, — Бастианның негізгі жәңе 

басқалар дүрыс түсінбеген ойы осы болып табылады.

Белгілі  бір жағдайда қарапайым  вдеяның нақты айты- 

луы оның өмірдегі орнын психологиялық түрғыда негіздейді. 

Мысалы,  “көлеңкелер әлемінің” көбінесе батысқа орналас- 

тырылуы оны күн мен жүлдыздардың жоғалатын жері ретіңде 

қарастыруға табанды түрде үмтылушылықпен байланысты. 

«Алғашқы адам жануарларды сипатгағанда оған барлық адам- 

ды қ  қасиетті  телідің деп  жай  ғана  пікір  білдіру,  адам  мен 

жануарлардың үқсас қасиетгерінің болуы келесі түжырым- 

ды тудырды:  «Жануарлардьщ бүкіл қасиеті адамдық мәнге 

иең. Дегенмен басқа жағдайларда себептер осындай айқын- 

дықпен  корінбейді.  Тілдердің  сөйлеп  түрған  адам  мен  ол 

сөйлеген адам арасында жэне ол соз еткен адам араларын- 

дағы айырмашылықтардың неге болатынын жоне коптеген 

тілдер  нақты  логикалық  бөлінділерді  неге  көпше  түрде 

түсіндірмейтініне жауап беру қиын.  Грамматикалық үста- 

нымды жүргізудің реттілігі  “біз” есімдігінің екі түрін талап 

етер  еді,  біріншісі  сойлеп  түрған  адам  мен  ол  сөйлескен 

адамды  білдірсе,  екіншісі  сойлеп  түрған  мен  ол  еткен  сөз 

адамды  білдіреді;  алайда  мүндай  қүбылыс  салыстырмалы 

алғанда аз ғана тілдерде кездеседі.  Көпше түрде қолданған 

кездегі  [сараланбаған түрдегі]  аз ғана түсінбеушіліктің бо­

луы осы тосын қүбылыстың баламалы емес, жарым-жарты- 

лай түсінігін білдіреді.  Коптеген  басқа да қүбылыстардың 

психологиялық  негізін  анықтау  одан  да  қиын,  мысалы, 

кеңінен таралған үйлену салт дәстүрлері.  Соңғы жагдайда 

ондай  күрделілік  үйлену  әдебінің  барлық түрлерін  түсін- 

діруге арналған болжамдардың көптігімен долелденеді.

Бүл  ең қиын  антропологиялық  мөселенің  қарастыры- 

луы,  әдетте, этнологиялық феномендердің [үқсас] тоуелсіз 

шығу тегімен жэне олардьщ барлық жерде бірдей дамуымен 

түсіндіріледі — басқа сөзбен айтқанда үқсас этнологиялык 

феномендер үқсас себептерден туындайды.  Осыган сойкес 

мүдан да кең ой түйінделеді,  ортүрлі аймақтарда байқала- 

тын этнологиялық феноменнің үқсастыгы адамзат санасы-

264

ін барлык жерде бір заңга бағынатынын дәлелдейді. Әрине, 

иүлде ұқсамайтын тарихи үдерістердің бірдей нәтижелері ба- 

ьтсында бүл  ой түйіндеулер  негізсіз екендігі түсінікті.  Бүл 

удерістердің  үқсас  еместігінің  өзі  біздің  алдымызға  басқа 

^әселені кояр еді: қалайша [мүлдем әр түрлі] мөдени үдерістер 

бірдей нәтижеге әкеледі? Сондықтан олардьщ тарихи тағды- 

рЬін бакылау үшін модени феномендерді қатар қойып қарас- 

ты раты н 

антропологиялык зертгеулерде үқсас феномендердің 

ұқсас дамуы болады деп үйғарылатьшдығы нақты түсіндіруді 

қажет етеді. Тап осы жерде жаңа оДістің дәлелсіздігі корінеді. 

Себебі ең үстірт ғылыми шолудың озі үқсас қүбылыстардың 

дамуының коп жақтылығын айтады.

Бірнеше мысалдар келтірейін. Алғашқы тайпалардың бар- 

лыгы дерлік туысжақиялылыққа болінеді,  олардың әрқай- 

сысының  оз  тотемі  болады.  Әлеуметтік  үйымдардық  бүл 

түрі барлық жерде бір-бірінен мүлде тоуелсіз туындайтын- 

дығы  созсіз.  Бүдан  шыгатын  занды  қорытынды  адамның 

психологиялық қасиеттері қоғамның тотемдік үйымдасуы- 

на қолайлы жағдай жасайды,  соған қарамастан  оньщ бар­

лык жерде біркелкі дамитындығы жонінде қорытынды жа- 

сауға болмайды. Д-р Вашингтон Мэтьюз навахтардың тотемі 

тәуелсіз туысжақиялылықтардың одағымен орнаған деп ой- 

лайды.  Калитон Брук үқсас қүбылыстар апашилердің туыс- 

жақиялылыгына  бастау болды деп түсінеді;  кейбір пуэбло 

тайпаларына қатысты д-р Фьюкс та осындай қорытындыга 

келген.  Сонымен қатар туысжақиялылық боліну үдерісінің 

нөтижесінде  пайда  болады деген  мәліметтер  бар,  оны  мен 

кезінде  Сол  түстік  мүхит  жағалауындағы  үндістер  мыса- 

лында корсеткем.  Сонымен,  бір жагдайда,  үсақ тайпалар- 

Дың  қосылуы,  келесі  жагдайда,  үлкейіп  кеткен  тайпалар- 

Дьщ болінуі адамзатгық мақсаттары мен мүдделерінің әртүр- 

лілігіне қарамастан үқсас нотижелерге окелді.

Басқа  бір  мысал  алайық.  Кейінгі  зерттеулерде  корсет- 

кендей  алғашқы дәуір  онеріндегі  геометриялық  бейнелер 

кейде табиги түрлердің шартты түсіндірілуінен туындайды, 

кейде ол техникалық себептерге қатысты, ал кейде бастап- 

Қьідан геометриялық болып қалыптасады немесе рәмізден 

Дамиды.  Қалай болганда да ең ортүрлі үксас емес бастапқы 

Жагдайлардан  үқсас түрпатты  ою-орнектер  пайда болады. 

Табигатынан  бір-біріне  үқсамайтын  ор  түрлі  заттардың 

бейнесі  уақыт  оте  келе  тік тортбүрыш,  ит  қүйрық,  айқас

265

201-ія

өрнек  жэне  т.б.  түрлерге  айналады.  Міне  сондықтан  бүд 

түрлердің  барлық  жерде  көп  рет  қайталануы  олардың  Ңе 

ортақ шығу тегін,  не олардьщ дамуы ортақ психологияльіқ 

занды лы қтармен  байланысты  екендігін  дәлелдемейді 

Керісінше,  өзбетінше дамудың төрт бағыты бастапқы 

нүк- 

телердің көптіне қарамастан бірдей нәтижелерге өкелді.

Тағы  бір  мысалды  айтпауға  болмайды.  Нықап  (маска) 

коптеген  халықта  кездеседі.  Олардың  шығу тегін  орқашаң 

түсіндіруге келмейтіндігін ескергеннің өзінде бірнеше үқсас 

себептерді боліп айтуға болады. Мысалы, нықапты жын-шай- 

танды алдау үшін қолданды.  Аурудың шайтаны  адамға жү- 

ғайын дегенде оны масканың астынан танымай қалады. Осы­

лай нықап қорғаныс ретінде қолданылады.  Басқа жағдайда 

нықап — жын-шайтанның түлғалануы. Жын-шайтанның өз 

бейнесіне  айналған  нықап  кескіні оны киіп жүрген  адамға 

басқа қаскүнем жын-перілерді қудалауға комектеседі. Кейбір 

нықаптың жодігерлік мағынасы бар,  олар  аруақтардың ру- 

хын есте сақтайды.  Театр қойылымдарында мифологиялық 

коріністерді ойнаған кезде де оны кеңінен пайдаланады.

Бір  ғана  этникалық  феномендер  әр  түрлі  бастау  көз- 

дерінен пайда болатындығын осы мысалдар анық көрсетеді. 

Бақыланатын дерек неғүрлым қарапайым болған сайын әр 

жерде  ол  әр  түрлі  жағдайларға  байланысты  пайда  болу 

мүмкіндігі күшейе түседі.

Сонымен  біз  коптеген  қазіргі  зерттеулердің  бастапқы 

себегппісі үнемі долелдене бермейтіндігін аңғардық. Біз үқсас 

қүбылыстар үнемі үқсас себептермен байланысты жоне осы 

себепке сэйкес адам ақыл-ойы да барлык жерде бір занды- 

лықтарға бағынады деп түжырымдай алмаймыз.  Біз бастау 

кезеңінде түрткі болған жағдайларды түсіндіріп беруді және 

ортақ себептері  күмэн туғызбайтын  қүбылыстармен шек- 

телуді талап етуге толық мүмкіндігіміз бар, сонымен қатар 

барлық  кез-келген  салыстырмалы  талдаулардың  алдында 

осындай  зерттеулердің  болғанын  қалар  едік.  Мысалға  ал­

ганда, тайпалық қоғамды зерттеу барысында қосылу аркы­

лы калыптасқан тайпаларды бөліну үдерісінде туындаған тай- 

палардан болек қарастыруымыз керек. Табиғи нысандардың 

озгертілген бейнесін білдіретін, оның техникалық мүмкін- 

дікретінің негізінде қалыптасқан геометриялық ою-орнек 

бейнеден тыс қарастыруды қажет етеді.  Бір сөзбен айтқан- 

да, кең колемде салыстыруды бастамас бүрын материалдыН 

озара салғастыруға келетіндігін дәлелдеу қажет.

266

MeH айтып отырған салыстырмалы әдіс сөзсіз ұқсас және 

барлык жерде  көрініс  беретін  себептерді іздейді,  сонымен 

катар адамзат когамының даму зандылықтарын ашып, оның 

біртүтас бейнесін беруді армандайды.  Мәдениеттің коптеген 

іргелі белгілерінің әмбебаптылығы (немесе, ең болмағанда, 

біркатар окшау аймақтар үшін түрпатты сипатының болуы) 

олардын  ортақ  бастауымен  түсіндіріледі;  бұл  өз  кезегінде 

адамзаттың дамуы қайсыбір әмбебап тәсім бойынша қалып- 

тасады,  ал оның барлық түр-нүсқалары соңғысының үсақ 

болшекгері болып табылады деген ойға өкеледі. Бүкіл үқсас 

қүбылыстар үқсас себептерден туындаган деп түсіндіретін 

берілген теорияньщ қисындық озегі жай гана болжам екендігі 

түсінікті.  Мысал  қарастырайық.  Біз  жанүяның  коптеген 

қүрылымдық түрпаттарын анықтадық.  Патриархалды жан- 

үялар  кейбір  жағдайларда  матриархалды  институттардан 

шыққандыгын долелдеуге болады.  Егер біз үқсас күбылыс- 

тар барлық жерде бірдей себептерден дамиды деген болжау- 

дан бас тартсақ, бізге патриархалды жанүялардың пайда бо­

луы  кейбір  жагдайларда  матриархалды,  ал  кейбір  жагдай- 

ларда басқа жолдар арқылы қалыптасады деп түжырымдауға 

ешкім  ешкім кедергі жасамайды.  Немесе тагы да мысал:  о 

дүние жайлы коптеген көзқарастар үйықтаган кезде коретін 

түс пен елестердің негізінде туындайды. Бірақ олардың ортақ 

шыгу  тегі  жоніндегі  сенімді  ой-пікірді  басқа  деректердің 

жоқ екендігін күні бүрын білген кезде гана айтуга болады.

Сонымен біз салыстырмалы одістің басты теориялық ал- 

гьшіарттары басқа түсіндірмені болжайтын дерекгермен ору- 

ақыт үндесе бермейтіндігіне коз жеткіздік. Міне сондықтан 

Да қогамның қалыпты дамуының біртүтас тәсімін жасауға 

үмтылыстарының бәрі, олардың бүкілінің ерекше сонылы- 

гына қарамастан, қүндылығы соншалықты күмәнді болыгі 

табылады.  Қатар қүбылыстардың ортақ деректерін корсету 

мүмкін  болмаган  жагдайдың  бәрінде  тарихи  дамудың 

көптүрлі нүсқаларын коре аламыз.

Осыган байланысты антропологиялық зерттеудің басты 

міндеттерінің  бірін  еске  түсірейік.  Біз  адам  мөдениетінің 

Дамуының ортақ зандары  бар  деп  ойлаймыз жоне  оларды 

аідуга тырысамыз. Біздің тадцауларымыздың басты максаты — 

°ньщ белгілі бір кезендеріндегі модениеттің даму жолдарын 

анықтау. Ол өдет-гүрыптар мен сенімдерді сол күйінде зер- 

тіеумен шектелмейді.  Біз осы одет-гүрьштар мен сенімдердің

267

өмір сүру себептерін белгіміз келеді, басқа сөзбен айтқаңца 

олардьщ даму тарихын анықтауға  үмтыламыз.  Қазіргі таң- 

дагы осындай зерттеулерде қолданылатын әдіс үқсас әдет- 

ғүрыптар мен сенімдердің түр-нүсқаларын салгастырып қарас- 

тыруга  жоне  ортақ  психологиялық  себептерін  анықтауға 

негізделген. Мен жоғарыда айткаңцай бүл соншалықты үлкең 

қарсылықтар тудырады.

Біз басқа әдісті үстанамыз. Тайпаньщ іс-әрекетгеріне тәң 

бүкіл мэдениет мәнмәтініндегі өдет-ғүрыптарды,  олардьщ 

коршілес тайпаларда  географиялық таралуын  ескере  оты­

рып, тәптіштеп зертгеу өруақьгг дерлік осы әдет-ғүрыптардың 

иайда болу себептері мен осы дамуга жагдай жасаған психо- 

логиялық үдерістерді үлкен додцікпен анықтауға комектеседі. 

Бүл әдісті қолдану үш түрлі нәтиже береді: біріншіден, мэ­

дениет элементтерін қалыптастыратын немесе оның түрін 

озгертетін  сыртқы  ортаны  айқындайды;  екіншіден,  оның 

кескінін анықтайгьш психологиялық деректерді ашады; және 

үшіншіден, тарихи байланыстардың ықпалын анықтайды.

Идеяларды жаңгырту жагынан алганда бүл әдіс салыс­

тырмалы  әдісті жинақтап қорытындылауга  қараганда коп 

опімді болып табьшады.  Кейінгісі оздігінен болжамдық даму 

үлгісінен  туындайды,  оның  нактылыгы  азды-копті  шама- 

мен  эмпирикалық  мәліметтердің  комегімен  анықталады. 

Алайда мен элі күнге дейін жақсы белгілі тарихи материал 

негізінде теорияны тексерудің бірде-бір салмақты талпыны- 

сын білмеймін. Әртүрлі қүбылыстарды жалган олшемді бір 

теорияға зорлап енгізу  — олардың іс-жүзіңдегі сәйкестігін 

анықтайтын индуктивті үдеріске тікелей қарама-қарсылық 

болып табылады.  Бүл индукция талай рет  күлкіге  үшыра- 

ган  тарихи  эдіс.  Әрине,  оның  зерттеу  эдістері  сол  кезден 

коп  озгере  қойған  жоқ,  ол  кезде  модениеттердің  кішкене 

гана  үқсастыгын  байқау олардың шыгу тегіндегі  туыстык 

дэлеліне кепіл ретінде коретін. Бірақ ол салыстырмалы әдістің 

негізінде  алынган  нэтижелерге  лайықты  багасын  берді. 

Оның қолданылуы шағын және нақты белгіленген геогра- 

фиялық кеңістікпен шектелетш,  ал салгастырулар зерттел- 

ген аймақтың шекарасынан аспайтын.  Бүл аймақ бойынша 

қажетті мэліметгерді жинаганнан кейін гана зерттеу шека- 

расьш кеңейтуге болады, дегенмен қорытынды жасау бары­

сында бүл жерде де үлкен байыптылық керек,  ойтпесе мен 

жогарыда  түжырымдаГан  басты  тезисті  оңай  козден  таса

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: