көптеген әртүрлі факторлармен байланысты, егер де жалпы

Ең ақырында,  ғылыми  мүрат бізді қаншалықты  өзіміз 

пайдаланып отырған қүралдарға шырмап байлағанмен, адам 

кылығындағы  білімді  іс  жүзінде  қолдануға  деген  ниеті  -  

сөзсіз  ниет  екендігін  біз  мойындауымыз  қажет.  Өмірдің 

реггілігіне қандай ма болмасын үлес қосамын деген үмітген 

бас тартатын ғылым саласы түйыққа тіреледі. Соған сәйкес 

егер біз әлем пайдалана алатындай ешнәрсе үсына алмасақ, 

біздің мойнымызда, ең болмағанда, бүл сәтсіздікті үғынуға 

тиісті міндет жатыр.

Осы салыстырмалы пайдасыздық қаншалықты салмақ- 

ты болғаньша қарамастан, қойылған талаптарды мойындай- 

тьш, бірақ үстірт ой-пікір мен жеке өзінің жалған сенімдерінің 

ықпалының негізінде жасалған қорытындылар шығаратын 

үстанымға қарағанда, мүндай үстаным — дүрысырақ. Қалай 

алғанда  да  адалдық — бастапқы  ізгілік,  Лоуидің  үстамды- 

лығы Морганның жарқыраған сағымдарымен салыстырган- 

да үлкен үрдісті көрсетеді.  Бірақ біреу осы кітапта ойдагы- 

дай келтірілген әдістің мерейі жөнінде өкінішпен күрсінеді, 

барынша кең ауқымды болашақ көрінісі жүректің дүмпуін 

тездете алмайды”.

Сонымен  егер  этнология  өзінің қатаң зерттеу өдісімен 

бізге  осындай-осындай  оқиғалар  болды,  болуы  мүмкін  не 

болуга тиіс дегенді гана айта алса, ал өлеуметтік антрополо­

гия озінің индуктивті жалпылауларымен  қалай жоне неге, 

ягни қандай зандарга сэйкес осындай оқигалар болганды- 

гын айта алады.  Мүмкін бізге, қазір сәбилік деңгейде түрган 

гылымның болашақта не окелетіндігін болжаган дүрыс емес 

шыгар, бірақ мен табигат жоніндегі гылымның жаңалықта- 

рының арқасында біздің омірімізде қандайлықты нотиже- 

лерге жеткенімізді ескере отырып, адам қогамының қылы- 

гын басқаратын және олеуметтік институтгарды дамытатын 

(хүқық,  әдеп,  дін,  онер,  тіл  және  т.б.)  іргелі  зандардың 

ашылуы  адам  болашагы  үшін,  мүмкін,  зор  және  алысқа 

жетелейтіндей салдарга жагдай жасайды гой деп жорамалда- 

ған болар едім.  Мүнан аз бүрын біздің физика жоне химия 

Қүбылыстары зандарының білімін меңгеруіміздің арқасын- 

Да табигат күштерін багындыруымыз бізге материалды орке- 

ниетте зор үрдіске жетуімізге жагдай жасады. Психология- 

ньщ ерекше міндеттері болып табылатын адам психикасы- 

НЫҢ  заңдарын  ашу,  бізге  торбие  мен  білім  сүрақтарында

341

осыған ұқсас  үрдіс беретінге үқсайды.  Әлеуметтік күцггер 

(материалды да, рухани да) жөнінде білім беретін әлеуметтік 

дамудың зандарын барабар тануымыз жэне олардың үстінең 

бақылау жүргізуіміз бізге зор мәні бар нәтижелерге жетуге 

көмектесетін  кезде  біз  көзімізді  алысқа  тіккеніміз  дүрьіс 

емес пе? Қалай алганда да, менің сенімім осьшдай, әлеуметгік 

антропологияның  сенімі  де  осындай  болуға  тиіс.  Қазіргі 

оркениетгегі  коптеген жағдайларды  озгерту  немесе тіптен 

де шеттету керек екендігін кім сезінбейді? Бірақ біз ойлаған 

мақсатқа қалай жету керек екендігін білмейміз, ойгкені біздің 

әлеуметтік озгеріс үдерісі жоніндегі біліміміз өте жүтаң, ең 

жақсы  деген  жагдайда  эмпирикалы  немесе  одан  сол  гана 

коп  болуы  мүмкін.  Біздің  оркениеттің  ауруын  игеруге  ба- 

гытталган талпынысымыздьщ барысында,  мүнан да надан 

екендігімізді, медицинадагы эмпириктердің есіне саламыз. 

Олар іс-тәжірибелер жасайды,  нотижесінің қандай болаты- 

нын  білмей  түрып,  бір  амалдан  кейін  екіншісін  сынайды. 

Біз де іс жүзіндегі саясатта іс-төжірибелер жасауга тырыса- 

мыз,  бізді төңкерісшілерден айыратын бірден-бір норсе, — 

соңгылары оздерінің жалган ауруына сенімі үшін бүкіл тә- 

уекелге  баратын  ерлік  іс-әрекетгерге  дайын.  Өздеріміздің 

надандықтарымызды,  эмпирикалықтан  кобірек  білімді 

қажетсінетінімізді мойындауга талпынайық, ал одан кейін 

болашақ үрпақ,  өз жүрегіне кобірек сойкес келетін,  орке- 

ниет қүру үшін пайдалануга үміт беретін білімді жинақтай- 

тын, төзімді жүмысқа көшейік.

Сонымен  бірге,  біз,  әлеуметтік  антропологиядан  алыс 

болашакта күтетін нотижелердің осы болжамдары, оз шы- 

гынының тікелей отеуін іздейтін “іскер адамның”  коңіліне 

жага бермейді.  Біздің гылымымыздың комегімен іс 

ж үзіяде 

қандай тез нәтижелерге жете алатынымызды қарастырайық. 

Бүл елде  біз,  бір аса күрделі жөне шиеленіскен мөселемен 

қақтыгысамыз.  Ол  қандай  ма  болмасын  төсідді  табу  ка- 

жеттілігі, олардын көмегімен бір-бірінен өте болек 

әртүрлі 

формадагы оркениеттің  екі  нәсілі  бір  қогамда  омір  сүріп, 

бір-бірімен тыгыз саяси, экономикалық жөне адамгершілікті 

қарым-қатынас жасап отыра алатындай  ету,  бүл жагдайда 

ақ нәсіл оз өркениеті жеткен жогары қүңдылыққа ие жетіс- 

тіктерді жогалтып  алмайтындай,  қогамда түрақтылық пен 

бірлік  жоқ  кезде  бізге  өруақыт  қауіп  төндіріп  отырган, 

күшейіп  келе  жатқан  аландаушылық жөне  ішкі  ірткі  бол-

342

майтындай тәсіл табу. Мен осындай мәселенің бар екендігіне 

жэне оның күрделілігіне шек келтіретін адамдар табылаты- 

нына кумонданбаймьш; алайда мен, ойланатьш адамдар оньщ 

қиын шешілетінін,  сонымен бірге  оның озектілігін үгаты- 

нына  сенемін,  ал  кейбірі  біздің  бүл  мәселені  шешуде  не 

қажетті  біліміміз,  не  жеткілікті  түсінігіміз  жоқ  екендігін 

көріп отыр.

Маған бүл жердегі олеуметтік антропология мәнді жоне 

сол бойдағы нотижені беруде жақсы қызмет атқаратындай 

көрінеді.  Байырғы халықтың тарихын жаңгырту мақсатын- 

да гана емес, оның монін, қызметін ашу үшін сенімдері мен 

едет-ғүрыптарын зерттеу, ягни оның рухани, адамгершілікті 

және әлеуметтік омірде қандай орын алатынын қарастыру, 

дін таратушыға немесе елді басып алғаннан кейінгі жергілікті 

өркениетті жаңа жагдайга бейімдеу мөселесімен іс жүзінде 

айналысатын  мемлекеттік қызметкерге тигізер комегі зор. 

Уку-лобола

 салт-дәстүрін жою  немесе  беделін  түсіру үшін 

жүргізілген  жүмыстың  мүмкін  нәтижелеріне  қызыгушы- 

лық  таныткан  дін  таратушыны  немесе  шенеунікті  козге 

елестетіп  корейік.  Ол  іс-тәжірибе  жүргізе  алады,  онда  ол 

күтпеген нотижелерге үрынуы мүмкін, ондай іс тәжірибеде 

пайдадан горі, зиян коп. Африкалық тайпалардың бүрынгы 

ықтимал тарихын суретгейтін этнологиялық теориялар, оган 

ешқандай комек бере алмайды.  Бірақ лоболаның аяққы тео­

риясын үсынуга мүмкіндігі жоқ әлеуметтік антропология, 

оган комек бере алатындай коп нәрсені хабарлай алады, со­

нымен  бірге  оган  коп  нәрсені  білуге  комектесетін  зерттеу 

багытын корсете алады. Бүл — мен келтіре алатын коптеген 

мысалдардың бірі. Сиқырлыққа сенімнен қалай қүтылумен 

байланысты ақаулар,  — тагы бір мысал, ол олеуметтік ант- 

Ропологияның дін таратушы мен өкімшілікті біліммен жоне 

түсінікпен қамтамасыз етуімен байланысты, олар іс жүзіндегі 

мәселелерді онысыз қанагаттанарлықтай етіп шеше алмас 

еДі. 

Осы іс жүзіндегі мөселелерді шешуге талпьшу -  олеумет- 

тік  антропологтың  ici  емес;  онымен  шүгылдану  ол  үшін 

Қисьінсыз болар еді. Ғалым алынган гылыми нөтижелерді іс 

Жүзінде қолданудан барынша азат болу керек;  бүл, әсіресе, 

пікірталас тудыратын мәселелерге қатысты айтылған пікір.

алымның жүмысы — байыргы түргынның омірі мен одет- 

ғҮРЫитарын зерттеу жоне олар үшін жалпы зандар үстаны- 

Мьінан  түсінік  табу.  Дін  таратушы,  мүгалім,  агартушы,

343

әкімшілік, сотгаушы — алынған білімді кунделікті өмірде іс 

жүзінде шешуші адамдар.

Мен осы сұраққа толығырақ тоқталып,  әлеуметтік ант- 

ропологияның шағын ғана білімі байырғы халықпен арала- 

сқан уақытта, үлкен қателіктерден қалай қорғап қалатынын 

көрсеткім келіп еді. Алайда мен өз жолдамамның қорытын- 

ды тақырыбына отуім керек.  Бүл — әлеуметтік антрополо­

гия мен этнография арасындагы байланыс.

Этнографияга  мен,  осіресе,  дамымаган  халықтардың 

модениетін немесе оркениет феномендерін бақылауын жэне 

суреттеуін жатқызамын. Соган сэйкес, ол нақтылы мөлімет- 

термен этнологияны да, әлеуметтік антропологияны да қам- 

тамасыз етеді.  Бүрын этнографиялық моліметтерді бақылау 

жоне зейінге алып бекіту жүмысын әлеуметтік антрополо­

гия саласынан дайындыгы аз немесе тіптен де жоқ, этноло- 

гиямен  оте  нашар таныс  адамдар  жүргізді.  Бүкіл олемнен 

осылай жинақталган деректерді,  одан әрі, негізінен,  оздері 

өзбетінше этнографиялық бақылауларга қатысуга мүмкіндігі 

жоқ антропологгар зертгеді; антропологгар берілген дерек- 

терді талдады. Еңбекті осылайша бөлу екі жақты да еш қана- 

гаттандыра алмады. Дайындыгы жоқ саяхатшы немесе дін 

таратушы жүргізген бақылаулар, көбіне, сенімді жөне нак­

ты болуы сирек кездеседі.  Физика мен химияда жүйелі дай- 

ындық болмайынша дәл  бақылаулар  жасау қиын  екендігі 

анық. Этнографияда бақылау жүргізу физикадан да күрделі. 

Бақылау соншалықты күрделі іс болатындай бірде бір гылым 

жоқ.  Бүрын этнографиядан дайьшдыгы бар бақылаушылар- 

дьщ және сенімді суретгеулердің жоқтьнъшан зардап шегетін, 

материалды  тек  қана  солар  бере  алатын.  Қазір  бүл  жетіс- 

пеушілік жойылып келе жатыр жоне әлемнің ор түкпірінен 

дайындыгы бар бақылаушылар жинақтаган маглүмат ауқымы 

бірте-бірте толыгуда.

Сонымен бірге бақылаушы жөне теориямен айналысу- 

шының арасындагы еңбекгің болінуі тагы бір себептерге бай­

ланысты қанагатганарлықсыз болды.  Біріншіден, әлеуметгік 

антрополог дәлдігін ешқандай бақылай алмайтын суреттеу- 

ге сүйенуге можбүр болды;  екіншіден,  ол өз болжамдарын 

әрі қарай жүргізілген бақылаулармен тексере алмайтын еді, 

ал бүл үдеріс индукгивті одістің ажырамас бөлігін қүрайды. 

Менің ойымша,  бақылау  мен  болжамның арасындагы  ал- 

шақтық қай жагынан алганда да жақсы емес жөне олеуметтік

344

антропология басқа ғылымдардағыдай оларды бір-бірімен 

біріктірмейінше ешқашан үрдіске жете алмайды. Менің жеке 

тәжірибем 

осыган сендіреді. Мен өзім ортасында өмір сүрген 

халыктардың одет-ғүрыптары жонінде  әртүрлі пайымдау- 

ларды оқьщым, ал енді осы пайымдаулардың авторлары ол 

халықтарды оздері тікелей бақылаған болса, осьшдай түжы- 

рымдарға бармас еді деп ойлаймын.  Менің өзіме де әр түрлі 

аймақтардың әдет-ғүрыптарын түсіндіру үшін әр түрлі бол- 

жамдар 

жасауға тура келді.  Кейінірек,  осы аймақтарға бар- 

ған уақытта,  сәл ғана нақтылы бақылаулар менің сол бол- 

жамдардан бас тартуыма себепкер болды.

Үрдіске жету үшін олеуметтік антропология индукция- 

ның бүкіл зандылықтарын сақтауға тиіс. Алғашында бақы- 

лаулардан деректер алынады, ал одан кейін осы деректерді 

түсіндіру үшін болжамдар қалыптастырылады.  Бірақ бүл - 

индукциядағы күрделі емес, алғашқы екі қадам ғана.  Келесі 

қадам — тексеру жөне болжамды бекіту мақсатында қайта- 

дан дала бақылауын сараптау. Жүмыс болжамы түрленімді 

қажет ететін жағдай болады,  кей жагдайда одан бас тартып, 

жаңамен алмастыруға тура келеді.  Бүл үдеріс біз болжамы- 

мызды  белгілі  бір  дөрежедегі  ықтималдыққа  ие  теорияға 

айналдыра алғанша жалғаса береді.

Бақылау  мен  болжамды түрғызу  үндестігіне  қүрылған 

индукцияньщ мүндай үдерісін әлеуметгік антропология дала 

жағдайында  іске  асыруы  керек.  Тек осылай  ғана  өзіміздің 

жүмысымызды оңгайлы атқара алатынымызға мен өте сенім- 

дімін.  Ғалым, өткен ғасырдың соңғы ширегінде д-р Риверс 

тұжырымдаган, этноірафиялық бақылаудың гылыми әдістері 

жөнінде білім алган адам гана емес, сонымен бірге өлеуметтік 

антропология теориясын жақсы білетін және өзі зерттейтін 

халық  немесе  халықтармен  бірнеше  жыл  өмірін  тыгыз 

Қарым-қатынаста  өткізуге  дайын  адам.  Ол  бақылау  ғана 

жүргізбей, берілген халықтың өдет-ғүрыптары мен сенімдерін 

түсіндіруге талпыныс жасауы керек, ягни осы әдет-ғүрып- 

тар мен сенімнің әрбіреуі адам қоғамына тән кейбір жалпы 

заңның жеке жагдайы болып табылатьшдьнъш көрсетуге ты- 

Рысуы керек.

Бақылау бүрын меңгерілген теорияның ықпалына түсіп 

кетеді деген қауіп бар екендігі күмөнсіз.  Кез-келген этног- 

Рафиялық бақылау бүрынгы сенімнің ықпалында болады, 

бірақ  қарапайым  саяхатшының  немесе  білімі  болганмен,

345

201-23

кәсіптік дайындығы жоқ адамның соқыр сеніміне к 

да тожірибелі антропологтың ескертпелерінің зияны^^34' 

Енді  маған  жаңадан  бері дәлелдеген  негізгі  идеад' 

өте  қысқаша  түжырымдауға  рүқсат  етіңіздер.  ӨрКеңарДь' 

жүйелі  түрде  зерттеу  еткен  ғасырдың  [XIX  ғ.]  ортас ИбГГІ 

басталды. Алғашында ол өзінің мақсаты мен міндетің т ІНЗН 

сезінген жоқ. Жаңа ғылымның ізбасарлары қазір біз vvvr 

келтіріп немесе жоққа иіығарып отырған теорияны, әдістепН 

және  айғақтарды  қабылдауға  мәжбүр  болды.  Алайда 

осы 

адамдардьщ еңбегінің арқасында жаңа ғылым қалыптаса 

алды 

Өткен  ғасырдың  еоңынан  бақылау  мен  пайымдаудың ба­

рынша қатаң әдістерін енгізу үшін белгілі бір күш 

жүмсал- 

ды.  Осы жіберілген күштің нотижелерінің бірі біздің өрке- 

ниетті емес халықтардың мәдениеті жонінде үлкен ауқым- 

ды дәл мағлүматтың болуында, осы түрғыдан алғанда көпте- 

ген бүрынғы жалпылаулар негізсіз болып қалды.  Пайымдау 

әдісіне қатысты алғанда, ерекше озбетінше ғылымньщ (мен 

оны этнология деп атаймын)  мойындалуына әкелген, тари­

хи козқарае пен тарихи әдістің артып отырған ықпалы, ба­

рынша айрықшаланған кағида болды, осы ғылым қандай ма 

болмасын жалпылауды  және  заңды  түжырымдауға  бағыт- 

талған кез-келген талпынысты жоққа шығара отырьш, бүры- 

нғьшы болжаулық жаңғырту міндеттерімен шекгеледі. Соньщ 

ішінде, эволюцияньщ коптеген бүрынғы теориялары шешімш 

таппаған сүрақ ретінде қойылды, ал коптеген ғалымдар оны, 

тіптен де, жоққа шығарды.

Сол уақытта ғалымдар басқа зерттеу әдісіне назар аудар- 

ған  жоқ  деуге  болады,  ал,  ол  —  индуктивті  әдіс, 

онын 

комегімен  біз жалпылаулар жасаймыз жоне  адам 

қ о ғ а м ы -  

ның табиғи зандарын ашамыз.  Бүл екі себепке 

байланысты 

болды. Біріншіден, антропологгар занды іздеумен емес, шығу 

тегін  анықтаумен  шүғылданды.  Екіншіден,  бүл 

ғы лы м Д » 

психологиямен  шатастырды,  ал  бүл  шатастыру 

өркен 

зерттеушілерінің кобінін зердесінде  сакталып келеді 

ж 

қарадүрсін халықтардьщ әдет-ғүрыптарын индукгивп көз 

рас түрғысынан зерттеу, психологияның міндеттері деп

теуге мәжбүр етеді. 

ш а З

Соған сойкес,  оркениет жоніндегі ғылымнын бола 

үшін  өр  түрлі  екі  өдісті  болекгеу  қажет,  егер  біз 

°  

қатысты екі түрлі атау қолдансақ, ажыратуды оңай *YP. 

болады, біріншісін этнология деп, екіншісін 

ә л е у м е т т і к

я деп  атаймыз.  Бүл  екі  пен  өзбетінше  болғаны- 

ф0ПГ б р і м ®  байланысты. Соның ішінде, мен этнология 

м е н , ® .   аНтроПОлогиянын комегінсіз дами алмайды деп 

елеУ^ 

еркениет тарихын қоғам омірінің іргелі занда-

еСтибілмейжаңғырту мүмкін емес.

Одан әрі мен елеуметгік антропологиядан болашақта емес, 

лін  өзінде  біз  іс  жүзінде  үлкен  мені  бар  нәтижелер 

Ка3£РІамыз деп түжырымдадым, этнологияға қатысты осы- 

^Гүміттене алмаған болар едік.

Сонымен,  әлеуметтік антропологйя мүмюндіктерін эт- 

нолоіия 

мүмкіндікгеріне қарсы қоя отырып, мен оны ерек­

ше 

атап оттім. Соңғы жылдары этнология Англияда,  Герма- 

ниядг  бой кегерді жене Америкада оған негізсіз үлкен кызы- 

ғушылық  болды,  дел  осы  кезде  олеуметгік  антропология 

фраңциядан басқа жерлердің бәрінде қисынсыз менсінбеу- 

шілікке 

тап болды.  Бүл, меніңше, озінің маңыздылығы мен 

іс 

жү зіндегі  қүндылығын  мойындатуға  қол  жеткізу  бары- 

сынд|іғы берілген талпыныс  үшін — егер бүл жерде ақталу 

жалгы 

керек болса — жеткілікті ақталу.

Крзір, 

меніңше, қарадүрсін мәдениетті зерттеу үшін сьш 

сәт туды. 

Жетпісжылдық шиеленісті тырысудан кейін ол оз 

топьгоағын 

тапты.  Ол  барған  сайын  оз  максаттары  мен 

әдістЬрін, 

озінің  мүмкіндіктері  мен  шектеулерін  сезінеді. 

Әлешетгік антропология, шын мәнінде үзақ күрестен кейін, 

университеттерде  жене  университет  қабырғасынан  болек 

жерлерде, 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: