Кейбір  тілдерде  жанды  жэне  жансыз  заттарға  қатысты  өз

Кейбір  тілдерде  жанды  жэне  жансыз  заттарға  қатысты  өз 

алдына бөлек етістікгер,  сын есімдер және есімдікгер қол- 

данылады.  Меленезеяда тэуелдік мағынаны біддіретін әрбір 

есімдіктің тэрттен  аса  эр  алуан  формалары  бар.  Олардьщ 

біреуі сойлеуші адамның тәні мен жанын білдіру үшін қол- 

данылса,  екіншілері -   алыс ағайындарға,  белге байлайтын 

орамалға,  үшіншілері  дүние-мүлік  пен  сый-сияпат,  тарту 

таралғыларға  қагысты  қолданылады.  Әрбір  тілдің  терең 

үғымдық мәні әлі жете танылып болмаған,  әйтсе де жүиелі 

магыналық байланысқа жетелейтін философияны қалыпта- 

стыру тенденциясына ие.

Егер rought  (дорекі,  тегіс емес жэне т.б.) дейтін агыл­

шын сэзі жолдың, жартастың сипатын танытуға да,  немесе 

қол араның тістерінің қандай екенін корсету үшін де қолда- 

ньихатын болса,  навахо тілінде осы атаулардың әрқайсысы- 

на бірін-бірі ауыстыра алмайтын жеке дара создер қолданы- 

лады. Навахо тілінде затгық ерекшеліктерді тиімді жэне нак­

ты  корсетуді  үстанатын  жалпылама  тенденцияга  бой  үру- 

шылық бар болғандықтан,  бүл тілде дәл осыған керісінше 

жағдайлар да  орын  алған.  Бүл тілде  бір түбір  соз  ажырасу 

мағынасын  да,  жарық  сәуле  және  жаңғырық деген  үғым- 

дарды  да  білдіреді,  ал  европа  тілдерінде  осы  үгымдардың 

эрқайсысы бэлек-бэлек создермен аталады. Дәрі-дэрмек са­

латын  пакет  ішіндегі  заттармен  қоса,  теріден  жасалған 

қапш ық ішіндегі заттармен коса жэне сол қапшықтың же­

келеген болікгері-бүлар да бір атаумен аталады.  Кейде бүл 

тәрізді тілдік ерекшеліктердің себебін навахолардың үғым- 

түсінігінің  таяздығынан,  жүдеулігінен,  шектеулілігінен 

іздеудің қажеті жоқ, мәселе-олардың айнала ортаны озінше 

қабылдауында  жатыр.  Міне,  осылайша  навахо  тілінде  бір 

ғана  соз  әрі  безеу  ш ыққан  бетті,  әрі  мүк басқан жартасты 

бейнелейді. Агылшын тілінде бетгі дэрекі немесе жарылып 

кеткен  бет  деп  айтуы  мүмкін,  бірақ  безеу  бет  жартас  деп 

айтпайтыны анық,  айтқан күнде де әзіл-қалжың түрде ай- 

тады.  Навахо  беті-тегіс  емес  жартастарды  екі  түрге  боліп 

карайды:  беті  қожыр  жартас  және  м үк  басқан  теңбіл  бет 

жартас.  Бүл жагдайга орай, навахо мен агылшындардьщ ай­

нала дүниені қабылдауындагы ерекшелік  — навахолар не- 

гүрлам  дәлдікке  сүйенеді,  дүниетаны м ы нда  осындай 

қасиетімен дараланады деп қорытынды шыгаруга болмай­

ды.  Бүл айырмашылық сол тілдерге тэн ерекшелікгерге, со-

446

лардың  ер  алуан  қырларына  байланысты.  Навахо  тілінің 

айналадағы заттар мен қүбылыстарды дел бере алмайтыны- 

на да мысалдар келтіруге болады.  Навахо кремний,  металл, 

пышақ,  тағы  да  басқа  металдан  жасалган  заттарды  бір-ақ 

сөзбен  атап  оте  шығады.  Мүның  өзі  тарихи  жагдайларга 

байланысты болтаны да көрініп түр: европальпстармен қарым- 

катынасқа түскеннен кейін кремнийдің орньш металдар және 

пышақтар ауыстырды.

Уақьп' бірлігімізді айқындаудағы европалықтар үшін дөл 

емес сияқты болып корінетін жайларға навахолықтар онша- 

лықты мән бермейді,  соның өзін қанағат түтады.  Олар бір 

жагынан агылшын тілі дәстүрі үшін кездейсоқ, тіпті күңгірт 

боп келетін коптеген айырмашылықтары бар создердің тілдік 

формаларын дел беруге тырысып багады.

Агылшынша  “мен  жеймін”  деп  айтылады,  мүның  өзі 

“мен бірнәрсе жеймін” дегенді білдіреді.  Навоханың көзқа- 

расы -   басқаша.  Егер  заттың қандай екенін  шын  мәнінде 

анықтау мүмкін болмаса, онда “бірнәрсе” деген сөз етістікке 

тіркеседі. Навахо тілінің табигаты олардьщ физикалық қүбы- 

лыстарды тап  баса тануын,  бүлардың бір-бірінен  айырма- 

шылық  сипаттарын  созбен дәл  бейнелеуін  талап  етеді,  ал 

агылшын тілінде сөйлейтін адамдар айнала ортадагы қүбы- 

лыстардың үсақ-түйек детальдарын дәл байқауға келгенде, 

сезіну  қабілеті  жагынан  Навахо  индейцтерінен  бір де  кем 

түспейтініне қарамастан,  мүндай айырмашылықтарды дәл 

бейнелеуге мән беріп жатпайды.  Мәселен, мынадай жагдай- 

ды  коз  алдымызга  өкеліп  корелік.  Орманшы  навахо  жене 

ақ  нөсілді  қорықш ы  қорықты  айналдыра  қоршаган  сым 

темірдің  үзілген  жерін  жалгау  қажеттігін  байқады  делік. 

Мүндайда  ақ  нәсілді  қорықш ы  озінің  қойы н  дөптеріне: 

“Қоршаудың мынандай жерін тәртіпке келтіру керек” деп 

жазып  қояды.  Ал  егер  дәл  осы  жайды,  қоршаудагы  ақау 

Жайын, навахо хабарлайтын болса, оның сөйлемінің пішіні 

өзгеше  болар  еді,  және  бүл  сөйлемде  ол  қоршау  сымга 

келтірілген  зақым  адамнан болды ма,  әлде  басқаша себебі 

бар  ма,  қоршау  сым  бір  қабаттан  түра  ма,  әлде  бірнеше 

Қабат па еді — өз хабарламасында соның бәрін қамтыр еді.

Жалпы алганда,  навахоның ойлау жүйесі мен агылшын 

тілді адамның ойлау жүйесіндегі айырмашылыққа келер бол- 

сак,  (магыналық жагынан да, формальды түрде лингвисти- 

Калық  үлгі  бітімі  түргысынан  Караганда  да),  біріншісіне,

447

яғни навахоға,  маманданған ойлау жүйесі тән екені айқың 

көрініп түр.  Соның жақсы мысалы:  ағылшын тілінде 

to go 

етістігі арқылы берілетін 

ж уру,  қ озгал у

 үғымы.  Егер навахо 

жүру немесе көлікпен жүру туралы айтатын болса, ол міндетті 

түрде мына жайларды айқындай кетеді: жаяу жүрді ме,  ат- 

пен жүрді  ме,  машинамен өлде поезбен жүрді ме,  болмаса 

самолетпен үнггы ма немесе қайықпен жүзді ме? Егер әңгіме 

қайықпен  жүзгені  туралы  болса,  онда  қалай  жүзгені  де 

корсетілуі керек: ағынның ығына қарай оз-озімен жүзді ме, 

әлде қайықты әңгіме айтушы адамның өзі қозғалысқа келтірді 

ме, әйтпесе белгісіз бір күштің немесе танып білуге болмай- 

тын  бір  күштің  ырқымен  жүзді  ме?  Аттың  жылдамдығы 

(жай жүріс пе, бүлкіл ме,  әлде текірек пе — бүл да міндетті 

түрде  етістіктердің  тиісті  формалары  арқылы  білдіріледі. 

Навахо  қимылдың  басталуын  да,  қимылдың  өзін  де,  қай 

жерге  барғанын да,  барған жағынан  оралғанын да — бәрін 

айырып көрсетеді.  Бүл, әрине, мүндай айырып корсету агыл­

шын тілінде мүмкін емес дегенді білдірмейді,  әйтсе де бүл 

тілде осының бәрі тәптіштеліп,  қадағалана бермейді. Ағыл- 

шын  тілінде  сөйлеушілер  болған  жайды  осылайша  егжей- 

тегжейлі корсету тек белгілі бір жағдайларда ғана маңызды 

деп есептейді.

Бүл орайда уақыт категориясына жарыс сипатындағы 

мэдени  талдау жасаудың танымдық  мәні  бар.  Ежелгі  грек 

тілін  оқып  үйренушілер  бастапқы  кезде  қатты  қиналады; 

әсіресе олардьщ басы жетпей дал болатыны — opiso созінің 

бірде “артта” деген магынаны білдірсе,  бірде  “болашақта” 

деген магьшаны білдіретіні. Агылшын тілінде сөйлеушілерге 

бүл соншалықты қиын сияқты көрінеді, ойткені олар оздерін 

уақыт  кеңістігінде  козгалыста  сезініп  әбден  дагдыланып 

калган. Ал гректер оздерін қозгалыста сезінген  жоқ; артган 

итеріп  келе жатқан  -  уақыт,  ол адамды қуып жетеді,  ақыр 

соңында  өзі де  өткен  шактың еншісінде  қалады және көз 

алдьщда жатқан уакыт. Олардьщ адам мен уақыт аракатысы 

жайлы түсініктері осындай болатын.

Қазіргі европа тілдері уакыт айырмашылықтарьш  корсе- 

туге ден қояды.  Грамматикалық уақыт жүйесі етістік флек- 

сияларьшьщ негізі болып есептеледі. Әйтсе де барлық уақыгга 

бүлай емес.  Стрейтберг қарабайыр үнді европа тілінде осы 

шақтың арнайы индикаторы болмаган деп жобалайды.  Коп­

теген тілдерде уақыт айырмашылықтары ішінара гана кор-

448

сетіледі немесе екінші дөрежелі ғана  роль атқарады.  Хопи 

хілінде етістік формасы ақпараттың кандай типі мақүлдана- 

ды деген сауалға жауап беру қызметін ғана атқарады. Әңгіме 

кандай  жағдай  туралы:  дел  сол  уақыттағы  нақты  жағдай 

ясөнінде ме, өлде алдан күтілетін жағдай туралы ма? Әйтпе- 

се жалпы ереже туралы айтылып отыр ма?  Оқиғаны алдын 

ала  болжап  білуді  көрсететін  форма  еткен  шақты  накты, 

осы  шақ  пен  келер  шақты  айырып  керсетуге  зеру  емес. 

Ағылшьш 

тілінің аудармашысы контекске сай “жүгіруте дай- 

ындалады”,  “жүгіреді” деген уақытша  формалардың бірін 

тандауы  міндетті.  Калифорниялық винтулердің тілі жоба- 

мен түсініліп  отырган  іс  ерекеттің  шындығы  қандай дең- 

гейде  екенін  онан  сайын  айқындап  корсетеді.  ‘Тарри  ор- 

манды отайды”  сейлемі бес түрлі тәсілмен  аударылуы ке­

рек -  аудару кезінде айтушы адам осы іс-әрекетті өз көзімен 

көрді ме, әлде біреулерден естігенін айтып отыр ма, әлде тек 

шындыққа үқсас қана жай ма — осылардың басы ашылуы тиіс.

Ешқандай тіл барша сезім күйін және оның эр алуан 

интерпретациясын  түгелдей  бере  алмайды.  Адам  ойы  мен 

сезімі, осы ойлары мен сезімдерін жеткізе білуі — сол адам- 

ның жеке дара ерекшілігіне,  қабілетіне байланысты.Соны- 

мен бірге айнала әлемдегі болып жатқан жайлардың да бүл 

орайда  өз ыкпал-әсері бар екенін  айтуымыз керек.  Бүлар- 

дан  басқа  біз  ескере  бермейтін  тагы  бір  фактор  бар  — бүл 

қогам мүшесі ретінде адамдардьщ жүре келе бойына қалып- 

тастыратын тілдік дагдыларының үлгілік жүйесі.  Тілде ме- 

тафоралар мен бейнелі сөздердің бай жүйесі бар ма, жок па — 

мүның да үлкен мәні бар.

Біздің ой-киялымыздың кейбір аялары шектеулі,  енді 

бір аялары — еркін.Осындай жагдайлардың кейбір аспекгі- 

лерін лингвистикалық түргьща бөлшектеу екінші бір жаг- 

дайларды көзге ілмеу больш табылар еді.  Барлық объекгілер 

жынысына карай жіктелетін тілдерде біздің ойымыз бір ба- 

гьггга болады,  ал жіктелу түрдің негізінде немесе объекгінің 

әлеуметтік жагдайы негізінде жүретін болса,  біздің ойымыз 

басқаша багьггга үстанады.  Грамматика — қарым қанынасты 

білдіру қүралы.  Не нөрсе зат ретінде қаралады, атрибут ягни 

ерекше  белгі  ретінде  каралатыны  кайсы,  хал-жай  ретінде 

Қаралатыны  қайсы,  қимыл,  іс-әрекет ретінде  қаралатыны 

Қайсы  — осының  бәрін  жік-жігімен  айырып  отыратын  да 

грамматика.  Егер  біз жыл  мезгілдеріне  байланысты  үгым-

449

дарды зат есімдер  арқылы көрсететін  болсақ,  хопи тіліңде 

бүл үғымдар үстеулер арқылы беріледі. Ал біздің граммати­

ка жыл мезгілі ретіндегі “жаз”  сөзін де өзіне бейімдеп  ала­

ды, ол туралы бейне бір зат тәрізді немесе белгілі бір қальщ 

тәрізді ойлауға жетелейді.

Әлемнің белгілі бір көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік 

беретін суреті тіпті бір-бірімен тығыз байланысқан тілдердің 

өзінде де дараланып,  ерекшеленіп түрады.  Маргарет Мид- 

тен алынған тағы бір мысалга жүгінейік:

“Америкалықтар  эр  затты,  нысаты  белгілі  бір  қунды- 

лықтар  өлшеміне сәйкестендіріп тәртіпке түсіргісі келеді 

бул  — ең  жақсыдан  ең  жаманга,  ең  улкеннен  — ең  кішіге,  ең 

арзаннан  — ең қымбатқа және т.б.  Өте курделі нысан тура­

лы  сәз  болганда,  салыстырмалы  турде  артықшылық  беретін 

багалауын олар осы әлшемді пайдалана отырып береді.  “Сіздің 

суйікті тусіңіз қандай?” деген сауал американдық ушін

 — 

ай- 

дай айқын  тусінікті сурақ.  Ал агылшындар мундай сауалды  — 

магынасыз  сурақ  деп  біледі,  және  сурақ  қоюшының  өзіне: 

“Суйікті  тусіңіз  двп  қандай  затқа  қатысты  айтып  отыр- 

сыз? Гулге ме? Галетукке ме? деп  қарсы  сурақ  қояды.  Әрбір 

нысананы  олар  сапасының курдвлілігі тургысынан  қарасты- 

рады,  ал сол заттың тусі болса,  әлгі айтылган сапалық бел- 

гілердің  бір  қыры  гана;  бул  арада  әңгіме  таңдап  алу  ушін 

алга  тартылган  сан  алуан  тустердің  таблицасы  туралы 

болып  отырган жоқ,  бул  — бәлкім,  көп мөлшердегі  эр  алуан 

объектілерді тандаган кезде тиімді де болар.  Американдық- 

тарга  тән  курделену редукциясын  бірыңгай  әлшемге  багын- 

дыруды  Америкага  келген  op  турлі  имигранттар  тобы 

қалыптастырып,  урдіске енгізді және муның  өзі қазіргі кунгі 

қундылықтар өлшемінің сан алуандыгы тусында тусіністікпен 

қабылдайтын жайт.  Шамадан тыс жуйелер ортақ бір қоры- 

тындыга келуді қажет етті; оның устіне муның бәрін оңай- 

латудан  өзге  амал  жоқ  болатын.  Нәтижесінде,  америка- 

лықтың ойы  бір  өлшемді сапа деңгейіне багытталганы анық 

еді;  ал  агылшындықтар  болса,  бул  уақытта  курделі  объект 

немесе  оқига  туралы  ойлай  отырып  жоне  оларды  бөлшек- 

белшегімен қарастыра отырып,сол бтшектердегі тутастық- 

ты,  курделілікті сақтай білетін. Америкалықтар деңгейлерді 

боліп  қараса,  агылшындықтар  нысананы  бөліп  қарайды ”.

Тіл және оның өзгерісін тілдік мінез-қүлық және мінез- 

қүлыққа қатысты басқа да факгорлармен  салыстырып қара- 

майынша түсінуге болмайды. Ауызекі өңгіме деңгейінде біз 

әлі жете  түсініп,  үгынып  болмаған  үлттық дәстүрлер  мен

450

дүниетаным өдістері туралы айрықша сөз тіркестері мен сөз 

орамдарын мүқият іріктеп қолдана отырып,  кептеген нәзік 

байкаулар жасауға болады. Америкалық, Россия туралы жэне 

орыс  эмірі  туралы  белгілі  бір  үгымы  болмай  түрып,  яғни 

формальды түрде дүрыс аударма жасауға қажет лингвисти- 

калық даярлықтан  тыс осьшдай әзірлігі  болмайынша, орыс- 

тын американдыққа айтқан сэзі  мағьшасы бүрмаланган және 

түсініксіз  сэздердің  қойыртпағы  ғана  болып  қала  береді. 

Американдық іс жүзінде өздерінен бэлек элемдегі қүнды- 

лықтар жэне мағыналар туралы белгілі бір дэрежеде түсінік 

алуы  тиіс,  ал  мүның  бәрі  орыс  тілінің  сэздік  қүрамында 

көрініс табатыны, орыс сэзінің білінер-білімбес айырмашы- 

лықтарьшың жасырын астарларын бедерлейтін эрыс грам- 

матикасының кристалдарымен айшықталатыны анық.

Кез келген тіл ой-мүратты білдірудің қүралы гана емес, 

өзгелердің ой-сезімдеріне эсер ету, эйтпесе озінің ішкі сезім- 

дерін білдіру ғана қүралы емес;оның ролі мүнан да үлкен, 

мүнан  да  маңызды.  Әрбір  тіл  сонымен  бірге  тәжірибе  са- 

раптау орталығы да больш табылады. “Нақты”элемнің оқига- 

лары механикалық түрде қабылданбайды немесе суреттел- 

мейді.  Кез  келген  реакцияны  іріктеу  жэне  қайта  қорыту 

амалдары ретінде қарастыру керек.  Сыртқы жағдайлардың 

кей қырлары алдыңгы ауқымға шығады, ал екінші бірі елен- 

бейді немесе олар туралы қысқаша гана айтылады.

Кез-келген халықтың эздеріне тэн тапқа бэліну жагдай- 

лары бар, адам да, міне, осыган сэйкес эз тэжірибелерін қүрай- 

ды.  Алгашында  мүндай  таптар  тіл  арқылы;  ал  мүның  эзі 

заттарды, процестерді немесе сапалық қасиеттерді жікгеу ар­

кылы жүзеге  асады десек,  шындыгында  мүның бәрі  сэздік 

Күрам, сонымен бірге жанама түрде болса да грамматикалық 

формалар  арқылы  айқындалатын,  айырмашылыгы  кэрініп 

түратын  дифференциялау  немесе  іс-  эрекет  түрі  арқылы 

кэрініс  табады.  Егер  осылай  айтуга  болса,тіл  былай дейді  : 

“мынаны  байқа”,  “  мына  заттарды  жеке-жеке  қарастыр”, 

“мынандай-мынандай  заттар бірге болу керек”. Адамдар ре- 

акцияның белгілі бір типіне бала кезден әдеттенетін болган- 

Дьіқтан,  мүндай  іріктеу-тандауды  олар  әлемдегі  тэртіптің 

міндетті түрде  болуы тиіс  бір  бэлшегі ретінде  қабылдайды. 

Әлеуметтік жүйесі  эр  түрлі  екі  халық  сырттан  бакылаушы 

адамга бірінен-бірі аумайтын нэрсе сияқты болып корінетін 

Жайларга екі түрлі әсермен қарайтьш болса,осьщан-ақ тэжірибе

451

біз  ойлағандай  объективті  ш ы нды қ  бола  алмайтынын 

түсінеміз.  Әрбір  тіл  сол  тіәлде  сөйлеген  жандардың  көр- 

ген,сезінген,ойланған жайларына орай алған әсеріне сөйкес 

сөз тудырады. Ақылмен ойлағандар әр түрлі тіл дегеніміз — 

бірдей “ойларды” бейнелеудің параллель әдістері деп есептейді 

сөйте түра ол белгілі бір мөдениетке жататын адамдар оңай 

түсінетін тілді ең қолайлы тіл деп санайды. Ағылшын амери- 

кандык ақыл шын мәнінде соншалықты өткір,бүл жағынын 

олар Аристотельге, схолостикалық және қазіргі философтар- 

дың ой түйіндеріне барып тіреледі.  Мүнда негізгі философи- 

ялық  мәселелердің  барлық  түрлері  әй-шайға  қарамастан 

шешіледі, үнсіз келісім арқылы бүркемеленіп отырылыаты- 

ны да бар жөне  мүның бәрі мэдениет деп аталатын түсініктің 

шартты жүйесінің жетегінде жүреді.

Әр түрлі екі тілдің арасында шын мәнінде эквивалентгің 

яғни баламаның болмауы бастапқы алышарттағы.негізгі ка- 

тегориялардағы  жөне екі халықтың сезімдік қабылдауы тәр- 

биесі мен жалпы дүниетанымындағы жасырын айырмашы- 

лықтардың айқын көрінісі болып табылады. Орысша ойлау 

жүйесінде тілдік дағдьшьщ, тәжірибенің өзіне ғана тән тәсіл- 

дерінің айқын іздері бар,өйткені:

“Адамзат баласы эдетте біз ойлагандай тек нақты өмірде 

немесе  элеуметтік  қызмет  саласы  олемінде  өмір  сурмейді. 

Белгілі бір дәрежеде ол өз қогамының қарым-қатынас қуралы 

болып  отырган  тілдің  өктемділігіне  багынады.  Тіл  білмей 

турып,  сол  ортаның  өміріне  бейімделуге  болады  деп  ойлау, 

әйтпесе тілге  — қарым-қатынастың, рефлексияның арнайы 

проблемаларын шешетін кездейсоқ қурал ретінде қарау шын- 

дыққа мулде жанаспайтын норсе,  қияли тургыдагы көзқарас. 

Шынмонінде  “шындык,  элем ”көп жагдайда  өзінен-өзітоп- 

тардың тілдік дагдыларынан қуралады.  Біз өзгелердің тәжіри- 

бесін көреміз,  тыңдаймыз жэне сезім елегінен өткіземіз, және 

муның бэрін қогамымыздың тілдік дагдылары  элгі айтылган 

жагдайларга  қатысты  интерпретацияга  қалай  қарайды, 

соган  сэйкес  қабылдаймыз ” (Эдвард  Сэпир).

Белгілі бір магынада тіл  дегеніміз  — философия.

452

X тарау.  ЭЛЕМ АНТРОПОЛОГ КӨЗҚАРАСЫМЕН

Бұл тақырыптағы  батылдық майлы бояумен  сурет са- 

луга арналған кенептің бетіндегі ұсақ детальдарға айрықша 

көніл  бөліп  үйреніп  қалған  антропологтың  жүрегін  дір 

еткізеді. Оның үстіне қолданбалы антропология осы уақытқа 

шейін өзінің іс әрекетінде сақтықты жөне парасатты сабыр- 

төзімді басшылыққа алады.

Кейбір  антропологтардың жаңадан  пайда  болған  мүм- 

кіндіктермен қанаттанып, іскер адамдардьщ сан салалы мә- 

селелерге байланысты өздерінен кеңес сүрай келгеніне мар- 

қайып, кызды-қыздымен артық уәделер беріп жіберетін жаг- 

дайлары да аз емес;  ал  шындығына келгенде,  мүның бәрің 

орындауға бүл ғылым әлі толық пісіп жетілген жоқ. Антро- 

пологтардың  осындай  жауапсыздығының,  артық  уөделер 

беруінің  алдын  алу  үшін  біздің  мамандық  аясында  санк­

ция-лар ойлап табу оте кажет;  қызметін  асыра  пайдалана- 

тындар-га ауыздык салатын, олардьщ жүмысьш бақылап оты- 

руға мүмкіндік беретін мүндай санкциялар заң жэне меди­

цина сферасыңца қашаннан бар.

Қалай болғанда да антропологияның әжептәуір прак- 

тикалық пайда екелерлік мүмкіндігі бар.  Ол — акпарат жи - 

науға жарамды, адам мінез-қүлқына диагностика жэне и н ­

терпретация жасауға қажет әдіс-төсілдерге ие. Антрополо­

гия үзақ жылдар тізбегінде  қүрылған жинақтап қорытын- 

дылау тәжірибесіне ие, егер де мүндай білікті мемлекет қай- 

раткері, өкімшілік кызметкері қажет емес деп табатын бол­

са,  мүнысы тек — білместік қана  болар  еді.  Антропология 

орбір  мәдениеттің ішкі логикасын  аңгарып,  тап  баса тани 

алады.  Ол кей уақыттарда  экономикалық жэне  саяси тео­

рия, өнер түрлері және әр қоғамньщ діни доктринасы қара- 

пайым  ережелердің  жеке-дара  жиынтығын  күрайтынын 

білдіреді. Жел қай ж аққа қарай соғатынын дәлме-дәл бол- 

жай алатынын антропологгар бірнеше қайтара дәлелдеп берді. 

Әйтсе  де  алгы  күндерде  не  күтіп  түрганын  болжап  білу 

Қабілетіне  ие  болу  — бір  басқа  да,  сондай  мүмкіндікке  ие 

бола отырып,  соган  сәйкес даярлық жүмыстарымен  айна- 

лысу — бір басқа. Ал осы іске кірісіп кетіп,  онсыз да кедір-

453

бұдырлы, соқтықпалы-соқпақты олеуметтік лабиринтгі тагьі 

бір  түйы ққа  саналы  түрде  апарып  тіреп  қою   дегеніңіз  — 

мүлде  бөлек  шаруа.  Егер  іс  өте  бір  жауапты  жағдайларға 

қатысты  болған  кезде,  антрополог  ең  болмағанда  әліптің 

артын бағуға тырысып бағады; медицина саласында бүл әдіс 

өзінің жарамдылығына талай мәрте көз жеткіздірді.  “Сабыр 

сақтаңыз.  Күтіңіз.  Болуы мүмкін,  зардап шектірер жайла- 

рға алдын ала дайын болыңыз, бірақ қалпына келтіру мақ- 

сатындағы табиғи күштерге барлығы да сөтімен аяқталаты- 

нына козіңіз жетпей түрып араласпаңыз,  сонда сіз ең бол- 

мағанда ешкімге,  ешнөрсеге зиян тигізбейсіз”.

Уолтер Липпман айтқандай “біздің омір сүрген уақыты- 

мыздың  жетекші  принціпі  сол  —  адамдар  табиғаттың  озі 

нүсқаған жолды басшылыққа алмайды.”  Қоғамдык ғылым- 

ньщ осы саласымен айналысатьш, шектен тыс шамшылдық- 

тан ада, ешқашан асқақтауды білмейтін жандардың бүл іске 

бел шеше кірісуі арнайы білімнің жетіспей жатқан түрлерін 

толықтырар  еді.  Қоғамдық  ғылымдар  күнделікті  омірдің 

фактілеріне иек артатын болгандықтан да, осы гылым сала- 

сына сэйкес тэжірибелері жоқтыгына қарамастан, кэптеген 

мемлекет қайраткерлері мен іскер адамдар социологиямен 

айналысуга жасқанбастан тэуекел етеді.

Әлеуметтік гылымдармен айналысатын кэсіби галым- 

дарда  ақылга  қона  бермес  мынандай  ойлар  бар:  бізді  аз 

сүрайды жэне коп нэрсе күтеді деп ойлайды олар.  Скроггс 

жазгандай:

“Жылан  майын  сатып  турган  көзбояушы  алдауіиыны 

тапқанда,  біз  буган  дэрігерді  айыптамаймыз;  біздің  қызы- 

нып  кететініміз  соншалық,  мундайда  алдаушыны  айыптау 

орнына,  оңбаганның алдап-арбауына тускен тым сенгіиі жан- 

ның  — жагдайын ойлап,  куйіп-пісеміз,  немесе  әлгі алаяқтың 

қурбаны  болган жанга  аяуиіылық  танытумен гана  боламыз. 

Медицина және басқа да қосымша гылым салалары өздерінің 

ара  жігін,  устанатын  багытын  айқын  белгілеп  алганы  сон- 

шалық,  біз  қолынан  керемет  жасау  келмейтін  дәрігерлерге 

наразылық білдіріп,  өре турегелмейміз,  немесе олардыңмәрте- 

бесін  тусіріп  журген  емиіілерге  де  ауыз  аша  алмаймыз.  Кей 

жагдайларда  олар  өзін-өзі  таба  алмай  журген  КиплингтіҢ 

кемесін еске тусіреді.  Бул гылымдар  өзі жумыс істейтін ма- 

териалдардың  курделі  сипатына  тәуелді  және  олардың  да­

муын  жылдамдатуга  келмейді,  ал  олардың  қолданылу  аясы 

да  қажетті жагдайларга  гана  сэйкес,  ягни  шектеулі.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: