Адамзат қогамының сырқатына мазасызданатын жан-

Адамзат қогамының сырқатына мазасызданатын жан- 

дар  тым  көп  нәрсені  талап  етеді,олар  әлеуметтік  гылым- 

дардың  осы  сырқатқа  диагноз  қоятынына,  рецепт  жазып 

беретініне  және  олардың  тез  арада  айыгуына  тура  жол 

көрсетіп беретініне сенеді ”.

Антрополог бір уақытта  әрі  ғалым,өрі үлт саясатының 

эксперт  үйымдастырушысы және  күнөдан  пәк  пайғамбар 

бола  алмайды.  Әйтсе  де  оның  алдында  қоғамның  түйінді 

мөселелерін  шешуге  шын мөнінде  ғылыми  үлес қосу,  тех­

ника мен ғылым негіздерін биік деңгейде білу міндеті түрған- 

дықтан,  ол анағүрлым  кең колемдегі біліммен  қарулануға 

тиісті  болады.  Жүртшылық  табығаттанушы  ғалымдардың 

ақылға сыймайтын эксперименттерінің, кейде тіпті түйыққа 

тіреліп жататын сынақ-зерттеулерінің қаншалықты  қажет 

екендігін  бүлдыр,  шала-шарпы  ғана түсінеді.  Әдетте  олар 

антрополог жүргізетін талдауларға, мәселен, туыстық жүйе- 

леріне қатысты  талдауларга жөне  ондағы таусылып бітпес 

детальдарға қүрметпен қарай бермейді,  коп жағдайда шы- 

дамсыздық танытып жатады. Әйтсе де адамның озін-озі үста- 

уының, мінез-қүлқының түғырлы түжырымдамасы барлық 

үсақ-түйекгі мүқият зерттеуде жатыр, химияда нетізгі зерт­

теу ортаникалық қүрылымдарга қатысты жүреді ғой, бүл да 

сондай нөрсе.

Қазіргі антропологияның саналы түрде шектеулері бар. 

Бағдарламалар мен олардьщ орындалуының арасында түпсіз 

терең түңғиық бар. Негізгі барлық күш сүрақты дүрыс қоюға 

жүмсалады, ал сүрақтарға қалай жауап беру керек, оған со­

сын барып  мән  беріледі.  Осыдан келіп,  антропология  мен 

шлымның басқа салалары арасында ажырамас тьпыз байла­

ныс болуы керек-ау деген ой туа бастады. Жекелей алганда, 

топтық вариацияларды зерттеген кезде дара нүсқаларга да 

көңіл болу керек болады.  Мүндай жагдайга қатысты Райн- 

хольд Нибур өзінің “Табигат жэне адам тагдыры”  кітабында 

Қазіргі элемнің “үжымдық ерік-жігердің”  күшін асыра ба- 

ғалап отырганын,  ал жеке адамның дара қуатын жеткілікті 

багаламай келе жатқанын айтқан еді.

Дей түрганмен, осындай салмақты ескертулер мен шек- 

теулерге қарамастан, антрополог азаматтық түргыда ойлап, 

өзінің жанарына бүкіл элемді сыйгыза білуі тиіс.  Негізінен 

алганда,  демократия  озегінде  жеке  адамдардың  эзі  оскен 

°ртадан алган тэрбиесінен, омірлік тэжірибеден бойга жи- 

Нақтай келе қалыптастырган оміртанымы бар жэне эмірлік

455

танымын  өзі  қатысып  отырған  ортаға,  топқа өкеліп телуі 

бар.  Шағын қоғамдардың өзіне төн ерекшелігіне, жазу тілі 

дамыған елдердің мәдениетіне антропологгар зертгеуі жүргед 

кезде ғана интернационалдық қарым-қатынастарға қазіргі 

түрғыдан қарап түсінуге болады. Антрополог проблемалар- 

ды шешумен ғана шектелмейді, сонымен бірге жалпы өлем- 

дік мөдениетке олшеусіз үлес қосады.  Ол өзінің эмпиристік 

яғни сезімдік тәжірибе мүмкіндігіне сеніп,  қүр қиял қуып 

та  кетпейді.  Әйтсе  де  ол  өз  қызметін,  орнын  пайдалана 

білетініне сенімді.  Соңгы он жылда антропологгар амери­

кан  жэне  британ  мәдениеттері  туралы  жазылган  бірнеше 

еңбектермен  гана  шектеліп  қалган  жоқ.  Дэвид  Родник 

үндістердің  тайпалары  туралы  “Согыстан  соңгы  герман- 

дықтар”  еңбегінде ерекше шабытпен жазды.  Рут Бенедикт 

пен Джон Эмбридің — жапондар туралы кітаптары, кытай- 

лар мен үлты қытай емес антропологтардың Қытай туралы 

зерттеулері  Қиыр  Шыгыста  болып  жатқан  жайларды 

түсінуге жаңа мүмкіндіктер апггы.

Тарихшылар, экономистер және саясаткерлер “антропо- 

лоттардың  әдісі  қарапайым  адамдарга  үсынуга  жақсы,  ал 

бірақ эр  алуан  көзқарас,  әр түрлі  үстанымдары  бар  қогам 

үшін  пайдасы жоқ”  дегенді жиі  айтады.  Тайпалық қогам, 

жермен шүгылданатын және толықтай өнеркөсібі дамыган 

қогамдардың арасында көзге үрып түратын айырмашылық- 

тар бар екеніне қарамастан,  әлгі айтылган пікірде антропо­

логия табигатын түсінбеуден туган жаңсақтық бар.  Қазіргі 

өркениет  мәселелері  анагүрлым  күрделі  екеніне  дау жоқ. 

Жүмыс үшін қажетгі мэліметтер саны салыстыруга келмейтін 

дәрежеден жогары. Ал кейбір жагдайларда белгілі бір аядагы 

мәдениетгерді бөлек-бөлек, жеке дара қарау керек болады. 

Енді бір жагдайларда аймақтық немесе таптық түргыдагы 

айырмашылықтар тек сыртқы көріністе гана, жеңіл — желпі 

түрде және соншалыкты маңызга да  ие бола алмайды. Юго­

славия сияқты коп мәдениетті елдердің өзіне төн айрықша 

күрделі  мәселелері  болатыны  белгілі,  ойткені  қандай  үлт 

болмасын,  белгілі  бір  максатка  жан-төнімен  үмтылар  ка- 

сиетке ие адамдары болмайынша, үлт ретінде үзақ сақталып 

қала  алмайды.  Мүндай  озекті  мақсаттар  әр  түлі  формада 

корініс табуы мүмкін, бірақ ең бастысы — осы максаттардЫ 

сол топтың жөне  қогамның негізгі копшілігі үстануы тиіс- 

Рут Бенедикт мынандай айкын суреттемені үсынады:

456

уқатты кәсіпорын иесі жоне жүмысшы мен шаруа,  вгер 

олар  бір  улттың  немесе  улыстың  өкілдері  болатугын  болса, 

олард^ң көзқарастарында  уқсас,  ортақ жайлар  көп  болады. 

Менш'к иесі қаншалықты бай немесе кедей екендігіне қарай, 

олардың жеке меншікке деген көзқарасы  айқындалады.  Мешік 

дегеніліз,  Голландиядагы сияқты,  адамның өзін-өзі сыйлауы- 

ның  бі тнбес  бір  бөлшегі  дорежесіне  жетуі де мумкін,  адам 

өзінің жеке меншігіндегі бар дуниені улгайтуы,  көздің қара- 

шыгыі ідай сақтауы  және оны  еш уақытта да  бостан-босқа 

жумсап,  шаиіып-төгіп,  ысырап  етпеуі тиіс.  Бул  — адамдар- 

дың барлыгына  қатысты,  халықта  “Тиын  ақшаны  сақтай- 

ды ” дсп бекер айтылмаган.  Керісінше,  Румыниядагы сияқты 

жеке \меншікке  деген көзқарас  тіпті  бөлек  болуы  да  ықти- 

мал.  Жогаргы  сословиеге  жататын  ягни  әздерін  ерекиіе 

тект^гі адамдар тобындамын деп есептейтін адамдар ауқат- 

ты  к сілерге  жалданып  жумыс  істеуі  мумкін,  бірақ  осы 

уақытта да олар әздерініңмортебесін,  өзіне деген сенімділігін 

жогаі тпайды;  мені  мәртебелі  қылатын  — жекеменшігімде 

не бар,  не жоқтыгы емес, менің  “әзім ” — деп есептейді олар. 

Ал  кес ей  шаруа  белгілі бір  қаржы-қаражат,  ақща жинақтауга 

қүлықсыздық танытады,  “Муның  әзі  — орындсиімайтын ша­

руа,  -  деп ойлайды олар,  —  егер бай болсам,  онда оңгіме басқа. 

Бул у  іқытта  кэп  ақша  жинар  едім ”.  Ауқатты  адамдар  өз 

иелігі,іің  кәлемін  Голландиядагы  сияқты  уқыптьілыгы  арқа- 

сындс  кәбейтпейді,  Голландияда байлықты  көбейтудің бас­

ты ж олы  — оркімнің өзіне деген сенімі деп білсе,  Румынияда  — 

байльіқты  өсірудің дәстурлі жолы ретінде  қаралатын жай  — 

сотпіріік немесе басқа адамдардың еңбегін негурлым молынан 

пайдслану,  қолдану.  Жогарыда  айтылган,  сонымен  қатар 

Евроr аның кәптеген елдерінде жеке меншікке деген тамыры 

тереі ге кеткен ерекше бір қалыптасқан кәзқарас бар, муның 

арнаі ы  табигатын  тусіну  ушін  жекеменшікке  ие  болганда 

жэне  соны  пайдага  асырганда  жас  баладан не  талап  етіле- 

тінін  ересектер мортебесін алу сатысына  әтер кезеңде қан- 

дай и арт қойылганда,  қандай жагдайда адам шектеусіз мүм- 

кіндіі :терге ие болатынын білуі керек.

Ьилікке  деген  көзқарас  та  осылайша  айқындалады. 

Грекпің  бойында  ол  мейлі  ақсуйектер  қауымынан  болсын, 

мейлі  деревня  шаруасы  әулетінен  болсын,  билік  басындагы- 

ларда  унатпайтын  көзқарас  бар,  мундай  унатпаушылық 

сезім )ерін олар кунделікті әңгіме дукен кездерінде де білдіріп 

қалыр  отырады,  бул  —  олардың  саяси  көзқарасына  гана 

емес,  өмір суру,  тіршілік ету қуралдарын  таңдауга да  онан 

кем  i сер етпейді ".

457

201-30

Антропологгар кейбір принциптердің эр алуан күрдеді 

мөдениеттерде  кездесетінін  айқындай  келіп,  адам  мінез  -  

қүлқына тән әмбебап зандар елге белгілі екенін жөне беліілі 

бола да беретінін қадап айтады.  Сондықтан да антрополог- 

тар алға тартқан қолдану аясының шектеулігі турасында ай- 

тқан  кінәлаулар  орынсыз.  Бүкіл  адамзат  қауымына,  “не- 

ғүрлым  қарабайырынан”  бастап  “анағүрлым жетілгеніне” 

дейін — біртүтас қогамды қүрайды. Индустрияландыру коп­

теген қпыншылықтарды алга тартады және бүл проблемалар 

навахо индейцтеріне де, поляк шаруасына да, күріш осіруші 

сиам фермерлеріне де, жапон балықшыларына да бірдей.

Психоанализ адамның табигатқа қайшы ішкі тілектерін 

қалай таразылайтын болса, антрополог та мәдениетгегі айыр- 

машылықтарга  осындай  түсіністікпен  қарайды.  Әйтсе  де 

түсіністікпен қарау дегеніміз — еш уақытта да соны қолдау, 

қоштау  болып  табылмайды.  Концентрациялық лагерьдегі 

тагылықтың  сүмдыгы  сонда,  бүл  — өз  үлтын  өзгеден  биік 

қоятындардың  ойлап  тапқан  өмір  салтының  бір  элементі 

және сонысымен де қорқынышты. Антрополог пен психи­

атр мүндай ішкі тілекгердің белгісі бір ой-ниеттен туганьга 

түсінеді  және  мүны  ескермеуге  болмайды  деп  есептейді. 

Инцест туралы қиялдар жеке адамның психологиялық кел- 

бетінде белгілі бір дөрежеде орын алуы мүмкін.  Олар жеке 

адмның болмыс-бітіміндегі ерекше қүбылыстардың симп­

томы ягни белгілері болып табылады.  Егер симптом ретінде 

түншыктырылган ішкі тілек, көрініс табар болса, ол уақьггта 

мүны  тудырган  себептер  әлі  өз  күшінде  деген  соз,  демек 

бүл басқалай бір психологиялық ауьггқулар тудырады.  Егер 

қандай да болсын бір тайпаның өктем жаугерлігіне тосқау- 

ыл қойылатын болса, ендігі уақытга сол тайпаның өз ішінде 

жауласушылық етек алатынын болжап білуге болады (мүм- 

кін, бүл — алдап-арбау,  сиқырлау түрінде өрістейтін болар) 

немесе іштегі түншыққан ыза-кектің озін-өзі жегідей жейтін 

сары  уайымга  айналуы  түрінде  корінетіні  анық.  Мөдени 

шаблондарды ягни дайын үлгілерді сыйлау керек,  өйткені 

олардың ықпалы күшті.  Егер дайын үлгілер бүзылган бол­

са, онда мүны ауыстыратын қогамдық түргыда тиімді үлгілер 

болуы тиіс немесе еркіне жіберілген энергия мақсатгы түрде 

басқа арналарга багытгалуы керек.

Дәстүрді сыйлау кез келген жагдайда оны бүлжьггпай, 

қай қалпында сақтау деген  соз емес.  Сицилияның халыК"

458

ТЫК әдет-ғүрыптары  солтүстік өңірде ерекше қүрметтеле- 

тініне қарамастан,  Бостонда бұл соншалықты үлкен мәнге 

ие  емес.  Қытайлардың өдеттері туристерге  “таңғаларлық- 

тай”  көрінгенімен,  Сан-Францискода  мүндай  өдеттердің 

ешкайсысы  жоқ.  Антропологтарды  әлемді  —  сан  алуан 

мәдениттердің  музейіне,  ал  аборигендерді  яғни  жергілікті 

түрғындарды зоопаркке орналастыруға тырысады деп еділетгі 

түрде айыптады. Америка индейцтерінің немесе испан-аме- 

рикан мәдениеттерінің багалылыгы  туралы кейбір әңгімелер 

тым сентиментальды, әсіре сезімге толы болып шықты.  Бір 

есте қаларлығы, ерекше назар аударары — антропологгар эк- 

зотикалық мөдениеттерді зерттеуге шүғыл кіріскені сонша, 

жалпы  американ  мәдениеті туралы  үмытып  кетті  деуге  де 

болады.  Біз  кейде  ерекшелікке  ие  болу  қүқымыз  бен  осы 

ерекшелікті мәңгілік орнықтыруды талап етуді шарт коюмен 

шатастырып аламыз.

Антрополог үшін ең жақсы үстаным — сентиментальдық 

пен “модернизациялаудың” тоғышарлық типінің аралығы. 

Кез келген мәдениеттің толықтай жойылуы — адамзат үшін 

орны толмас нәрсе,  ойткені оздері омір сүрген кезеңнің он 

бойында қүнды дүниелер тудырмаган халық жоқ. Антропо­

лог  тоңкерістен  горі  эволюцияны  биікке  қояды,  ойткені 

біртіндеп  бейімделу  арқасында  үрпақтарды  жогалтып  алу 

Қаупінің  алдын  аламыз,  сойтіп  омір  сүрудің  ежелгі  үрді- 

сіндегі ягни ежелгі дәстүріндегі түрақты, озгермес қүнды- 

лықтар адамзат мәдениетінің түтас агынына үласады.

Әлемге  антропологиялық козқарас өр  алуан омір сүру 

үрдістеріне шьщаммен қарауды талап етеді, әрине, әлгі айт- 

Қан  омір  салттары  біздің  өлемде  мамыражай  бейбіт тірлік 

орнатамыз  деген  арманымызга  қауіп  тондірмейтін  болуы 

керек, әйтсе де әлемде тәртіп орнықтыруға тіпті аз мөлшер- 

Де болса да үлес қосуга ниет стер талабымызга мәдениеттердің 

берін бір қалыпқа салу және бүкіл өлемдік бірыңғай сүрқай 

Мэдениет жасау жолымен жетуіміз мүмкін емес.  Формалар- 

Дьщ алуан түрлерге бай болуы -  сол  мәденитгердің тарихы- 

Ның,  өмір  сүру ортасының алуан түрлі болуынан туындап 

отырганын  ескерсек,  ол қазіргі жагдайда осы  күнгі техно­

логия және гылыммен қарама-қайшы келмей, үндестік таба 

білуінен туындап отырганын ойласақ,  мүның бэрі әлемдегі 

өмірді жақсартуга қосылган маңызды үлес екенін айтар едік. 

Бүл турасында Лоренс Франк былай деген еді:

459

“Агылшын тілінде сөйлейтін халықтар немесе батыс ев­

ропа  халықтары  өзгелерге  парламентаризмді,  іс  жургізудің 

экономикалық  дагдыларын,  эзотериялық символдар мен дінц 

гурыптарды,  сонымен бірге  өздерінің багпысеуропалық дайын 

улгілеріне тән қасиеттерді зорлап таңады деу,  қазіргі ойлау 

жуйесі мен жоспарлау аясында  көрсоқырлықтың және  әуел 

бастан-ақ адасудың салдары...  Қ ай мэдениет те біркелкі емес, 

оның устіне ескі наным-сенімге толы және элі толық жетіл- 

меген,  әрбір  мэдениет  кемшіліктерінің  өзінен  сабақ  алады. 

Үқсас  қиындықтарды  жеңе  отырып,  әрбір  мэдениет  адам 

баласының белгілі бір мумкіндіктерін айрықша бөліп көрсете- 

тін,  ал  енді  бірін  жоққа  шыгарып,  эйтпесе  басып  туншық- 

тырып,  іс-орекет келбетін, тілі мен дінін адами қарым-қаты- 

настар  өлшемін,  рухани  қундылықтарын  қалыптастырып 

жасап шыгарады.  Әрбір мэдениет өздерінің биік деңгейлі эти- 

калық  жэне  адамгершілік  тургыдагы  мақсат-мураттарын 

алга тарта отырып,  эрине,  өздерінің қателіктері мен көпте- 

ген жасампаздыққа  керегар  келетін  қиратушылық  қасиет- 

терін елеместен,  вздерінің ой-ниеттерін білдірудің амал-тэсіл- 

дері мен жолдарын іздейді...

Бір  де бір мэдениет  барша халықтар  қолдануы  ушін не- 

гурлым тиімді  мэдениет болып есептеліне алмайды; біз бар­

лык мэдениеттерде de бақытсыздық, тоқырау, кедейлік,  ақш - 

га  симастай дөрекілік,  қаталдық жоне адам  шыгыны  бола­

тынын есепке  алуымыз  керек,  эдетте муны  бэрі бірдей  елей 

бермейді,  көбіне-кәп  этикалық  тургыдагы  биік  макраттары 

мен  адамгершілік  мураттарын  алга  тартумен  болады...  Әр 

алуан  халықтардың  өнеріне  біз  қалай  қарайтын  болсақ, 

мэдениетіне  де  дэл  солай  карай  аламыз,  дэлірек  айтқанда, 

эрқайсысын  әз  контексін  де,  эйтпесе  белгілі  бір  қалыптас- 

қан  жагдайына  қарай  қарастырып,  эстетикалық  тургыда 

мэнді жэне көркем ойга толы қубылыс ретінде багалаймыз”

Біздің  буын  сәл  ғана  реңктік  өзгерістердің  өзіне  жау- 

лықпен қарайды.  Барша қүрылықтағы адамдар барған сай­

ын оң қанат шегі мен сол қанат шегінің аралығын, ортасын 

таңдауға  мөжбүр  болып  отыр.  Адамдардьщ  бойындағы 

өзгерістерді  ғылыми  түрғыда  зерттеу  —  пайымдаудың  езі 

бір бөлек түтасып жатқан нәрсе екенін,  кез келген позици- 

яны  ұстанған  шақта тым  шектен  шығып  кету  шындықтан 

алыстата көрсетті. Тек америкалықтардікі жақсы деп есеп- 

теу немесе ағылшындардікі, әйтпесе орыстардікі ғана жақсы 

деу — ғылыми түрғыдан да, тарихи түрғыдан да дүрыс емес.

460

дмерикалықтар, негізінен, адамдар арасындагы айырмашы- 

лыктарды  өмірлік  жағыдай  түргысында  қабылдады,  тек 

кейбір 

американдықтар ғана мүны қүндылық ретінде мақүл- 

дады. Осы айырмашылықтарды ассимилиция жолымен бүзу- 

ды  олар  мақтаныш  санайтын  қалпында  қалды,  мүның өзі 

олар  үстанған  позицияда  да  үстемдік етті.  Антропология- 

лык ілімнің маңыздылығы сонда, өмір салтындағы кез кел­

ген айрықша түр-келбетті үлкен феноменнің (түтастай ал­

ганда адамзат мәдениетінің) бір бөлшегі ретінде қарады және 

ол — кез келген жекелей алгаңдагы мөдениет -  уақытша бір 

фаза болады деп есептейді. Антрополог әрбір арналы мәнге 

ие әлемдік проблеманың барша адамзат қауымы тарапынан 

бір түтас нәрсе ретінде қабылдануына мүдделі жэне осы ой — 

ниетін орындауға тырысып багады.

Егер  тәртіп  зорлықпен,  кез  келген  ауқымдагы  катал 

принціптердің  күшімен орныгатын болса,  жекелей алган- 

дагы кез келген мэдениет түргысынан Караганда ізгі ниет- 

тен туындап жатқанына  қарамастан,  бүл  — тым  қымбатка 

келген тәртіп болып табылар еді. Жеке адамдар биология- 

лык түргыдан алып  қарағанда да бір-біріне үқсамайды,  өр 

алуан аймақтарда, әлемдік тарихтың эр алуан кезендерінде 

қайта айналып келіп согып, қайта айналып келіп пайда бо­

латын эр алуан темпераменттер бар. Темпераменттердің қала- 

уын  орындап, талап-тілегінен  шыгу айналасындагы  адам- 

дардың  тіршілігіне  мазасыздық  әкеліп,  зиянын  тигізбесе 

болтаны, адамдар арасьшдағы айырмашылық қогамга кеселін 

тигізбесе болганы.  Ең бастысы — сол.  Эйтпесе, жеке адам­

дар  оз  мінез-болмысын  алуан  түрлі  жолдармен  білдіруге 

қақылы, тек қақылы гана емес, сол үшін олар мадакталуга 

Да лайық. Адамдардың эр алуан болатыны — олардың био- 

логиялық түргьща өр түрлі боп келуіне байланысты, соны­

мен бірге қалыптасқан жагдайдың сан алуандыгы, жеке адам- 

ның мэдени дамуы мен өткен тарихи кезендер қалыптасты- 

рган жалпы мэдени даму факторы да осындай айырмашы- 

лықтардың болуына эсер етпей коймайды. Зорлық-зомбы- 

лық үстем болып түрган кездегі әлемнің бірлігінде жагым- 

Ды сипат та болмак емес. Жагьгмды, көңілге қонымды бірігуге 

Кол жеткізу үшін берік негіз керек: ол үшін барша жүртшы- 

лық — елдің бөріне бірдей,  өте қарапайым,  сонымен бірге 

өте шекгеулі адамгершілік үстындарына сүйенуі; соған көңіл 

үйытуы тиіс.  Мүндай  бірігу өбден  жетілген жэне  адам ру- 

хының  негүрлым  бір-бірінен  бөлек  қажеттіліктері  айқын

461

көрініп,  жүзеге  аса  бастаған  кезеңге дейін  гүлдей  бермек 

Биік адамгершілік барда ең озық қоғамда адамдардьщ жеке 

басыньщ  қажетінің  өтелуіне  жағдай  туады;  бүл  арада  тек 

амал-тәсіл,  мекен-жай,  уақыт және  орындау объектісінде 

ғана шекгеу болуы мүмкін.

Айырмашылықтарға байланысты бірлік қарама-қайшы- 

лыгы  дөл  бүгінгі  күнгідей  бүрын-сонды  маңызды  болып 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: