і   қарай тіршілік етуін жалғастырады  .  Малиновскии көп

лық қажетгілікгеріне сәйкес бейімделе алады. Өмір сүру жағ- 

дайларының өзгеруіне орай дәстүрлі қалыптар қанагаттан- 

дыру  аурасын  жоғалтады  және  жойылып  кетеді;  сосың 

біртіндеп жаңа қажеттіліктер туындай бастайды,  ал солар- 

дьщ ізінше өздеріне сәйкес келетін жаңа механизмдер пайда 

болады. Мэдениет бейімделііштігі туралы ой желісін қабылдау 

ешбір жағдайда алға басу идеясына да, өрістей даму сатысы 

теориясына  да,  қандай  да  бір  қатаң  детерменизмге  де 

әкелмейді. Керісінше, апачи тайпасы туралы деректерге сүйе- 

не отырып,  бірдей жағдайларға бейімделу әр түрлі мәдени 

формаларда көрініс табуы мүмкін,  ал үқсас мэдени форма­

лар әр түрлі жағдайларға бейімделе алады,  — деп көрсеткен 

Оплермен8  келісуге  болады.  Әйтсе  де,  біз  қарастырған  әр 

түрлі  мәдениеттердегі  кейбір  үқсастықтар  салыстырмалы 

жағдайдағы  бір-біріне тәуелсіз түрде туындаған  бейімделу 

болуы да ықтимал.

Бейімделу үдерісі ретіндегі мэдени озгеру концепциясы 

кейбір  антропологгар  үшін  тарихи  үрдіс  ретіндегі  мәдени 

озгеру концепциясымен  сәйкессіз,  тіптен тікелей қарама- 

қайшылыққа түсетіндей болып көрінеді. Осы мақала авто- 

рының көзқарасы  бойынша,  әдетге  “функционалды ” және 

“тарихи” деп атайтын бүл екі үстанымда ешбір сыйымсыз, 

келіспес қайшылықтар жоқ.  Керісінше, оның пайымдауын- 

ша,  екеуі де дүрыс және бірін-бірі толықтырады,  сондық- 

тан екі үстанымды біріктіретін бір антропологиялық зерт­

теу қажет. Мөдениет тарихы озімен кейінгі оқига бүрынгы- 

сымен  астасып  жататын  қайталанбас  оқигалардың  бір 

ізділігін білдіреді.  Мәдени козқарас бойынша, оқигалардың 

келер барысына эсер ететін оқигалар коп жагдайда — тіптен 

дагдьщагыдай  болмаса — кездейсоқ болады,  ойткені оның 

бастауы мэдени ортаның шегінен шығып кетеді. Бүл табиги 

оқигалар (мысалы, су тасқыны немесе қуаңшылық), биоло- 

гиялық оқигалар (мысалы, індет жэне қыргын), немесе пси- 

хологиялық оқигалар (мысалы, эмоциялық от алу жэне ой­

лап тапқыш  интуиция)  болуы  мүмкін.  Мүндай озгерістер 

қогамның омір сүру жагдайларының озгеруіне экеліп сога- 

ды.  “Байқап кору жэне қателесу эдісімен”  мінез-қүлықты 

ынталандырып жэне мэдени жаңалықтарга итермелей оты-

8  M.E.Opler.  Apache  Date  Concerning the  Relations  of Kinship  Termi­

nology to Social  Classification //American  Antropologist.  V.  39,  1937, p.  207-208.

52

жаңа  кажеттіліктер тудырады және  ескі мөдени 

£Ы"’ ° іапды канағаттанғысыз етеді.  Бірақ та,  өте маңызды 

ф°иГа 

ретіндс 

өзге мэдениет халықтарымен тарихи  байла- 

н ъ і с т ы  

айтуға болады, ойткені, адамдар бастапқьща ездерінің 

өм ірлік 

мәселелерін шешіп алу үшін коршілерінщ мэдени 

корларын  пайдалануға тырысады,  ал тек сонан  кейін ғана 

өздерінің  онертапқыштығына  сүйенеді.  Сойтіп,  кросс- 

мәдени жалпылаудағы ізденістер сәттілікке үмтылса, оның 

бірінші  қажетті  алғышарты  мәдениеттің  тарихилығын,  ал 

әсіресе,  мэдени  дамудағы  диффузияның  ролін  толықтай 

мойындау болуы қажет. Сонымен қатар, географиялық қоз- 

ғаушы күштер тэрізді тарихи  оқиғалар да мәдениеттің ба- 

рысына себепші болғанымен, оны түтас анықтамайтынын 

атап откеніміз жон.  Адамдар оз мэселелерін  шешуде және 

қажетгіліктерін қанағатгандыруда осыларға тандамалы түрде 

сүйеніп, бейімделеді.

7. 

Мэдениет  интегративті. 

Бейімделу  үдерісі  нэти- 

желерінің бірі  бола  отырып,  бүл  мэдениеттің  элементтері 

келісілген жэне бірікгірілген түтастықты қальпггастыру тен- 

денциясына 

ие.  “Тенденциясына  ие”  деп  эдейі  айтамыз, 

ойткені мэдениет дегеніміз болшектері тепе-тендікге бола­

тын интеграцияланған жүйелер деп санайтын кейбір шек- 

тен шыққан функционалистердіқ үстанымы біздерге тиімсіз 

болып табылады.  Біздер халықтық дәстүрлер  “бір-бірімен 

келісуге  үмтылады”  деп,  бірақ  тарихи  оқиғалардың  жой- 

қын  эсерлерінің  салдарынан  интеграцияға  ешқашан  қол 

жетпейді деген козқарасқа тоқталған Самнермен9 келісеміз. 

Инетеграция 

үрдісі  белгілі  бір  уақыт  алады  және  Огборн- 

ның10 “мэдени олшеуіші” эрқашан омір сүреді, ал бір үрдістің 

бітуіне дейін көп уақыт бүрын коптеген жаңалары бастала- 

ды.  Мысалға, біздің мэдениетімізге автоколік енген соң орын 

алған жүмыеқа, демалысқа, секске жэне дінге қатысты дағ- 

дымыздағы озгерістер элі де болса толықтай аяқталған жоқ. 

Ьгер  мэдениет  интеграциялануга  бейім  болса,  онда  үқсас 

элементтер арасындагы сәйкестік жэне айырмашылық үнемі 

әртүрлі, бір-бірімен байланысы жоқ мәдениеттерде қайта-

ш 

jf-  Sumner.  Folkways.  Boston,  1906,  p.5-6.

Nature 

N Y ^ a '   S°^J)al  Chanëe  with  Respect  to  Culture  and  Original

53

ланып отыруы керек. Осындай корелляциялардыц көпшілігін 

Лоуи11 корсетті.

Жоғарыда айқындалған жеті түпкілікті ереженің жарты- 

сы болса да ақиқат болса, онда адамзат мәдениетгері оздерінің 

тарихи коптүрлілігіне қарамастан оздерінен үқсастық таба- 

ды жэне  оларды  ғылыми талдауға болады,  ал талдау арқа- 

сында ғылыми жалпылау жасауға мүмкіндік туады.  Осын­

дай жалпылауларды қүрастыру және тексеру кросс-мәдени 

зертгеулердің басты мақсаты болып табылады.

Мэдениет озінің абсолютті емес, салыстырмалы мағына- 

сында ризашылық тудырады.  Мысалы,  қүлдықтың  озінің 

статусына сәйкес келетін бағыныштылығы мен еріксіз ауыр 

еңбегі ешқандай ерекше жағымдылықты білдірмейді; бірақ 

та,  бүлікшілік үшін  берілетін жан түршігерлік тэн жазасы 

немесе олім жазасының бірін тандағаннан горі оз статусына 

сәйкес мэдени талаптарды орындау оған қанағатганушылық 

және  “қуаттану” сезімдерін бере алады. Ауылшаруашылық 

жүмыстары да оз бетінше ғанибет әкелмейді,  бірақ қандай 

да бір сый, мысалға, тамақ беретіндіктен, қанағат етуді қам- 

тамасыз етеді.

Ескертулер

American Sociological Review.  1940, № 5, p.  361-370 жариялан- 

ған  “Кросс мэдени зертгеулер” мақаласының қысқартылған ва­

рианты.  Алдыңгы  мақалада  мен  қорғаган  көзқарастың  кейбір 

тұстары  қайта  қаралған;  жасалған  езгерістер  маған  Адамдық 

қатъшастар Институты жүргізген пөнаралық зерттеулердің тигіз- 

ген  бірталай  әсерімен  байланысты  болды.

Дэвид Бидни

МЭДЕНИЕТ ТҮЖЫРЫМДАМАСЫ ЖЭНЕ ОНЫ 

ЗЕРТТЕУДЕГІ  КЕЙБІР  ҚАТЕЛІКТЕР*

Қазіргі қоғамдық ғылымдардың ең шабыт шақырар бір 

белгісі -  теориялық талдаудың маңыздылығын мойындау- 

дың артуъі.  Қоғамтанушыға “кеңсе кызметкері” болып қана 

қалудан  және  берері  жоқ  экспериментшілдіктен  (тэжіри- 

бешілдіктен.  -  ред)  қүтылу керектігі де жалпы мойындал-

11  R.  Н.  Lowie.  Primitive  Society.  N.Y.,  1920.

*  Бүл  мақала  автордың  D.  Bidney.  Theoretical  Anthropology.  NY.  -  

L.,  1953,  p.  23-53

54

ІЫ НДЫ К 

Теориялық жұмыстың  тәжірибелік  зерттеу- 

ҒЗптен бөлек жасалуы,  өмірдің өзі көрсеткендей,  не бос та 

ітяпел-дәйексіз спекуляция,  не белгілі мәліметтерді жүйесіз 

йайланыстыру больш отыр. Теориялық мәселелерге жеткипкп 

түпде  көңіл  бөлінбейтін  мөтіндерге  деген  сыни  көзқарас, 

әсіресе, 

мэдени  антропология  саласында  айқын  корінеді. 

Қазіргі галым таза дерекпен  бірге  сол деректің  озін  қалай 

аныктауға  болатынын жэне  олар  нендей  мән  беретінін де 

білгісі келеді.

1.  Қазіргі этнологияда мэдениет үғымының дамуы

Қазіргі қогамдық ойдың басымдық альш отырған үғымы -  

мэдениет.  Мэдениет антропологтары мен элеуметтанушы- 

лар жалпы алганда, адам мэдениетп қоғамньщ мүшесі ретінде 

бойына сіңіреді (иеленеді) және оны ең бастысы тілдік сим­

волизм арқылы жеткізеді деген пікірде қосылып отыр.  Со­

нымен  қатар  мәдениеттің  анықтамасына,  оның  аясы  мен 

атқарар қызметіне байланысты өткір айтыстартыстар да бар.

Философиялық көзқарастан алганда, мэдениет туралы 

қазіргі анықтамалардың мейлінше есте қалар ерекшелігі, олар­

дын алдын ала не реалистік, не идеалистік эдістемемен топ- 

шылатынында  болып  отыр.  Реалистер,  түтастай  алғанда, 

мэдениетті адамның әлеуметтік мінез-қүлқының атрибуты 

деп түсінуге бейім және әдетге сол аркылы оның әдет-мінезі, 

салт-дэстүрі жэне институтын анықтайды.  Мэдениет, осын­

дай мағынасында, адамдардьщ қоғамдағы өмірінен бөлінбейді; 

ол қоғамдық өмірдің эдісі болып келеді және өзі атрибуты 

болып  табылатын  реалды  топтардан  тыс  өмір  сүрмейді. 

Мэдениеттің реалистік анықтамалары туралы мысалдарды 

Тайлор, Боас, Малинковский жэне олардьщ ыклалына түскен 

коптеген  авторлардан  табуға  болады.  Сонымен  қатар 

реалистердің арасында айырмашылықтар бар. Ол — олардьщ 

мәдениетті бүтіндей элеуметтік терминдермен жекелікті ес- 

кере отырьш анықтай ма немесе кез келген нақты мәдениет- 

тщ маңызды сипаты деп  білетін жеке  ерекшеліктерін  еске 

ала отырып анықтай ма, соған байланысты.  Боас, Сепит, ал, 

осыдан шамалы ғана бүрын Линд те мэдени процестегі жеке 

адамньщ роліне ерекше назар аударды, алайда түтастай ал­

ганда, бүрынғы кезеңге мәдениетті “стандартталған барлық 

ЭДеумеггік процедураларға” теңестіру бағыты жэне жанама

55

түрде жеке адамды топтың әдеттері мен салт-дәстүрлері эсер 

ететін инстанция ретінде карастыру тән.

Идеалистер болса,  мәдениетті жеке адамдар басындагы 

идеялардың жиынтығы,  “идеялар ағымы”  “жалпы  қабыл- 

данған таным” және “бірден бірге берілетін интеллект” деп 

түсінуге бейім.  Бүл типке Осгуд берген анықтама мейлінше 

төн.  Оның  көзқарасынша,  “мэдениет  өндіріс  туралы  бар­

лык идеялардан, адамдар үжымының мінез-қүлықтары мен 

адамның өзі тікелей бақылап немесе араласып жэне осыны 

санадан өткізуі негізінде алатын түсінігінен түрады.”  Басқа 

мэдени антропологгар мөдениетгі мінез-қүлық “паттерндері”* 

мен  омірлік  “жобалар”  арқылы  анықтауга  бейім.  Олар 

мәдениетті түжырымдамалы  “қүрылыс”, демек,  шындық- 

тан  шыгатын  абстракция,  озі  жүзеге  асатын  мэдени  емес 

мінез-күлық деп түсінеді.  Бүрындары Линтон,  Клакхон мен 

Джиллин  осындай  козқараста  болган.  Бүл  үстанымды 

мәдениеггі  бірден-бірге  берілетін  идеяга тендестіретін  ав- 

торлардьщ “субъективті идеализмінен” ажырату үшін “түжы- 

рымдамалы  идеализм”  деуге  болады.  Мәдениетті түсінуге 

болатын немесе ақылмен қабылданатьш бір әлдене деп анық- 

тайтындықтан да бүл екі түжырым да идеалистік.

Мөдениетке деген идеалистік козқарас кей жагдайларда 

мәдениеттің  — мәдениетті  ақыл-ойды немесе  “рухты”  тәр- 

биелеу, сондай-ақ ментальды мәдениеттің онімі деп білетін 

педагогтар  жақтайтын  — нормативті  идеясына жақын.  Де­

мек, олар үшін, мэдениет дегеніміз — интеллектуалды идеал- 

дардың жиынтыгы жэне адамзаттың коркемдік жетістіктері. 

Вернер Джегер, атап корсеткендей,  “мэдениет, ол тәрбиелеу 

процесі больш түсініле бастаганда, алдымен мэдеиетгілік хал- 

ахуалы, содан кейін тәрбиелеу мазмүны және, ақыр аяғьшда, 

эрбір жеке адам өз үлтына жэне элеуметтік жагдайына сэй- 

кес тэрбиесі арқылы ашылатын бүкіл интеллектуалды жэне 

рухани элем болып түсінілді”.  Қазіргі кейбір антропологгар 

мәдениеттің нормативті немесе идеалды элементтеріне ерек­

ше  назар  аударудан  бас  тартқан  сияқты,  дей  түрганмен де 

шын мэнісінде олар субъекгивті, жеке адамдық, идеалистік 

козқарастарын сақтап қалды. Олар, өз көзкарасынша, мэде­

ни дәстүрлерді бірден бірге беруде мейлінше ерекше тілдің

*  Мінез-қүлық  паттерндері  — белгілі  бір  мэдениет аясында 

қалыптасқан  мінез-қүлық  стереотиптері.  — Ред.  ескерт.

56

олін  баса  көрсетуге  жэне  осьщан  да  келіп  мәдениетгі,  ең 

алдымен, ақыл-ой сыртган қабылдайтын идеялар жиынтығы 

деп  қарастыруға  бейім.  Осынысымен  де  олар  өз-  өздеріне 

есеп берместен берклиандық субьекгивті идеализмнің өзіндік 

бір формасын үстанады.

Антропологгарда соңдай-ақ мәдениетгі “әлеумепік мүра”, 

адамның дәстүр немесе мүра формасында берілетін қоғам- 

дык  өмірінің  бүкіл  тарихи  жетістігінің  жиынтығы  деп 

түсінетін, өзіндігі жоқ және объективтистік түсінік бар. Адам, 

өзге жан-жануарлармен ортақ табиш жағрапиялық ортада ғана 

емес,  ол бейімделуге оқып-үйренетін  кумулятивті жасанды 

мәдени ортада дүниеге келеді, дейді олар. Осы екі арада реа- 

листер  мен  идеалистер  әлеумеггік  мүра  дегенді  екі  түрлі 

түсінеді. Біріншілері, мүра аспектіне қатгы назар аудара оты- 

ра,  мәдени  мүра  мәдени  артефактілер  жиынтығынан,  сон- 

дай-ақ материалдық емес идеялар, институтгар, әдет-ғүрып- 

тар мен идеалдардан түрады дейді. Бүл үстаным Боас, Лоуи, 

Малиновский жэне Диксон еңбектеріне тән. Екінші бір жа­

гынан,  идеалистер,  Платон  мен  Гегельдің дәстүрлерін  өз- 

өздеріне есеп берместен жалғастыра отырьш, өлеуметгік мүра — 

“тыс  үйлесім  тапқан”  идеялардың  ағыны,  ал,  әрбір  нақты 

мэдениет идеационды дәстүрлердің тарихи кешенінен абст- 

ракциялану болып табылады деп есептейді. Кребер,  Сорокин 

жэне Шпенглер еңбектеріне тэн болып келетін бүл үстаным- 

ды “объективті идеализм” деп атауга болады, ойткені мүны 

жақтайтындар мэдениетгі оны алып жүруші жеке адам неме­

се қоғамға багынышты емес, озінің трансцедентгік шын-дығы 

бар идеялық мүра деп түсіндіреді. Мәдениеттің осыған үқсас 

трансцендентальды үғымын тарихи материалистер, атап айт- 

қанда, Лесли, А.Уайт үсынады, соңғысы мэдениет эволюци- 

ясының бірінші немесе анықтаушы факторы деп техниканы 

жэне элеуметгік эмір жағдайын қарастырады.

Объекгивті, метафизикалық мэдени идеализм мен мате­

риализм,  адам әлеуметтікмәдени мүраның қозғаушы күші 

жэне  мақсатты  себебі  болып  табылатын  көзқарастағы 

гуманистік үстанымның антитезасы болып табылады.  Басқ- 

аша айтқанда, бет-бейнесіз объективті идеализм мен мате­

риализм үшін мэдениет — адамды сол жағдайына жеткізген 

жэне  осыған  озінің  тарихи  тағдыры  орайында  бейімделуі 

тиіс — трансцендентальды,  метафизикалық мэн болып та­

былады.  Субъективті идеализм түрғысынан қарағанда,  мә-

57

дениет  адамның  өзі жасаған жэне  адам  ақьм-ойынан тыс 

өмір кеше алмайтын мінез-қүлық нормалары мен идеалда- 

рынан түрады.  “Материалдық мэдениет”  қандай да бір бол­

сын идеалистік түрғыдан келгенде терминдегі қарама-қай- 

шылықтар болып шығады,  өйткені,  “реалды”  мәдени мән 

болып түжырымдамалы нормалар мен паттерндер мойында- 

лады,  бірақ,  ешқашанда оларды өздеріне сыйдырған арте- 

фактгар емес.

Қазіргі этнологиялық теориядағы негізгі бір жаңылыс көзі 

антропологгардың басым бөлігінің мәдениетгің қарқыңды, 

ізгілікті  түжырымдамасын  өлеуметтік  мүра  идеясына 

кіріктірілген бет-бейнесіз, трансцендентальды түсініктермен 

біріктіруінде.  Мәселе  мынада:  мәдениетті  әрбір  жеке  адам 

белсенді  қатысатын  өмірсалты  деп  түсіну  керек пе  немесе 

адам оз ата-бабасынан қабылдап алатын затганған, объективті 

мүра деп  түсіну керек пе?  Осы  сауалға жауап  бере  отырып 

мәдениеттің қазіргі теорияшыларының пікірлері қақ жарыл- 

ды:  кейбір авторлар мәдениетті жүре пайда болған физика- 

лык жэне рухани қабілеттер мен салт-дөстүр терминдерімен 

анықтаса, келесілері, оз көзқарасынша, мэдениет деп атала- 

тын сол бір мәнді қүрайтын материалдық және материалдық 

емес әртүрлі онімдердің тізімін жасай бастайды. Шатақ олар­

дын  көбінің  ең  алдымен  мәдениеттің  қарқынды,  антро- 

поцентристік анықтамасьш беріп алып, сонан соң ғана барып 

мәдениетгің мазмүньш бет-бейнесі жоқ мәдени өнімдермен 

нақтьшайтьшдығьшан терендейді. Мысалмен айтқанда, тіпті 

Сепирдің өзі,  мэдениет дегеніміз — “қоғамның не жасайты- 

ны  мен  не  туралы  ойлайтынының”  мәні  деп  бекітеді,  ал, 

содан кейін, басқа мақаласында, мэдениет “оз бойына адам 

өмірінің әлеуметтік мүраға қалатын — материалдық та, руха­

ни да элементтерін іске асырады” деп айтады.

Мәдениетті элеуметгік мүрамен теңестіру,  менің козқа- 

расымша, тек бүрмалау ғана емес,  маңызды кате де болып 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: