«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

немесе сөздің (мінез-құлық формасы) сыртқы көрініс| §<§л- 

мағандықтан мән-мағынасыз.  Сонымен, мәдениеттің 

элементі,  әрбір  сипаты  субъективті  және  объективтЦіЦс, 

пектілерге ие.

Бірақ адам ағзасында орналасқан идеялар,  қытын 

және эмоциялық — феномендер — экстрасоматикалық 

тексте яғни,  адам агзасымен емес, басқа символикалы 

тар жөне қүбылыстармен байланыста түсіндірілуі  мү 

Біз қайыненемен қатынаста тыйм салудың сыртқы ас 

тілерін, яғни адам агзасымен емес,  басқа символаттар: 

отбасы жэне  неке  формалары жүбайлардың түратын 

және  т.б.  өзара  байланысты  осы  тыйм  салуға  қыты 

идеялар және қатынастарды қарасытырамыз.

Бірақ біз балтаны адам агзасымен өзара байланыста, 

адамның балта туралы түсінігі,  оның осы  затқа қаты 

қарастырылуы  мүмкін.  Мүнда  адамның жебелер,  кетп 

дер,  үжымда еңбек бөлінісін реттейтін жандар санды ба; 

символдық  заттар  мен  қүбылыстарға  қатынасы  қар 

тырылмайды.

Ал,  енді  этнологиялық  әдебиетте  кең  таралған  кей 

мәдениеттанушылық концепцияларды қарастырайық.

Оларды осы мақалада корсетілген позиция түрғысыні 

түсіндірейік.

Кейбір антрополгтар мәдениетті тек идеялар жэне ко: 

цепциялар арқылы айқындауды үнатады.  Олар бүл жағда: 

да мүмкіндігінше,  идеялар алғашкы және  алғашқы себе 

олар  мінез-қүлықты қалыптастырады деген  ойды  басш| 

лыққа алады.  Мінез-қүлық материалды объетілерді, мы 

лы, керамикалық ьщыстарды жасайды.  Мэдениет —  маг 

риалды  объектілер немесе  сырткы  мінез-қүлық  емес,  б\ 

менталды феномен,  мысалы,  үндістің санасында би турал 

түсінік бар, бүл мэдени сипат. Осы идея денесін тиісті негізіі 

үстауға,  яғни билеуге  мәжбүр  етеді  (Taylor W.W.  1948:  95 

110, passim).

Социомәдени шындық туралы осындай түсінік аңғырі 

жэне қарадүрсін, ол ғылымға дейінгі метафизика жэне пси 

хологияда қайта жасалынған түсінікке негізделген.  Бүл пу 

эбло  (кересан)  үндістеріндегі алдын-ала түрлі оқиғаларді 

шакыра алатын Әйел-Ой концепциясьш еске түсіреді. Ежелі 

Мысырдьщ барлык мэдениетін жасаған Пта қүдайьшьщ ойь 

деп саналады.  Бірак біз енді мәдениеттің шығуы мен да

28

uvbiH  

адамның  ой-пікірінен  пайда  болды  депж аи  созбен 

S w i p e  алмаймыз. Қүдай “жарық болсын’  деді. Жарық пайда 

болды-

 

Эрине, |ой оқ-дәрімен атылатын каруды ойлап табуға 

катысты  бірак, біз оқ-дәрімен  атылатьш  кару адам  ойыньщ 

жемісі деп  көрсетсек,  бүл  анык жеткіліксіз.  Нелікген  кенет 

мундай  ой пайда болды?  Бүл ой  қашан,  қайда жэне  қандай 

жағдайда өмірде жүзеге асты? Сонымен катар, шынайы нәти- 

жеге жеткізетін ид^ялар шьшайы омірмен кактығысканда пайда 

болады.  Қүнарлы топырқақпен  жүмыс  істеу  ежелгі  адамды 

қы ш -кү м ы р а  

қолонерін  жасауға  алып  келді,  күнтізбе  қар- 

қынды егіншілікгің жанама жемісі болып табылады.

Мэдениет тек кейбір ғана  идеялар бар;  бірақ қатынас- 

тар,  сыртқы іс-эрекеттер жэне материалды заттар да мэде­

ниет болып табылады.

Мэдениет абстракциялардан тұрады

“Мэдениет — бүл абстракция”  немесе  “мэдениет абст­

ракциялардан түрады” сынды кең тараған анықтамаға қайта 

оралайық. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, мэдениетгі осы­

лай  айқындағандар  “абстаркция”  үғымын  анық,  ашып 

көрсетпейді.  Олардың  мүны  жақсы  түсінбейтіндіктеріне 

күмэн  келтіруге  негіз  бар.  Сонымен  бірге,  олар  көрінетін 

затты немесе қүбылысты абстракция ретінде қарамайтыны 

айтарлықтай айқын. Жақында пайда болған абстракцияның 

“шынайылығы” туралы сауал бүл терминді қолданушылар 

оның мэн-мағынасына сенімді емес. Бірақ бүл жағдайға орай 

кейбір ой-пікір де бар.

Мысалы,  Мэдениеттің  негізін  түр,  үлгі  немесе  образ 

қүрайды.  Тіпті  мэдени  белгі  —  бүл  абстракция.  Белгі 

идеалды  тип,  өйткені  толық  бірдей  үқсас  саз  балшықтан 

жасалған  қыш  қүмыра  немесе  бір-біріне  толық  үқсас  екі 

неке салтанаты болмайды (Krober A.  L.,  Kluckhohn С.  1952: 

155,  169).  Мэдени белгі “сазды қьпп қүмыра”, сонымен иде­

алды форма. Әрбір нақты сазды қыш қүмыра бүл идеальды 

форманың нақты көрінісі.  Бүл бір платондық идея,  идеал.

ребер  жэне  Клакхонның  пікірінше,  әрбір  сазды  қыш- 

күмыра шынайы, бірақ “идеал” толық түрде бірде-бір нақ- 

тьі Қьіш қүмырада нақты кэріне алмайды.

°йы  5  фут  81/2 дюйм,  салмағы  164,  378  фунт,  үйлен- 

н.  2-3 баласы бар бір “орташа американдық” жэне т.б.

29

Біздің пікірімізше, міне, осыны олар абстракция деп са- 

найды.  Бүл жағдайда,  біз  білетініміздей,  бүл  бақылаушы- 

ның, ғалымның санасындағы концепция.

Абстракцияға басқа қырынан қарауға болацы.  Бір-біріңе 

толық үқсас неке салтанаты болмайды. Ірікгелген неке сал- 

танатын  талдап  көрейік.  100  %  -да  A  элементі  (некеге  екі 

жақтың  келісімі)  бар,  99  %  Б  элементтері  бар,  В,  Г,  Д 

элементтері 96  %,  94  % дәне  89  %  жағдайда сәйкес  келеді.

Қисық кесте түрғызып,  онда түрлі деректердің ортаща 

көрсеткіші  белгілейік.  Бүл  әдеттегі  неке  салтанаты.  Бірақ

2-3  баласы  бар  типтік  американдыққа  қатысты  жағдай 

сияқты “идеалға” өмірде іске асу бүйрмаған.  Бүл “абстрак­

ция”,  яғни  ғалым-бақылаушы дайындаған жэне тек оның 

санасында бар концепция.

Абстракцияларда концепцияларды коре алмаудың мүмкін 

еместігі осы үғымдарды жиі шатастыруға алып келеді.  Бүл 

әсіресе,  осы үғымдардың түрған орны және олардың “шы- 

найылығы”  туралы  соз болғанда айқын көрінеді.  Ғылыми 

абстракция деп аталатын (теоретикалық физикадағы “қатгы 

дене” тәрізді шынайылықта қатты денелер болмайды) және 

ғалымдар  санасындағы бүл концепцияның  (үғым)  осы екі 

сауалды анықтауына көмектеседі.

Мэдени “абстракция” — бүл антропологгар санасындағы 

концепциялар (идеялар). Олардың “онтологиялық шынайы- 

лығьша” қатысты айтар болсақ, ғалымдардың ақыл-ойында 

болған концепциялардың нактылығы томендейді,  өйткені, 

галлюцинациядан артық шынайы заттар өмір сүрмейді.

Мүны Кребер және Клакхонның “Мөдениетіне” жазған 

сын пікірінде Бидни өте сәтті атап көрсеткен:  “Проблема- 

ның” мәні мынада, абстракция дегеніміз не және оның он- 

тологиялық мағьшасы мен маңызды қандай екендігінде жа­

тыр.  Кейбір антрополггар тек логикалық абстракциямен ғана 

жүмыс  істейтіндіктеріне  аса  коңіл  бөледі.  Мэдениет абст- 

ракциядан басқа шынайылыққа ие емес.  Қоғамдық ғадым- 

дардьщ кейбір ғалымдары өз зертгеулерінің объектісінің он- 

тологиялық, объекгивті шьшайылыққа ие еместігіне, олар- 

мен келіседі деп болжау қиьш. Сонымен, Кребер жэне Клакхо 

логикалық конструкция болатын мөдениет үғымын нақты 

мәдениетпен шатастырып, араластырады (JI. А. Уайт, Bidney 

D.  1954:  488-489).

Осыған байланысты антропологияның теоретиктерінің 

• Корнелиус Осгуд мәдениетгі антропологгар өз санасын- 

яаидеяларды күрушы ретінде айкындағанын атап  көрсет- 

кен “мэдениет өндірістен, адамның мөні, мінез-қүлықтары 

туралы идеялардан түрады.  Пайда болған идеяларды субъект 

үғынып,  берген”  (Osgood  С.  1951:  208).  Спиро  да  “мэде­

ниет — бүл логикалық конструкция, адам мінез-қүлықтары- 

ньщ абсгракциясы жэне ол дэл осылай тек зертгеуші санасын- 

да болады” (М. Э. Спиро -Spiro М Е  1951: 24, атап корсеткен).

“Материалды мэдениет — бүл тйпті мэдениет емес” (Hoebe 

L  А  Е  1956:  176).  Ал,  Тайлор:  “Материалды  мэдениет” 

үғымы  —  кате,  ойткені,  “мэдениет  —  бүл  таза  менталды 

феномен”  (Taylor  W  .W.  1948:  102,  98).  Билз  жэне  Хойд- 

жер:  “Мэдениет — бүл мінез-қүлық абстракциясы жэне оны 

мінез-қүлықтың нақты актілерімен немесе еңбек қүралда- 

ры сияқты материалды нысандармен (объекгілермен) шата- 

стыруға болмайды.  (Beals  R L Hoijer H  .  1953:  210).  Этног- 

рафтар,  археологтар,  коне аспаптар, маскалар,  киеліліктер 

жэне  басқа  “материалды  мэдениет”  мүражайының  қыз- 

меткерлері дэстүрлі кэзқарасы бойынша материалды мәде- 

ниетті терістеу қисынсыз корінеді.

Біздің анықтама, бүл дилеммадан алшақ.  Біз корсетке- 

німіздей,  мінез-күлықтар ретінде  сандалдар немесе  сазды 

қышкүмыралар туралы айту қисынсыз: олардың маңызы бүғы 

терісі немесе сазды емес, адам еңбегінде корінеді бүл адам- 

ның  затганған  еңбегі.  Бірақ  біздің  анықтамда  символдау 

рэміздеу дегеніміз — идеялар, қатынастар, іс-әрекеттер жэне 

затгардың жалпы факторы болып табылады.  1) идеялар мен 

қатынастар;  2)  сыртқы  іс-эрекеттер;  3)  матереиалды 

объектілер.  Осылардың тэрін  экстрасоматикалық түрғьща 

қарастыруға  болады,  яғни,  олардың бәрі  мэдениет  болып 

саналады.

Мәдениеттің реификациясы

“Мэдениет концепциясының”  тағы  бір түрі бар.  Сын- 

Шыл оны реификация —  “заттану концепциясы” деп атай- 

Дьі.  Өйткені,  мені де  “реификацияға”  жиі  айыптағандық- 

тан, бүл терминнің сэтсіз екендігін айтуға тиіспін.  Реифи- 

кациялау бірдемені зат ету дегенді білдіреді.  Мысалы, үміт, 

ДЫҚ, 

бостандық мүндай емес.  Бірақ, белгілі бір заттар-

31

ды мэдениет етіп мен жасаған жоқпын ғой.  Мен тек қорша- 

ған  әлемдегі  заттар  мен  қүбылыстарды  сыныпқа  б|өліл 

көрсеттім.  Олардың бар болуы символизациялауға тәуёлді. 

Оларды экстрасоматикалық контексте қарастыруға болады. 

Затгар мен күбылыстардың осы сыныбын мэдениет деп ата- 

дым. Э.  Б.  Тайлор, Лоуи, Уисслер жэне басқа да американ- 

дык  антропологтар  дэл  осылай  жасады.  Дюркгейм  үшін 

әлеуметгік факгілерге, яғни мэдениет элементтеріне, заттар- 

ға қатыстылыққа мүмкіндік беретін алғышарт біздің өдістің 

негізінде жатыр  (Durkheim  1938:  X  L III).  Мөдениетті реи- 

фикациялаған біз емес. Біздің анықтамаға сәйкес, мәдениетгі 

қүраған элементтер бастапқыдан зат болған. 

1

Эрине, егер мөдениетті қолға үстауға болмайтьш, таны^- 

майтын  онтологиялық  нақты  емес  абстракциялардың 

жиынтығы ретінде  айқындасақ,  осы  белгілердің шынайы, 

материалды денелерге нақтылы түрде корінуі шынында геи- 

фикация ретінде корінеді.  Бірақ біз мүндай анықтама ү;дін 

қойган жоқпыз.

Мэдениет:  Sui generis процесі

“Мэдениет  —  бүл  зат  Sui generis...”  —  коп  жыл  бүрын 

Лоуи  осылай  жазған  болатын  (Loulie  R.  H.  1917:  66,  .7). 

Осы көзқарасты Кребер, Дюркгейм жэне басқалары үстін- 

ды  (White  L.  А.  1949:  89 —  44).  Осы ереже қағиданы кэрісі 

дүрыс  түсінбеді  жэне  шошына,  тіксіне  қабылдады.  Біфақ 

Лоуи сол азат жолда өз ой-пікірін жан-жақты ашып көрсеяті: 

“Мэдениет  —  бүл  Sui  generis  зат  жэне  тек  өзінің  жеке 

терминдерінде түсіндірілуі мүмкін...”

“Этнолог мэдениеттің әрбір жаңа типін үқсас фактілер 

тобына қосып немесе осы фактінің пайда болуына себепші 

болған мәдениеттің басқа фактілерінен қол үзіп зерттеу ке­

рек”  (Lowie R.  H.  1917: 66) туыстыққа ата-бабадан түсінДіру 

дәстүрін  еңбектің жыныстық боліну дэстүрімен  салысты- 

рып түсіндіру, патрилокальды, матрилокальды немесе нео- 

локальды жүбайлардың бірге түрып, өмір сүруін, қорек табу 

жэне т.б. тәсілдерімен салыстырып түсіндіруге болады.  Біз 

үсынған мэдениет анықтамасының терминдерінде дэл осыңы 

көрсетуге  болады.  Экстрасоматикалық  контексте  (ягни 

мэдени белгі) символатты осы контексте озара байланысты 

түсіндіру керек”. 

;

32

 

1

Бүл  мэдениет концепциясы жэне  онымен байланысты 

“оеификация” концепциясы дүрыс түсшілмеді.  Мүны жиі 

т у о д е  

“мистикалық” деп  атады.  Мәдениеттщ паида болуы 

жэне дербес дамуы қалай жүзеге асады?  “Мэдениет өзшен- 

өзі дамиды”  (Redfield R.  1941:  134).  “Мәдениетті қоғамнан 

тыс өмір сүріп және өзінің жеке зандарымен дамитын мис- 

тикалық  субстанция  деп  санауға  қажеттілік  көріп  түрғам 

жок”,  -  деп жазады Боас (Boas Н.  1928:  235).  Бидни мәде- 

ниетке осындай көзқарасты “Тағдырдың мисткикалық ме- 

тафизикасы”  —  деп  aftK,bnmaflbi-(Benedickt  R.  1934.  231), 

Хутон (H ooton Е. А.  1939:  370), Спиро (Spiro М.  Е.  1951:  23) 

жэне  басқалар  сынға  алды.  Бірақ  ешкім  мэдениет дербес 

жэне адамдардан тәуелсіз өмір сүріп жэне дамитын әлде бір 

бірлік деп айтқан жоқ. Адамзатгы назарға алмай мәдениетгің 

шығуын, табиғаты мен қызметін түсінуге болады деп ешкім 

айтпағаны белгілі. Мәдениетгің осы аспектілерін зерттеген- 

де,  адамның биологиялық ерекшеліктерімен санасу қажет 

екендігі анық. Нақты эрбір мэдениетгі, уақыт пен кеңістіктегі 

мэдени  вариациялары  жэне  мэдени  өзгерістердің  барлық 

процестерін мәдениеттің эз терминдерінде түсіндіру жалпы 

қабылданған.  Лоуи  “мэдениет  —  бүл  зат  (“процесс”  деп 

айтқанда сэтгі шыққан болады еді) sui generis” деп айтқанда 

дэл осыны негізге алған.

Мэдениет өзгерістерінің процесін түсіндіргенде, адам ағза- 

сы туралы түсінік артық.  “Бүл мистицизм емес, жалпы мой- 

ындаған ғылыми эдіс”,  — дейді Лоуи (Lowie R.H.  1917:  66). 

Ғалымдар  коптеген  жылдар  бойы  түсіндірме  берудің  осы 

қағидатын  қолданып  жүргені  бөріне  белгілі.  Ақша  бағамы 

мен жазудағы, готикалық өнердегі өзгерістерді ғылыми ғасыр- 

дың соңғы он жылдығында пайда болған бу двигателі және 

тоқыма станоктары белгілі бір қоғамдық өзгерістер тудырды. 

Адам ағзасы туралы ой-толғаныстар бүл процесті зерттеуге 

ешнәрсе қоспаиды. Әрине, бүл процеске тірі адамдар қатыс- 

ты, олар орын барлық оқиғаларға белсенді рол атқарды. Бірақ 

олардың өткенді түсіндіруге ешқандай қатысы жоқ.

Бәрін мэдениет емес,  адамдар жасайды

Бәрін мэдениет емес, адамдар жасайды. Мэдениет жүмыс 

істемейді, қозғалмайды, өзгермейді, бірақ мүның бәрін оны­

мен  адамдар  жасайды”,  —  деп  көрсетеді  Линд  (Lynd  R.  s.

33

201-3

1939:  39).  Бүл пайымдау a)  “тырнақты мэдениет емес, адам­

дар бояды”. Мәдениетте тырнақтың мүлде болмайтьшьш ай­

тып,  әрі қарай жалғастыра берсе болар еді.  “Бәрін мэдениет 

емес, адамдар жасайды” деген көзқарас антропологгар ара- 

сында  кең  таралған.  “Өзгерістерді  тудыратын  күштер 

абстрактілі мэдениетте  емес,  әлеуметтік топтарға бірігетін 

адамдарда болады”,  — дейді Боас  (Boas F.  1928:  236).  Мэде­

ниет ешқашан дәл мағынасында,  кездескен емес және еш- 

қашан кездеспейді. Әлеуметтік озара өрекет, аккультурация 

процесінің нәтижесінде бір немесе екі халықтың өмір сал- 

тында  өзгерістер  болуы  адамдардың  кездесуінде  екендігі 

ескеріледі, өзара әрекеттесу процесінің динамикалық орта- 

лығы индивидтер болып табылады”,  — деп көрсетеді Хал- 

лоуэл (HallowellA. L.  1945:  175). Мәдениеттердің әрекеттестігі 

туралы  пікірді  Радклиф-Браун  келекеледі:  “Бірнеше  жыл 

бүрын  мэдениет  антропологиясында  қоғамды  зерттеуден 

мәдениетті  зерттеуге  бетбүрыс  нәтижесінде,  біз  осьіндай 

зертгеулерден бас тартып, мэдени байланыстарды зерттеуге 

назар аударуды  үсынған  едік.  Күрделі  қоғамды  зерттеудің 

орнына, Африкада болып жатқан мәдени өзгерістерді зерт­

теу үсынылды.

Африкандық мэдениет, еуропалық немесе батыс мэдениеті 

деп аталатын бірлікпен әрекеттесу нэтижесінің салдары вес- 

тернизацияланган африкандық мэдениет деп суреттеуге бо­

лады.  Маган  осының бәрі абстракцияның  фантастикалық 

реификациясы болып корінеді.  Еуропалық мэдениет абст­

ракция, африкалық тайпалардың мәдениеті де абстракция.

Осы екі абстракцияның әрекеттесіп, нэтижесінде үшінші 

абстракцияны пайда болуы маган фантастика болып көрінеді” 

(Radcliffe —  Brown A.  R.  1940:  10-11)  .

Мэдениет емес, бәрін адамдар жасайды деген кэзқарас- 

ты псевдореализмнің қақпаны деп атаймыз.  Эрине,  мэде- 

ниетгер адамдардар тәуелсіз өмір сүруге қабілетсіз жэне еш- 

қашан  да  эмір  сүре  алмайды.  Бірақ,  біз  жогарыда  атап 

көрсеткеніміздей, мэдени процестерді тірі адамдарды наза- 

рга алмай түсіндіруге болады; тірі агза ретіндегі адам тура­

лы  түсінік мәдениеттің  көптеген  мэселелерін  шешуге түк 

қатынасы жоқ.  Тірі адамдар туралы ой-толганыстардың еш 

катынасы жоқ мәселелерді шешу мысалдарын көрсетейік: 

Колумбқа дейінгі  Перуде өлгендерді мумиялау туралы  ой- 

лады  ма,  элде  бүл  ежелгі  Мысырдың  ықпал-эсері  болар?

34

ине  мумиялауды  дербес,  өз  бетімен  ойлап  табуы  жэне 

б  л әдет-ғұрыптың Мысырдан Андқа енуі ет пен сүйектен 

патылған адамдардың қатысуьшсыз болуы мүмкін емес. 

grep Эйнштейн тыныс алмаса, онда ол салыстырмалық 

теориясы  туралы  ешқашанда  ойланбас  еді.  Бірақ  біз  осы 

теориянын пайда болуы немесе дамуы тарихын зерттегенде 

онын тыныс алуы туралы айтудың тіпті де қажеті жоқ.

Бәрін мэдениет емес, адамдар жасайды деп қайталап айта 

беретіндер, суреттеуді түсіндірумен шатастырады. Сенаттың 

галереясында  отырып,  адамдардың занды  қалай  жазатын, 

кеме жазатын верфьтерде адамдардың кемені қалай жасай- 

тынын;  зертханаларда  адамдардың  энзималды  қалай 

синтездейтінін, eric алқаптарьпща адамдардың қалай түқым 

егетінін  жэне  т.б.  коруге  болады.  Бақылау  негізінде  осы 

тәрізді процестерді суретгеу бүл зерггеушілер үшін түсіндіру; 

адамдардьщ өздері зандарды жазады, түқым себеді,  энзима- 

ларды синтездейді.  Бүл қарапайым және аңғырт антропо- 

центриз формасы.

Бірақ,  ғылыми  түсіндіру  —  бүл  анағүрлым  күрделі  іс. 

Егер біреу қытайша сөйлесе, қайьш енесінен қашқақтаса, сүт 

ішпесе, озінің әйелінің үйіне қоныстанса, олгеңдердің мүрдесін 

тосеме тақтаға орналастырса, симфония жазса немесе энзи- 

маларды  синтездесе  —  мүны  ол  біз  мэдениет  деп  атайтын 

барлық осы  элементтер  бар  белгілі  бір  экстрасоматикалық 

дәстүрде  туылғандықтан  немесе  оскендіктен  жасайды. 

Адамдардьщ мінез-қүлықтары — мәдениетгің қызметі. Мэде­

ниет  —  түрақты  мінез-қүлық  —  эзгермелі;  егер  мэдениет 

өзгерсе, мінез-қүлық та эзгереді. Мүньщ бәрі антропология- 

ны кіріспе  курсының бірінші аптасында  айтылатын  белгілі 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: