«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары

 530

РЕЗЮМЕ

Институт  литературы  и  искусства  им.  М.О.Ауэзова  Министерства 

образования и науки РК продолжает работу по подготовке и изданию очеред-

ных  томов  двадцатитомного  сборника  “Əдеби  жəдігерлер” (“Литературные 

памятники”),  издаваемого  в  рамках  Государственный  программы  “Мəдени 

мұра”  (“Культурное наследие”).

Пятый  том  данной  серии  включает  в  себя  поэму  “Құтты  білік”  видного 

тюркского поэта, мыслителя и ученого Юсуфа Баласагуна (1017—1075).

“Құтты  білік”  (“Благодатное  знание”) — выдающееся  произведение 

тюркоязычный  литературы  средневековья.  Это — философское  произ-

ведение, в котором анализируются смысл и значение человеческой жизни и 

определяются обязанности и нормы поведения человека в обществе. 

Поэма  “Благодатное  знание”  Юсуфа  Баласагуни  является  первым  произ-

ведением  классической  тюркоязычной  литературы.  Это  произведение  —  не 

только  политический  трактат:  поэма  включает  в  себя  сумму  знаний 

по  различным  областям  науки,  культуры  эпохи  средневековья.  В  ней 

рассматриваются  проблемы  смысла  жизни,  предназначения  человека,  его 

места и роли в мире. Поэма содержит детали быта кочевников и охотничьего 

обихода, где встречаются изречения, пословицы и крылатые выражения. 

Поэма “Кутадгу билиг” стала  известна западному миру благодаря усилиям 

австрийского востоковеда фон Хаммер-Пургшталя, которому данная рукопись 

попала в 1796 году в Стамбуле и была подарена им Венской библиотеке. Пер-

вое издание на немецком языке было осуществлено известным востоковедом 

Г.  Вамбери.  В  научный  оборот  текст  поэмы  был  введен  а  полном  объеме 

В.В.Радловым  в 1891—1900 годах,  представившем  наряду  с  оригиналом 

перевод его на немецкий язык. На русский язык отрывки из поэмы впервые 

перевел  известный  ученый  С.Е.  Малов.  Вольный  перевод  под  названием 

“Наука  быть  счастливым”  был  осуществлен  Н.Гребневым  в 1977 году. 

К.Керимов  перевел  поэму  на  узбекский  язык  в 1896 году.  Р.Р.  Арат  провел 

большую  работу  по  критическому  осмыслению  текстов  всех  рукописей 

и  представил  в 1947 году  научно  достоверный  свод  поэмы.  Под  названием 

“Благодатное знание” полный текст “Кутадгу билиг” перевел на русский язык 

С.Н. Иванов в 1983 году. В 1986 году известный ученый-литературовед, поэт, 

доктор филологических наук, профессор А.К. Егеубаев (1950—2006) впервые 

перевел поэму “Кутадгу билиг” на казахский язык. 

Настоящий том подготовлен на основе последнего издания “Құтты білік” 

(2006, перевод, предисловие и комментарии А.К. Егеубаева) и в соответствии 

с  принципами  издания  серии  “Əдеби  жəдігерлер”,  снабжен  научными 

приложениями, которые включают в себя сведения о публикуемом тексте 

поэмы и его различных изданиях, краткий историко-литературоведческий 

и текстологический анализ поэмы “Құтты білік”, данные об исторических 

и  религиозных  деятелях,  мифологических  персонажах,  имена  которых 

встречаются  в  тексте  поэмы,  словарь  древнетюркских,  арабских  и 

персидских  слов,  а  также  астрономических  и  географических  названий, 

список  использован ной  литературы,  резюме  на  русском  и  английском 

языках.

 

 531

SUMMARY

M.O. Auezov Institute of Literature and Arts,  Ministry of Education,  Republic 

of Kazakhstan is continuing activities on preparation and publishing of the volumes 

of twenty volume collection “Adebi zhadigerler” (“Literature monuments”) in the 

frame of the State program “Medeni Mura” (“Cultural heritage”). 

Fifth volume of the mentioned series includes the poem “Kutti bilik” (“Graceful 

knowledge”) of the well known Turkic poet, philosopher and scientist Usup Bala-

sugun (1017—1075).

Ethics-didactic poem “Kutti bilik” (“Graceful knowledge”) is an outstanding work 

of Turkic language literature  of the medieval period. This is the  fi rst original compo-

sition of Turkic language fi ction which includes philosophic analysis of the meaning 

of human life, responsibilities  and norms of human behavior in the society.

“Kutti bilik” is not only political work but also a summary of knowledge in vari-

ous fi elds of science and  culture  of the medieval epoch, the poem includes sum-

mary of the material with philosophic understanding of the author’s life positions, 

human intention,   place and role in the society. Balasagun’s work presents a wide 

system that highlights both issues of general philosophic character and life-practi-

cal, ethnical and esthetical aspects. 

Poem “Kutti bilik” became well known to the West countries thanks to the efforts 

of von Hammer-Purgstal the Austrian researcher of Oriental studies  who found this 

manuscript in 1796 in Istambul and donated it to the Vienna library. First edition of 

the poem in German language was done in 1870 by the well known  Oriental stud-

ies specialist   G.Vamberi. The  full volume of text of the poem was introduced  by 

the well known researcher of Oriental and Turkic studies  V.V.Radlov in 1890-1900. 

The fragments of the poem have been fi rst translated  into Russian language by the 

researcher S.E.Malov. Free translation under the title “Science how to be happy” 

was done by N.Grebnev in 1971. In 1896 K.Kerimov has translated the poem into 

Uzbek language.  R.R. Arat has done great job on critical understanding of the texts 

of all three manuscripts (Vienna, Cairo, Namangan) and has presented scientifi cally 

authentic text of the poem  in 1947. In 1983 S.N.Ivanov has translated into Russian 

language the complete text of the poem under the title “Graceful knowledge”.

In 1986 the well known researcher, specialist of literary studies, poet, Doctor of 

Philology, professor A.K. Egeubaev (1950-2006) fi rst translated the poem “Kutad-

gu bilig” into Kazakh language. This translation of A.K. Egeubaev was republished 

in 1989 in Beijing and in 2006 in Almaty.

The book includes the detailed description of the nomads life and hunters life 

with the sayings, proverbs and pithy expressions. 

This volume is  based on the last edition of “Kutadgu bilik” in Kazakh language 

(2006, translation, foreword and comments of A.K.Egeubaev) and according to the 

principles of the edition “Adebi zhadigerler”  the volume  has scientifi c supple-

ments which include the following: data on published text of the poem “Kutti bilik” 

and its  various editions, brief historic- literary  and textologic analysis of the poem; 

data on historical and religious fi gures, mythology personages of the literary works, 

whose names are mentioned  in the text “kutti bilik”; vocabulary of the old Turkic, 

Arabic and Persian words, terms, geographic and astronomic names;  list of used 

literature; summary in Russian and English.

 532

МАЗМҰНЫ

Түркі əлемінің ұлы мұрасы ................................................................................................ 7

І. Қарасөзбен жазылған кіріспе........................................................................................ 52

ІІ. Өлеңмен жазылған кіріспе .......................................................................................... 54

ІІІ. Тақырыптары ............................................................................................................... 59

1. Əзіз уа ұлы тəңірдің құдіреттілігі айтылады .......................................................... 63

2. Əлəйхис-сəлəм, құдіретті пайғамбар! ..................................................................... 65

3. Төрт сахабаның қасиеттері, құдіреті туралы айтылады ........................................ 66

4. Жарқын жаз, аса қадірлі ұлық Бұғрахан қасиеті айтылады .................................. 67

5. Жеті жұлдыз, он екі бұрұж туралы айтылады ........................................................ 71

6. Адам баласының қадір-қасиеті біліммен, ақылмен екендігі айтылады ............... 73

7. Тіл өнерінің қасиет-сипаты мен пайда-зияны айтылады ...................................... 74

8. Кітап иесі өз құзырын айтады .................................................................................. 77

9. Iзгілік қылмақтың жақсылығы, пайдалары айтылады .......................................... 79

10. Білім, ақылдың қасиетін, пайдасын айтады ......................................................... 83

11. Кітапқа ат қойылуы жəне қарттық туралы айтады .............................................. 87

12. Сөз басы — Күнтуды Еліктің өзі ........................................................................... 91

13. Айтолдының Күнтуды Елікке қызметке келуі айтылады .................................... 95

14. Айтолдының Күнтуды Еліктің қызметіне (құзырына) көрінуі айтылады ....... 105

15. Айтолды Елікке өзі Дəулет екенін айтады .......................................................... 107

16. Айтолды Елікке Дəулет сипатын əңгімелейді .................................................... 110

17. Күнтуды Елік Айтолдыға Əділдің  сипаттарын  айтады ................................... 118

18. Күнтуды Елік Айтолдыға əділдіктің сипатының қандай екендігін айтады ..... 120

19. Сөздің қадір-қасиеті һəм турашылдығы, шыншылдығы жайында .................. 131

20. Құттың құбылмалығы мен дəулеттің баянсыздығын əңгімелейді ................... 138

21. Айтолдының ұлы Өгдүлмішке айтқан ақыл-өсиеті ........................................... 146

22. Айтолдының ұлы Өгдүлмішке өсиеті ................................................................. 154

23. Айтолдының Күнтуды Елікке аманат, өсиет жазып қалдырғаны 

жайлы айтылады ................................................................................................... 158

24. Күнтуды Еліктің Өгдүлмішті шақырғаны  туралы  айтылады .......................... 173

25. Өгдүлміштің Елікке жолығуы баяндалады ......................................................... 175

26. Өгдүлміштің Күнтуды Елікке қызметке кіруі айтылады ................................... 176

27. Өгдүлміш Елікке ақылдың қасиеті туралы   əңгімелейді .................................. 195

28. Бектікке лайық бек қандай болуы керектігі айтылады ...................................... 201

29. Өгдүлміш уəзір қандай болу керектігін айтады ................................................. 219

30. Өгдүлміш Елікке əскер басшылары, қолбасылар қандай болу керектігін

əңгімелейді ............................................................................................................ 225

31. Өгдүлміш Елікке ұлығ хажыбтыққа қандай ер керек екенін айтады ............... 237

32. Өгдүлміш Елікке қақпа басыға қандай ер керектігін айтады ........................... 244

33. Өгдүлміш Елікке елшілікке жіберуге қандай кісі керектігін айтады ............... 249

34. Өгдүлміш Елікке шежіреші-хатшылыққа қандай кісі керектігін айтады ........ 254

35. Өгдүлміш Елікке қазынашылыққа қандай кісі керек екенін айтады ............... 259

36. Өгдүлміш Елікке асбасшы /хан салар/ қандай  болу керектігін айтады .......... 265

37. Өгдүлміш  Елікке ыдысшы басшысы қандай болу керектігін айтады ............. 269

38. Өгдүлміш Елікке қызметшілердің хақы, бектердің парызы қандай болу 

керектігін айтады .................................................................................................. 275

 533

39. Күнтуды Еліктің Одғұрмышқа хат жазып, жолдағаны айтылады .................... 291

40. Өгдүлміштің Одғұрмышқа баруы айтылады ...................................................... 298

41. Одғұрмыштың Өгдүлмішпен сұхбаттасқаны айтылады ................................... 300

42. Одғұрмыш Өгдүлмішке дүние айыптарын айтады ............................................ 314

43. Өгдүлміш Одғұрмышқа бұл дүниемен бірге о дүние қамын 

ойламақты айтады ................................................................................................. 323

44. Одғұрмыштың Елікке хат жазып жолдауы айтылады ....................................... 328

45. Күнтуды Еліктің Одғұрмышқа екінші хатты жазып, жолдауы айтылады ....... 340

46. Өгдүлміш пен Одғұрмыштың екінші қайтара əңгіме-сұхбат құрғаны айтылады .....345

47. Өгдүлміш Одғұрмышқа бектерге қызмет істеудің заңдары мен тəртіп-тəсілдері

туралы айтады ....................................................................................................... 349

48. Өгдүлміш сарайдағы қызметкерлермен қалай қарым-қатынас жасау туралы

айтады .................................................................................................................... 358

49. Өгдүлміш Одғұрмышқа қара халықпен қалай қатынасу керектігін айтады .... 368

50. Əулиелермен  қатынасу жайы айтылады  ........................................................... 369

51. Білгір, ғалым адамдармен қалай қатынасу керектігі айтылады........................ 369

52. Оташылармен қалай қатынасу керектігі айтылады  .......................................... 370

53. Құшнаштармен (бақсы, балгер) қалай қатысу туралы айтылады..................... 371

55. Жұлдызшылармен қалай қатынасу туралы айтылады ....................................... 372

56. Ақындармен қалай қатынасу жөнінде айтылады ............................................... 373

57. Диқандармен (тарышылармен) қалай қатысу жайлы айтылады ...................... 373

58. Сатушылармен қалай қатысу айтылады.............................................................. 375

59. Малшылармен қалай қатысу айтылады .............................................................. 376

60. Шеберлермен (қолөнершілермен) қалай қатысу жөні айтылады ..................... 377

61. Кедей, пақырлармен қатысу жайлы айтылады ................................................... 378

62. Қандай əйел алу керектігі айтылады ................................................................... 378

63. Ұл-қыз туса, оларды қалай тəрбиелеу айтылады ............................................... 380

64. Қол астындағы қызметшілерді қалай ұстау жайы айтылады ............................ 382

65. Өгдүлміш Одғұрмышқа асқа (қонаққа) барудың салт-дəстүрлерін айтады .... 385

66. Өгдүлміш Одғұрмышқа асқа (дəмге) шақырмақ жөнін айтады ........................ 389

67. Одғұрмыш Өгдүлмішке бұл дүниеден жүз бұрып, барға қанағат етіп, о дүниеге

пейілді болу туралы айтады ................................................................................. 392

68. Күнтуды Еліктің Одғұрмышқа үшінші жолы шақырту жіберуі  айтылады .... 408

69. Одғұрмыштың Өгдүлмішке таман келуі айтылады ........................................... 414

70. Күнтуды Еліктің Одғұрмышпен көрісуі айтылады ............................................ 415

71. Одғұрмыштың Елікке ақыл-кеңес беруі айтылады............................................ 421

72. Өгдүлміш Елікке ел басқару заңын айтады ........................................................ 442

73. Өгдүлміштің текке өткен тірлікке ашынып, тəубаға келгендігі айтылады...... 453

74. Одғұрмыштың Өгдүлмішке кеңес беруі айтылады ............................................ 458

75. Адалдыққа — адалдық, кісілікке кісілік жасау туралы айтады ....................... 461

76. Одғұрмыштың науқастанып, Өгдүлмішті шақыртуы айтылады ...................... 472

77. Өгдүлміш Одғұрмышқа түс жору туралы айтады .............................................. 475

78. Одғұрмыш Өгдүлмішке түс көргенін айтады ..................................................... 478

79. Өгдүлміштің Одғұрмыштың түсін жоруы айтылады ........................................ 478

80. Одғұрмыштың бұл түсті басқаша жорығаны айтылады ................................... 479

81. Одғұрмыштың Өгдүлмішке өсиет бергені айтылады ........................................ 481

82. Одғұрмыштың құмары Өгдүлмішке Одғұрмыштың өлімін естіртеді.............. 493

 534

83. Одғұрмыштың шəкіртінің Өгдүлмішке көңіл айтуы ......................................... 494

85. Еліктің Өгдүлмішке көңіл айтып жұбатуы ......................................................... 495

І. Жігіттікке ашынып, өкініп, қарттық хақында айтқандары...................................... 509

ІІ. Заманның бұзылғанын, достардың жафасын айтады ............................................. 511

ІІІ. Кітап иесі ұлығ Хажыб Жүсіп өзіне ақыл-кеңес береді ........................................ 514

Түсініктер ..................................................................................................................... 517

Пайдаланылған əдебиеттер ........................................................................................ 529

Резюме .......................................................................................................................... 530

Summary ....................................................................................................................... 531

 535

жүктеу/скачать 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: