Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
| АЙПАРАДАЙ, АЙЫМ. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырындағы
Баян қыз бірде: Айпарадай ақ жүзім сіз көресіз, – десе, екінші бір жерде: Айдай болған ақ жүзім көрмейсіз бе?– дейді. Жалпы түркі тілдерінде ай – әйел сұлулығының символы, әйел көркінің әдемілігін айға теңеу ежелден бар. Зерттеушілер орта ғасыр ескерткіштерінде ай сөзінің бір мағынасы «сұлу, әдемі, сұлу қыз» дегенді атайды (Фазылов, I, 321). Тегі, бұл ай сөзінің ауыспа- лы мағынасы болар. Осыдан барып кейбір түркі тілдерінде, мы- салы қырғыз тілінде «жұбай, әйел», мағынасындағы айым сөзі бар (Юдахин, 36). «Жұбай» мағынасында айым сөзі қазақ жырларында да кездеседі. «Алпамыс батыр» жырында: Отаудағы айымдарың, Сөзден келер қайымдарың, – деген жолдар бар. Бірақ қазақ тілі үшін «жұбай, әйел» мағынасындағы айым сөзі кәнігі емес, өйткені өзге жырларда бұл сөз кездеспейді. Ал «Алпамыс» жырында өзбек, қарақалпақ тілдеріне тән жеке сөздердің, тіпті грамматикалық тұлғалардың орын алғандығы мәлім. Оның үстіне бұл сөз диуананың (диуана болып келген Алпамыстың) аузы- нан шыққан. Бірақ қайткенде де айым сөзінің «сұлу әйел», одан «сұлу жұбай», одан жалпы «жұбай» мағынасы бірқатар түркі тілдерінде бар екендігін аңғарамыз. Орта ғасыр ескерткіштерінде кездесетін ай йуз, ай йузлі, айтек (айдай), толун айтек (толған айдай) сөздері әйелдің көркіне байла- нысты айтылған. Қазақ тілінде толған айдай жүзі – айдай ақ жүзі ~ айдай жүзі ~ ай жүзі деген сөздер сұлу қызды (әйелді) суреттейді. Ал айпара не деген сөз? Түрік тілінде «ай сияқты жарқын» де- ген мәнде поэзияда қолданылатын айбар сөзі бар (Турецко-русск. сл., 1977, 81). Соған қарағанда, не қазақ тілінің ертеде өзінде болған не- месе өзге түркі тілдерінің поэтикалық дәстүрінен енген «айдай, ай- дай аппақ, ақ жүзді» деген мағынадағы айбар сөзі болғанға ұқсайды, кейін келе бұл сөздің орнын айдай, ай жүзді сөздері басып, айбар сөзі сирек қолданылатын, бейтаныс тұлғаға ауысып кеткен секілді. Соның нәтижесінде тіпті тұлғасы да өзгеріп, айбара ~ айпара болып айтылуы ықтимал. 25 Айбар сөзінің этимологиясын (төркінін, құрамын) іздестіру – біздің бұл кітаптағы міндетіміз емес, дегенмен бұл сөз айға барабар (парапар) тіркесінен ықшамдалып жасалуы мүмкін деп топшылауға болады. Барабар сөзі түркі тілдеріне парсы тілінен енген, мағынасы «тең, бірдей», сонда бұл – айға барабар>ай барабар> айбар болып, әбден кірігіп біріккен сөздердің қатарына жататын тұлғалардың бірі болмақ. Түркі тілдерінде тұрақты тіркестер құрамындағы компоненттердің әртүрлі жалғаулары түсіріп айтылуы – бар құбылыс (айға барабар>ай барабар). Бірдей дыбысталатын буындардың біреуінің түсіп қалуы заңды: айға барабар>айбара>айбар. Қазақ тілінде заман ~ замана деген сияқты сөз соңына а дауысты дыбысын қосып айту дәстүрі айбар сөзін айбара дегенге айналдырған тәрізді. Түсініксіздеу тұлғаға -дай жұрнағы жалғанған сөздер – қазақ тілінде жиі кездесетін құбылыс. Осының нәтижесінде айпарадай сөзі пайда болған болар дейміз. Бұл сөздің қайткен күнде де мағынасы ашық: «ай сияқты жүз, айға тең ақ жүз, айға парапар ақ жүз». жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|