Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

«оқу,  сауаттану»  (Будагов,  I,  4).  Қазіргі  қазақ  тілінде  абыз  –  көне 

сөз,  «көп  білетін,  білгір,  білімді  адам»  және  «сәуегей,  көріпкел» 

мағыналарын білдіреді (ҚТТС, I, 1974, 38). Соңғы мағынада жиірек 

қолданылатынын айтуға болады және қазақтардың абызы – «алдап 

соғатын» сәуегей емес, ақылды, халық құрметіне ие болған әрі жасы 

еңкейген  адам  екені  байқалады.  Мұхтар  Әуезов  «Еңлік-Кебек» 

пьесасында  дана  кейіпкердің  образы  етіп  Абызды  алуы  да  осыны 

дәлелдейді.

Абышқа  (абшыйақ)  сөзінің  бірнеше  фонетикалық  вариантта 

құбылып келіп, бірқатар көне, тірі түркі тілдерінде немесе олардың 

диалектілерінде  «қарт  адам,  қария,  әйелдің  ері,  шал»,  кейде  тіпті 

«кәрі әйел» ұғымын беретіні мәлім. Бұл сөздің түбірі – абы/абу/аба 

немесе абыш «шал». Ал аба – (түрлі фонетикалық вариантта) түркі-

монғол  тілдерінде  «әке,  ата,  әкенің  ағасы»  мағынасын  беретін  сөз. 

Қырғыз  тілінде  «қадірмен»  мағынасын  беретін  абығый  сөзінің  аб/

аба тұлғасымен тамырластығы даусыз, өйткені жасы үлкен адам, ата, 

әке – қадірлі, құрметті адамдар.

Демек, бұл күнде сирек қолданылатын, көбінесе бұрынғы өлең-

толғаулар мен қазіргі тарихи, көркем шығармаларда кездесетін абыз 

сөзі өзінің түп тамырындағы «ата, әке, қарт адам» деген мағынасын 

да,  одан  ауысқан  «көпті  көрген  білгір,  сауатты,  білімді  адам»  де-

ген мағынасын да көмескілендіріп, «дана, ақылшы, көреген қария»  

деген ұғымда жұмсалған, жұмсалатын сөз деп танимыз. Әрине, бұл 

сөздің  қазақ  тіліндегі  қолданысында  өзге  тілдердегі  және  ертедегі 

мағыналық  реңктері  сақталғанын  (қария  адам  болуы,  көп  нәрсені 

байымдай алатын білімді болуы, сәуегейлік қасиеттінің болуы т.б.) 

көреміз.

Өтемісұлы ақында:

Сан шерулі қол болса, 

Батырлар болар ағасы, – 

деген жолдар, XVI ғасырда өмір сүрген Доспамбет жырауда:

Азаулының Аймәдет ер Доспамбет ағаның

Хан ұлына несі жоқ?

14

Би ұлынан несі кем?

Азаулыда аға болған ерлер көп еді,– деген жолдар бар

1

. 

Ноғайлының  Ер  Шобан  деген  батыры  Қабардының  Биғазы 

дегенінің  жылқысын  айдап  әкетіп  бара  жатқанда,  артынан  келген 

қуғыншыны айнытпақ болып, қасымда мынадай-мынадай мықты ба-

тыр-жолдастарым бар деп суреттегенде:

Қан жұқпас қайқы қара болат өтпеген....

Бұ жиынның ішінде

Ер Жақсымбет аға бар, –

дейді. Мұндағы аға сөзі Жақсымбет батырдың көркем эпитеті емес, 

ол қызметті ер сөзі атқарып тұр, бұл жердегі аға – «басшы, қолбасы» 

деген ұғымда келген термин іспетті сөз. Демек, жоғарыда келтірілген 

өлең жолдарындағы аға сөзі осы күнгі «жасы үлкен ер адам» деген 

мағынасынан басқаша қолданыста тұрғанын аңғартады.

Түркияда  бұрын  аға  титулы  әскери  адамдарға,  коменданттарға, 

янычарлардың бастықтарына берілетін атақ болған (Будагов, I, 60). 

Бұл  пікірді  өзге  ғалымдар  да  растай  түседі.  Ортағасырлық  түркі 

ескерткіші «Шейбани-намені» зерттеген шығыстанушы И. Березин: 

«Осман түріктері аға сөзіне «әскери мырза (әмірші), бастық мырза 

(господин) деген мағына берген»,– деп жазады (Библиотека восточ-

ных историков, изд. И. Березиным, Т. I. СПб, 1849, 20).

Орта ғасырлардағы хан сарайларында есік аға (ишик аға) деген 

жоғары  лауазым  да  болған:  «ишик  аға  –  «сарай  есіктерінің»  биік 

табалдырығының  бас  күзетушісі,  камергер.  Орта  ғасырлардағы 

хан  сарайларындағы  жоғары  мәртебелі  қызмет  иелерінің  бірі» 

(Материалы  по  истории  казахских  ханств  XV-XVIII  вв.,  Алма-Ата, 

1969, 537).

Ертеректегі қазақ қауымында да аға сөзі басшыға, оның ішінде 

әскери басшыға да айтылатын дәреже мағынасын бергенге ұқсайды. 

Мысалы, Шалкиіздің:

Батыр жігіт жау бастар,

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: