Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

төре  тұқымының  бірқатары  сияқты,  ақындыққа,  өнерге  бой  ұрған 

адамның бірі болған. Оның Сүйінбаймен айтысында:

Тұсында Абылайдың Бұхар жырау, 

Хан Әділдің кезінде Түбек тұр-ау. 

«Әр заманның бар дейді сұрқылтайы», 

дейді. Қазақта «әр ханның тұсында – бір сұрқылтай» деген мәтел бар. 

Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, оның көбін орыс тіліне аударып 

бастырған  белгілі  этнограф-фольклоршы  –  Шоқан  Уәлихановпен 

Омск кадет корпусында қатар оқыған досы Г.Н.Потанин «Восточные 

мотивы  в  средневековом  европейском  эпосе»  (М.,  1899)  деген 

еңбегінде гурулъдай деген сөз монғолша «ханның кеңесшісі, ақыны» 

деп  анықтайды.  Қазақтар  қолданған  сұрқылтай  сөзінің  мағынасы 

да «ханның кеңесшісі, ақылшысы, сөзін сөйлейтін ділмары, ақыны» 

дегенді білдіреді. Бұхар жырау – Абылай ханның ақылшы-кеңесшісі, 

сұрқылтайы  болса,  Тезек  төренің  айтуына  қарағанда,  Әділ  ханның 

сұрқылтайы  Түбек  жырау  болған.  Зерттеуші  М.Жолдасбековтің  

жазуына  қарағанда,  Тезек  төре  Сүйінбайды  да,  Бөлтірікті  де 

ығына  жығып,  өзінің  сұрқылтайы  еткісі  келген  (М.Жолдасбеков, 

Асыл  мұралар,  1990,  153).  Мұны  жоғарыдағы  оның  Сүйінбайға 

«Сұрқылтайым менің де екен мынау» дегені дәлелдей түседі.

Бұл  сөздің  түбірі  монғолдың  «1)  оқыту,  2)  бір  нәрсеге  үйрету,  

3) тәрбиелеу» мағыналарындағы сурга(х) сөзі болу керек. Сургаал сөзі 

«ілім» мағынасын, сургуулъ сөзі «1) мектеп, училище, 2) оқу, үйрету, 

оқыту»  дегенді  білдіреді,  ал  -тай  –  монғол  тілінде  сын  есім  туды-

ратын  жұрнақ.  Сонда  сургаалтай  (сургултай)  қазақша  сұрқылтай 

«үйретуші (ақыл-кеңес беруші)» деген сөз болып шығады.

материалдық,  рухани  мәдениеті  мен  тұрмыс-салтын  танытатын 

сөздер)  бірі  екендігін  оның  қазіргі  монғол  тілі  сөздіктеріне  (мы-

салы,  1957  жылы  Мәскеуде  шыққан  монғолша-орысша  сөздікте) 

енбегендігі көрсетеді. Бұл сөз қазақ тілінде де мән-мағынасы мүлдем 

күңгірт тартып кеткендіктен, қазіргі жазушылардың бірқатары мұны 

жағымсыз адамды сипаттайтын сөз ретінде жұмсағандары байқалады. 

Мысалы,  Қалихан  Ысқақов  «Тұйық»  деген  романында  Қияқмұрт 

деп атаған кейіпкерін екінші кейіпкері Қажымұрат: «Ойпырай, бұл 

сұрқылтайдың да жаны сірі екен, таңнан қара кешке дейін нәр татпай 

іздейтіні  ілік»,  –  деп  сипаттайды  (Қ.  Ысқақов  Тұйық.  -1975.  -192). 

Тіпті  бұл  сөзді  сын  есім  (онда  да  жағымсыз  сипатты  білдіретін) 

ретінде жұмсаушылық та бар.

155

Бұл  сирек  кездесетін  сөзді  этнографизм  ретінде  сақтап,  өз  ма- 

ғынасында  ғана  жұмсау  –  тілді  танудың,  оны  сыйлаудың  дәлелі 

болмақ.

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: