Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| әйла- («ет-, қыл-») деген тұлғаның иле- (зар илеу) болып қолданылуы
ғасырлар бойына қалыптасқан, сондықтан оларды өзгертіп, түпкі тұлғасына салып айтуға, жазуға болмайды. Ал енді бірсыпыра жа- рыспалы қатарлар – мағына жақындығына қарай пайда болған соңғы кезеңдердің жемісі. Мысалы, орындықты саба мен орнықты саба дегендер мағына жағынан жақын, еңіреу ~ аңырау, шерлі ~ жиыр- лы сияқты қатарлар, сірә, сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың жуан- жіңішкелігіне мән бермегендіктен (әлде арабша жазылғаннан қазіргі жазуға көшірген кезде пайда болған) туған тұлғалар болар. Ал кіріш пен кірпіш (ақ кіріш тас суда бар деген Бұхар жыраудың өлең жолы кейбір кітаптарда ақ кірпіш тас суда бар деп басылғанына қарағанда),
болады. Бұл сияқты сөздердің тұлғалық және мағыналық тұрғыдан құбылу процесін танытып, қазіргі кезең үшін дұрыс тұлғасын көрсету – тарихи лексикология курсының міндеті. §12. Қазақ тілінің сөздік қазынасында өте ертедегі наным- сенімдерге қатысты бірқатар сөз кездеседі. Бір қызығы – олардың түсіндірмесі Орталық Азия мен Батыс Сібір өлкелерін мекенде- ген түркі халықтарының тілдерінен табылады. Мысалы, қайрақан/ қайраған деп Сібір түркілері: алтайлықтар, тувалықтар, телеуіттер табиғат иесін, жебеуші иені атаған. Оны монғолдар да біледі, бұларда Хайрхан – тау, су сияқтылардың иесі. Егер ертеректе қазақтар ұлыстың ұлы күнінде – наурыз мейрамында: Көш, Қайрақан, көш десіп, Көз көрместей өш! десіп тілек білдіретін болса, Мұхтар Әуезов Қобылаңдының анасының аузына: Қарғысы қатты Қайрақан, 197 Қарғысынан сен сақта! деген сөздерді салса, ежелгі ата-бабалары- мыз да Қайрақанды «иенің бірі» деп, оның ішінде «қарғысы қатты ие» деп таныған болар. Бірақ қайткенде де соңғы бес-алты ғасыр бойында бұл нанымды қазақтар ұмытқан, сондықтан оның атауы да ақын-жыраулар тілінде ұшыраспайды. Сол сияқты тықыр таяң тіркесін де V-VII ғасырлардағы түркіттердің көк Тәңірге шалатын құрбандығының атауынан (тығыр
да ислам дінін қабылдаудан көп бұрынғы өте ерте кезде ата-баба- ларымыз қолданған атау болып шығады, бірақ осы атау білдіретін реалийдің (тау-тас, су иесі деп танудың) өзі халық санасынан кет- кеннен кейін бұл сөз сол иенің атын емес, әуелі сол иеге шалынатын құрбандық дегенге, одан соң құрбандық шалынатындай қиындық туған кезді атауға жұмсалған болар. Сондықтан мұндай кезді тықыр
дегеннің өзі тау-тас иесі дегенді білдіріп, оның қаһары төнген сәтті тықыр келіп қалды (таянды) деп айтатын болуы да мүмкін. Қайткенде де бұл жердегі тықыр – «дыбыс» деген ұғымдағы сөз емес. §13. Қазақ лексикасының диахрондық сипатын тануда оның әс- кери лексика деп аталатын тобы ерекше орын алады, өйткені ха- лықтың бай ауыз әдебиеті, оның ішінде батырлар жырлары және сан ғасырдың ақын-жыраулар шығармаларының, соңдай-ақ шешендік сөздер мен мақал-мәтелдердің тілінде ұрыс-соғысқа қатысты зат, қимыл атаулары кеңінен қолданылған. Ал сөздердің қолданыс бары- сы олардың мағыналарында болып жататын өзгеріс-жаңалықтарды дүниеге әкеледі. Қазақ халқының, одан арғы осы халықты құраған ру-тайпалардың сан ғасыр бойы күнкөріс кеңістігі үшін күресі, яғни көшіп-қонып, малын жайып жүретін жер-суын сыртқы жаулардан қорғау үшін не- месе жер-суды өзгелерден тартып алу, қайырып алу үшін жүргізген ұрыс-соғыстары, қорғаныс-шабуылдары әскери лексика қорын молы- нан қолдануға, сақтауға, өзгертіп, байытып отыруға мәжбүр еткен. Оларды таза тілдік номинативтік (атауыштық) қызметте пайдала- нумен қатар, көркем әдебиеттің, поэзияның, шешендіктің құралына айналдырып, образдық қызметте де жұмсауы сөздіктің бұл тобының мағыналық қозғалысын күшейте түскен. Ең алдымен, қару-жарақ атаулары жинақталып, олардың әрқай- сысының нақты мағынаға ие болу тенденциясы байқалады. XV-XVI ғасырлардағы үлгілерде бір қарудың немесе іс-әрекеттің екі-үш вари- антта аталуы да орын алады. Ол, бір жағынан, бұл кезеңдерде қазақ тілінің лексикалық нормасы әлі де әбден қалыптасып бітпегендігінен
198 болса, екіншіден, сөз қолданыстарын поэзия шарттарына сай ету мақсаты көзделгендіктен деп тануға болады. Мысалы, ату құралы –
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|