Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| Кітаптың құрылымы жайында. Бұл кітапта әңгіме болатын
сөздер мен тіркестер оқырманның тез тауып алуы үшін, алфавит тәртібімен берілді. Кей сәттерде сөзтізбеге (реестрге) жеке сөз емес, сөз тіркесі алынды. Сондай-ақ енді бір тұстарда алфавит жағынан әр жерде тұруға тиіс екі-үш сөз бір реестрде берілді. Мысалы, бұлан,
алфавиттегі орнымен берілді. Мағынасы жағынан біртектес (мысалы, жабайы жан-жануарлардың атауы) немесе синоним сөздер көбінесе осылайша қосақталып ұсынылды. Бірқатар сөздердің екі-үш түрлі жазылып жүргендері кездеседі, оларды ортасына тік сызықша қойып, қатар бердік. Мысалы: күдері/ кедіре/күдіре/көдіре; қазына/қазине т.т. Баяндау мүмкіндігінше көпшілік қауымға түсінікті стильде (мәнерде) жүргізілді, дегенмен барлық талдау ғылыми негізге сүйенгендіктен, кейбір лингвистикалық терминдер қолданылып отырды. Оның үстіне ғылыми ақпарат, яғни мәлімет алынған көздер (сөздіктер, кітаптар, зерттеулер, жинақтар т.б.) көрсетіліп отырды. Осы еңбектің 1980 жылғы басылымында екі тілдік сөздіктерден алынған материалдар (аудармалар, түсініктемелер) және орыс тілінде жазылған кітаптардан келтірілген дәйексөз (цитаттар) ау- дарылмай, түпнұсқаша орысша берілген болатын. Ол кезде біздің кітаптарымызды оқитындар тек Қазақстанды, одан қалды бұрынғы Одақты мекендеген қазақтар ғана болатын, ал олардың орыс тілін де 8 қоса білетіндігі аян. Енді қазақ тіліндегі кітаптарды шет елдердегі қандас бауырларымыз да, түркі тілдес шетелдік өзге туыстар да оқитын күн туған қазіргі кезеңде оларға орыс тіліндегі текст дәйексөздерін түсінулері қиынға соғатынын ескеріп, орысша аудар- малар мен түсіндірмелерді, дәйексөздерді қазақша аударып беріп отырдық, бірақ ғылыми дәлдік үшін материал алынған көздер жақша ішінде көрсетіліп отырылды. Олар қысқартылып берілді. Мұндай кітаптардың аталуы, шыққан жері, жылы толық жазылған тізім осы еңбектің соңында берілді. Сөздіктердің сілтемесі де жақша ішінде мейлінше қысқартылды. Мысалы, (Будагов, I, 752) деген сілтеме Л. Будаговтың 1869, 1871 жылдары I, II том болып Санкт-Петербуртте шыққан «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» де- ген сөздігінің I томының 752-беті дегенді білдіреді. Немесе ДС, 573 деген жақша ішіндегі қысқартулар «Древнетюркский словарь» (Ленинград, 1969) деген кітаптың 573-беті дегенге сілтейді. Жеке авторлардың еңбектеріне жасалған сілтемелер де жақша ішіне қысқа түрде көрсетілді, олардың да толық аты-жөнін кітап соңынан табуға болады. Көпшілік оқырманға таныс болмағандықтан, кейбір кітаптар мен сөздіктерден алынған материалдар латын немесе араб әріптерімен жазылған түрінен өзгертіліп, қазіргі жазуымызбен берілді. Бұл кітапта кейбір сөздердің осы күнгі қазақ емлесі бойынша дұрыс жазылған түрлерімен қатар, өзгешелеу тұлғада жазылған жары- спа қатары да (варианттары, дублеттері де) бар. Олар мысал алынған басылымда солайша жазылуына немесе сөз түбірінің о бастағы тұлғалануына байланысты келтірілді. Мысалы, абжылан/әбжылан,
ша екі-үш түрлі етіп жазу керек деген сөз емес. Келесі бір ескертетін нәрсе – жырлардан, ақын-жыраулар мұра- ларынан алынған мысалдардың қай жылғы басылымнан келтіріл- гендігі, беті көрсетілмеді. Бір жырдың екі-үш не одан да көп басылы- мы болды, сол сияқты Махамбет ақынның соңғы үш-төрт басылымы бар. Біз өлең жолдарын солардың барлығынан да алдық. Сондықтан кейде белгілі жырдың немесе өлеңнің бірер сөзі не әрпі оқырманның қолында бар басылымдағыдан басқаша болып тұрса, оны ұсынылып отырған кітапта кеткен қате не салақтық деп емес, сол мысалдың өзге басылымнан алынғандығының нәтижесі деп тану керек. Өйткені бір жырдың әртүрлі басылымында азды-көпті айырмашылықтары бар екендігі аян.
9 Кітап соңында осында талданған сөздердің тізімі алфавит тәртібімен берілді. Олардың ішінде сөзтізбеге кірмей, жол-жөнекей, яғни өзге сөздерді талдау үстінде әңгіме объектісі болғандар да бар. Университеттер мен педагогикалық институттардың филология факультеттерінде қазақ әдеби тілінің тарихымен қатар, қазақ тілінің тарихи фонетикасы, тарихи морфологиясы, тарихи лексикасы деген пән салалары оқытылады. Тарихи фонетика мен тарихи граммати- кадан оқулықтар мен оқу құралдары біршама бар деуге болады. Ал қазақ тілі бойынша тарихи лексиокология саласына арнайы жазылған да, қосымша материал ретінде ұсынылған да еңбектер жоқтың қасы. Сондықтан осы сөздікте қазіргі қазақ тіліндегі кейбір сөздердің қолданылу тарихын, яғни мағыналық қозғалыс-өзгерістерін талдаған негізгі материал бойынша тарихи лексикология курсының бірқатар мәселелерін кітап соңында қысқаша баяндап, қосымша құрал ретінде ұсынып отырмыз. |