Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| фель, горчица, гір/кір (гиря), десте, землянке, капуста, картош-
ке, карта, көзір, қарандаш, кінеге, кірауат, минут, линейка, лот, патнос, содия, стул, ыскамия, іскірт, салом, скрипка, се- кунт, тетрат, труба, шот, шкаф, шарф, шайнек, шілия, шет- пертек. Бұдан әсіресе оқу құрал-жабдықтарына, үй-тұрмыс бұйымдарына, азық-түлік түрлеріне қатысты сөздерді орысша күйінде қабылдау принципі байқалады. Осы күнгі газет, на- 337 град, минут, секунд, почта, шот, жәмшік, магазин, доктор, штат сияқты орыс сөздері қазақ тілінде қолданылу тари- хын өткен ғасырлардан бастағаны осы сөздіктерден көрінеді. Қазірде орнықпаған боблық – публикация, земтемір – земле- мер, кінеге – книга, мүлиеншік – миллионер, кірен – граница, задетка – задаток, көкпараз – купорос, мұнанай – меновой двор сияқты сөздердің қазақ тілінде бір кезде қолданылғандығын да жоғарыдағы сөздіктер білдіреді. 5. Біздің байқауымызша, бұрынғы екі тілдік сөздік авторла- ры тек регистраторлық емес, ішінара шығармашылық қызмет те атқарған тәрізді. Бұған бірінші дәлел – бұл авторлар әсіресе жаңа ұғымдардың атауларын беруге ұмтылады, ол үшін кейбір жасанды жаңа сөздерді ұсынады. Мысалы, мектепте бола- тын дежурный-ды кезу/кезі деп береді (қазірде кезекші), уче- ный дегенді оқымыс, сочинитель, автор – кінеге жазушы, шығарушы, товарищество – ептестік, құрама – совет, со- брание людей. Екінші факт – түбірлес сөздерді мағынасына қарап айырып жіктеу әрекеті байқалады. Мысалы, 1897 жылғы сөздікте жиналыс – собрание, вообще съезд, жиын – собра- ние народа (по случаю поминок), бастық – начальник, басшы – вожак, білік, білім – знание, білімдік – премудрость, өнербет – искуссный, өнерші(л) – ремесленник, нажағай – зарница, найзағай – молния. Бұлар көп емес, өте аз. Дегенмен сол аздың өзі – қазақ тілі лексикалық кұрамының даму процесін таныта- тын фактілердің бірі. 6. Екі тілдік сөздіктерден қазірде қолданылмайтын неме- се жергілікті ерекшелік ретінде табылатын бірқатар сөздер мен тіркестердің мағынасын біле аламыз. Ал кейбіреулерінің өткен ғасырларда қазіргіден өзгеше ұтымды білдіргенін де осы сөздіктерден көруге болады. Мысалы, бір ғана А.Старческийдің сөздігінде: «айбана – наказание за воровство, когда изобличен- ный в воровстве возвращает трижды девять за украденное; ау- дандау – подготовить дело настолько, что немного остается до- кончить; жазушы – писец, гражданский чиновник; жарылғас – высочайшая награда; жортуыл – предполагаемая добыча; көмбе – зарытое имущество (при перекочевке с зимовок неко- торые вещи зарываются); құлақ, сүйінші – вознаграждение до- 338 казчика; сара қайсақ (сарқазақ) – степные казахи, так называют себя сами киргизы; сасығыт – поймавший вора с поличным имеет право отобрать от него все, кроме рубахи с подштанни- ком. Эта добыча называется сасығыт. Он должен представить вора к бию. Если вор убежит, то не имеет право на сасыгыт, не может требовать сүйінші, если докажет на вора, если же нет, то подвергается ответственности сам; шоқыншық – новокре- щенный. 7. Әңгіме етіп отырған сөздіктердің барлығына тән ортақ белгінің бірі – оларда қазақ тілінің сөз байлығын реттеуші, нормалаушы сипатының болмауы. Әдетте, лексикографияның, әсіресе қазіргі әр алуан сөздіктердің басты міндетінің бірі – әдеби тіл нормаларын беркітіп, жалпы тіл мәдениетін көтеруге көмектесу екендігі белгілі. Ол үшін сөздікке енетін реестр сөздер мен тіркестер сұрыпталып, таңдалып алына- ды. Көрсетілген дексикографиялық еңбектерде бұл принцип жоқ. Іріктеу жоқ, қолға түскен материалды енгізу бар. Егер кейбіреулерінде біраз сөздер бірдей түсіп отырса, ол сол сөздерді тұрақтандыру, нормаға айналдыру мақсатымен болған іс-әрекет емес, бірінің материалын келесісі пайдаланғандық қана. Тілдің сөздік байлығын ортақ әдеби нормаға келтіру мақсаты көзделінбегендіктен, бұл сөздіктерде не стильдік, не өзге көрсеткіш-белгілер жоқ. Мысалы, сөз диалектизм бе, қарапайым ауызекі сөйлеу тіліне тән ғана элемент пе, мағынасы күңгірт көне сөз бе, енді қолданыла бастаған жаңа сөз бе – бұлардың ешқайсысы көрсетілмеген. Сондықтан Таш- кентте шыққан сөздіктер де (Воскресенскийдің, Букиннің сөздіктерінде) оңтүстік қазақтарына тән жергілікті сөздерді былай қойғанда, өзбек, парсы әдеби тілдерінің әсерімен сөздікке енгізілген масхарабас (актер), кәтте орыс мулла- жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|