Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

77
символы.  Кіс  сөзі  өзге  эпостардың  кейбір  жырланыстарында 
да сақталған.  Мысалы,  «Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу»  жырының 
1834 жылы жазылған (хатқа түскен) вариантында «Бір жатып-
ты қара кіс жамылысып» деген тармақ бар. Осы тармақ екінші 
бір  жырланыста  «Бір  ойнайды  жарымен  табылысып»  деп 
өзгеше берілген. Мұндағы кіс жамылу, яғни аңның терісімен 
астарланған  немесе  тысталған  тонды  жамылу  ерте  кездер 
үшін түсінікті болғанмен, соңғы кезеңдерде көп кездеспейтін, 
сондықтан  көпшілікке  бейтаныс  фразаға  айналған  тәрізді. 
Осының  салдарынан  кейінгі  жырлаушылардың  (бұл  жолды 
өзгертіп айтулары – әдеби мұраның ауызша сақталып, ауызша 
жеткізілуіне тән тәртіптерден туған заңды құбылыс.
Ауызша  сақталған  ескерткіштің  не  тұтас  өзі,  не  үзіктері 
бір автордан екіншісіне ауысып, екі-үш иелікке бірдей телініп 
жүретіндігі  олардың  тілін  зерттеуге  келгенде,  айтарлықтай 
қиындық туғызады. Ескі мұралардың кейде тіпті авторлықтан 
айрылып,  фольклор  туындыларына  ауысып  кетуі  мәселені 
одан сайын күрделендіре түседі. Мұндай ауысулар бір дәуір, 
бірер ғасыр аясында қалмай, бірнеше ғасыр бойына созылып, 
бірнеше иегерге тап болатыны тағы бар. Мысалы, кейінгі зерт-
теулерде XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың I жартысын-
да жасаған ІІІалкиіз жыраудікі деп көрсетіліп жүрген Еділден 
шыққан  сызашық  Біз  көргенде,  тебінгіге  жетер-жерпес  су 
еді  деп  басталатын  толғау  араларына  үш  ғасыр  салып,  XIX 
ғасырдағы  Махамбеттен  бір-ақ  шығады
83
.  Текстологиялық 
айырмашылықтар  –  бірді-екілі  жеке  сөздерінде  ғана.  Сөз 
қолданысы  мен  грамматикалық  тұлға-тәсілдері  жағынан  бұл 
мәтін соңғы кездердің, XIX ғасырдың туындысына әлдеқайда 
жуық келеді. Ал, шындығында, бұл өлең әрірек дәуірдікі бо-
луы  мүмкін,  бірақ  ауызша  жеткендіктен,  бірте-бірте  өзгеріп, 
соңғы  кездердің  нормасына  түсуі  (сол  себептен  де  Махам-
бетке  тән  тәрізді  болып  көрінуі
84
),  оның  үстіне  кейде  тіпті 
авторлықтан  айрылып,  фольклор  мұрасына  көшіп  кетуі  – 
83
 «Жаңа мектеп» журналы. - 1927. - №7-8; Кәкішев Т. Махамбеттің жаңа жолдары 
//Қазақ әдебиеті, 1956, 16 ноябрь.
84
 Біз қазақ текстологиясы туралы жазған бір мақаламызда бұл өлеңнің Махамбет 
қаламына жуық түсетін сәттерін көрсеткен едік, бірақ ол талдауымыз мысал ретінде 
ғана  жүргізілген-  ді  (қараныз:  Сыздықова  Р.  Текстология  мәселелері  туралы  ойлар//
Жұлдыз. - 1964. - № 8).

78
таң  қаларлық  жайт  емес
85
.  Бұл  мысал  тұтас  шығарманың  әр 
дәуірге, әр авторға ауыстырылып келгенін көрсетеді. Ал жеке 
жолдардың, образдардың ғасыр сайын, автор сайын қайталап 
бой  көрсетуі  –  бір  жағынан,  тағы  да  «ауызша  баспаның»  ісі 
болса,  екінші  жағынан,  ол  –  тұтас  поэтикалық  мектептің, 
әдебиеттегі бағыттың жемісі және ертерек кезеңдердегі көркем 
әдебиеттің  даму  заңдылықтарына  қатысты  құбылыс.  Мыса-
лы,  жаугершілік  тақырыптағы  шығармаларда  толғамалы  ай 
балта, қорамсаққа қол салды, қозы жауырын оқ алды сияқты 
стереотиптер  –  тек  ауызша  сақталудың  ғана  жемісі  емес, 
бұл – тұтас мектептің (поэтикалық дәстүрдің) әрі қарай жал- 
ғасып,  ұласа  беруінің  нәтижесі.  Зерттеуші  Қ.Өмірәлиев  мұн- 
дай  ортақ  тақырыпты,  бірнеше  вариантты  дүниелерді,  әсіре- 
се  дидактикалық-шешендік  толғауларды  белгілі  бір  ақын-
жырауларға  телімей  (тіпті  авторлығының  сақталғандығына 
қарамастан) және белгілі уақыт аясында алмай, мақал-мәтел- 
дер сияқты ортақ мұра ретінде қарау керек деген пікір айтады. 
Бұл – жаны бар әңгіме.
Сөйтіп,  XV-ХVIII  ғасырлардағы  қазақ  әдеби  мұралары- 
ның  тілін  танып-білуде  ол  үлгілердің  ауызша  таралып,  ауыз-
ша сақталуына байланысты әр алуан қиындықтар бар екендігі 
көрінеді. Дегенмен соңғы жылдардағы ізденістерге қарағанда, 
Бұхар  жырауға  (XVIII  ғасырға)  дейін  де  қазақтың  көркем 
поэзиясының  болғандығы  және  оның  бірсыпыра  өзгеріске 
түссе де сақталып, бізге жеткендігі ақиқат болып отыр.
Тілдік  талдауларға  келгенде,  мына  жайт  та  назар  аударта-
ды. Сөз етіп отырған дәуірлердегі үлгілерді (немесе бұлардың 
бірсыпырасын)  таза  қазақ  тіліндегі  нұсқалар  дегеннен  гөрі, 
қазақ пен ноғай тілдеріне ортақ туындылар деп таныған дұрыс 
болар.  Өйткені,  Ш.Уалиханов  айтқандай,  Жәнібек  ханның 
билік құрған шағында қазақ пен ноғайлы жұрттары бірге өмір 
сүрген  кезі  –  өлең-жырлардың  алтын  дәуірі  болды.  Шоқан  
Жиренше шешен аңыздарын, «ноғайлы философы» – Асанқай- 
ғы  толғауларын,  Әз  Жәнібек  сөздерін  осы  ноғайлы-қазақ 
85
 13 жолдық осы өлеңді ЬІбырай Алтынсарин де өзінің хрестоматиясында жариялаған 
болатын. Онда бұл толғау тіпті авторынан айрылып, «Бір бидің жамандардан қорлық көріп, 
бір ханға айтқан сөзі» деп ұсынылған.

79
дәуірінде  туған  деп  топшылайды
86
.  Тек  Жиренше  мен  Асан 
емес  ХV-ХVІ  ғасырларда  өмір  сүрген  Доспамбет,  Шалкиіз, 
Қазтуған,  Шобандар  да  ноғайлы-қазақ  жыраулары  болып 
саналуға  тиіс.  Бұл  пікірді  принципті  түрде  алғаш  айтқан 
зерттеуші  Қ.Өмірәлиев:  «Қазтуған  туралы  сөз»,  «Доспамбет 
сөзі»  деген  жыр,  «Әділ  сұлтан  жыры»  т.б.сөз  үлгілері  қазақ 
халқының құралу қарсаңында, одан бергі дәуірде өзге терри-
торияда Еділ мен Жайық бойында, Еділ, Қырым аралығында, 
Алтын  Орданың  өзге  бір  ордасында  ұйтқы  болған  ноғайлар 
арасында туды. Ал бұл жырларды осы құрамда болып, қазақ 
халқына  кейін  қосылған  ру-тайпалар  өзімен  бірге  әкелді. 
Кейінгі  дәуірлердегі  қайта  жырлаулар  негізінде  бұл  жырлар 
өзінің бұрынғы ноғай әрі Қырым жұрты редакциясынан біраз 
өзгеріп,  біршама  қазақыланды.  Осы  себепті  де  бұл  сипаттас 
біраз сөз үлгілеріне қазақ, ноғай, қарақалпақ т.б. халықтардың 
ортақ еншілігі бар мұра ретінде қарау керек»,
87
 – дейді.
XV-ХVI ғасырлар – қазақ ру-тайпаларының өз алдына ұлыс 
(народность)  болып  құрала  бастаған  дәуірлері.  Бұған  дейін 
ноғайлылар мен қазақтың ру-тайпалары Алтын Орда құрамында 
бірге,  аралас-құралас  өмір  сүргені  мәлім.  Ш.Уәлихановтың 
сөзімен  айтқанда,  «төрде  басы,  төскейде  малы  бір  болған» 
осы ғасырлардың өзінде бірсыпыра ру-тайпалар ноғайлы мен 
қазақ  одақтарының  біресе  біреуіне  қосылып,  біресе  ажырап 
жүрді.  Біртектес  түркі  тілінде  (қыпшақ  тобында)  сөйлейтін  
ру-тайпалардың бұл араластығы олардың мәдени-әдеби өмір- 
інде  де,  тілдерінде  де  үлкен  із  қалдырды.  Сондықтан  Асан, 
Шалкиіз,  Қазтуған,  Шобан  сияқты  сөз  зергерлерін  ноғайлы, 
қазақ болып бөлінгенде, әрқайсысы өзімдікі деп ала кетуі әбден 
заңды.  Осы  себептен  бұлардың  туындыларын  қазақ  кітап- 
тарымен  қатар,  Магомет  Османов  құрастырған  «Ноғай  уа 
құмық шиғырлары» (СПб., 1883) атты жинақта да, А.Жәнібек 
құрастырған «Ауыл поэзиясы иа де ноғай әдәбиеті» (Мақачқала, 
1935), «Ноғай жырлары» (Астрахан, 1912), «Шолпан» (ноғай 
яжувшыларының ортақ иынтығы, түзеген – Б.Қарасов. - Чер-
касск, 1969) деген жинақтар мен кітаптардан да таба аламыз. 
86
  Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. - Алма-Ата, 1961. - Т. I. - С. 218.
87
 Өмірәлиев Қ. XV-XVI ғасырлардағы қазақ... - 15-б.

80
Қазақ  қауымы  халық  ретінде  XV  ғасырларда  құрала  бас- 
тағаннан кейін тілі ж-мен айтылатын топта қалыптасып, өзге 
түркі тілдерінен ажырай бастағаны мәлім. Бірақ бұған дейінгі 
пайда  болған  әдеби  мұралар  әлі  де  ұзақ  уақыт  қазақ  халқы- 
ның  рухани  қажетін  өтей  алатын,  сондықтан  оңай  қазақшs- 
ланатын  дүниелер  болғанға  ұқсайтынын  жоғарыда  айттық. 
XV-ХVI  ғасырлардан  қалған  өлең-жырлар  әлі  де  ноғайлы, 
қазақ жұрттарына ортақ, мүмкін, көп ретте ж-мен емес, й-мен 
айтылған болар. Бұған кейбір тарихи есімдерге қатысты жыр- 
лар  мен  шағын  өлеңдердің  Қырым  татарларында  да  (ноғай- 
ларында) сақталғаны куә. Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазту- 
ғандарды  кейбір  зерттеушілердің  ноғайлы-  қыпшақ  жырау- 
лары деп атайтыны да, Шалкиіз, Қазтуған, Доспамбет жырла- 
рының,  Тоқтамыс,  Сыпыра  жырау  толғауларының  жалпақ 
қазақ  ішіне  тарамай,  оның  батыс  бөлігінде  –  Ноғай  ордасы-
нан бөлінген тайпалар арасында ғана айтылды деген пікірлер  
де
88
 осыны дәлелдей түседі. Қайткен күнде де бұларды қазақ- 
тың  XV-ХVI  ғасырлардағы  әдеби  тілі  туралы  пікір  айтқыза- 
тын нұсқалар деп тану керек.
Ноғайлы-қазақ  толғау  жырларының  ауызша  таралып,  ау-
ызша  сақталуына  қарамастан  және  варианттылық,  ортақтық 
фактілерінің  барын  есептегеннің  өзінде,  XV  ғасырдан  келе 
жатқан  авторлы  поэзия  өз  негізін,  бастапқы  қалпын  түп- 
тамырымен  өзгертпеген  деп  табамыз.  Оған,  біздің  байқау- 
ымызша,  бірнеше  фактор  себеп  болған.  Бұл  факторлардың  
бірі  –  поэзия  үлгілерін  халықтың  қастерлеп  сақтау  дәстүрі  
болса,  екіншісі  –  ол  дәстүрді  жүзеге  асырушы  «құралдары- 
ның»  болғандығы.  Мұндай  «құралдар»  деп  отырғанымыз  – 
ақын-жыраулардың  өз  бастары  мен  арнайы  жыршылар,  яғни 
өлең, толғау, жырларды жаттап айтушылар. Оның үстіне үлкен 
толғау, жырларды жаттап үйренудің белгілі мектебі болғанын 
және  айту  қажет.  Жырды  үйренушілер  айтушының  жанын-
да айлап-жылдап жүріп, шығарма мәтінін дәл жаттап алатын 
болған, оның алдында «емтихан» тапсырып, жырды тұтас не-
месе бөліп-бөліп бұлжытпай айтып беруді дәстүр еткен. Мы-
салы,  зерттеуші  Қ.Сыдиықов  атақты  «Қырымның  қырық  ба-
88
 Бұл да сонда, 91-102-б.

81
тырын»  жырлаушы  Мұрын  жырау  Сеңгірбайұлы  (1859-1954) 
ұстазы  –  Нұрым  Шыршағұлұлының  (1831-1908)  қасында 
бірнеше рет бірге жүріп, жыр-толғаулар жаттап, батасын алған 
дейді
89
.  1880-1884  жылдары  Қашағанмен  бес  жыл  бір  жүріп, 
жыр үйренеді дегенді тағы айтады
90
.
Жырды жаттап жеткізушілердің көпшілігінің естігенін жа-
дында  сақтау  қабілеттері  күшті  болғандығы
91
  туралы  да  жа-
зылып  келеді.  Сөз  жоқ,  мұндай  феномендер  ертедегі  әдеби 
мұраларды  тілі  жағынан  біршама  өзгертпей  жеткізуге  себеп-
кер  болғанға  ұқсайды.  Мұны  кезінде  Ш.Уалиханов  жақсы 
байқаған  еді.  Ол  «Киргизское  родословие»  деген  еңбегінде: 
«Барлық көне жырлар мен аңыз-әңгімелер дәуір өткен сайын 
ұрпақтан  ұрпаққа  ауызша  түрде  жеткеніне  қарамастан,  жыр-
шы- жыраулардың жаттау әрі есте сақтау қабілеті мен өз ата-
бабаларының ерлік істері туралы өлең-жыр, аңыз-әңгімелерін 
халықтың  шексіз  сүйгендігінің  арқасында  күні  бүгінге  дейін 
өзгеріссіз таза жеткен. Олардың жырланыс нұсқалары (список-
тары) ұланғайыр кең даланың қай түкпірінен жиналған болса 
да, бір-біріне өте ұқсас, тіпті бірдей түседі»,
92
 – деп бір жазса, 
осы пікірін екінші шығармасында және қайталайды
93
.
Екінші  фактор  мынадай.  Өлең  шарттылығына  байланы-
сты  және  белгілі  бір  өлке  тұрғындарына  (Батыс  Қазақстан 
өлкесіне) біршама түсінікті болғандықтан, кейбір лексикалық 
және грамматикалық көнеліктер өзгермей жеткен. Ал бірқатар 
грамматикалық  тұлғалардың  сақталуы  ертедегі  әдебиеттің 
стильдік-жанрлық  сипатына  тікелей  байланысты.  Мысалы, 
дидактикалық толғауларда, мақал-мәтелдер сияқты, есімшенің 
-ар  жұрнақты  тұлғасы  актив  жұмсалады,  өйткені  мұнда  да 
өмірде  үнемі  болып  жататын,  белгілі  бір  шаққа  бейтарап 
құбылыс баяндалады: «Шағырмақ бұлт жай тастар, Ағытқан 
қойды  жол  бастар»  (Шалкиіз).  «Құйрығы  жоқ,  жалы  жоқ 
Құлан  қайтіп  күн  көрер.  Аяғы  жоқ,  қолы  жоқ  Жылан  қайтіп 
89
 Сыдиқов Қ. Ақын-жыраулар. - Алматы, 1974. - 68-б..
90
 Сыдиықов Қ. Мұрын жырау //Қазақ ССР ҒА Хабарлары. - 1991. - № 4.
91
  История  казахской  литературы  в  3-х  томах.  -  Алма-Ата,  1968.  -  Т.І.  -  С.  396; 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: