Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
§ 8. ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 8. ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясының
стильдік-тілдік ерекшеліктері Сөз етіп отырған дәуірлерден бізге жеткен әдеби үлгілер- дің бір тобын, атап айтқанда, шешендік-дидактикалық өлең- толғауларды Қ.Өмірәлиев авторларының көрсетіліп жүрген- дігіне қарамастан, ортақ мотивті, вариантты, авторсыз (авто- рын тап басып айту қиынға соғатын) шығармалар деп табады да олардың кейбір тілдік белгілерін көрсетеді 105 . Ол белгі- лері: өлең-толғаулардың синтаксистік, тұлғалық, лексикалық қайталауларға құрылуы, қайталау көп болғандықтан, «дара 105 Өмірәлиев Қ. Көрсетілген кітап. - 128-139-б. 105 сөздер мен дара формалардың әдебиеттегі өзге өлең түрлері- нен барынша аз болатындағы», синтаксистік жүйесі жағынан ауызекі сөзге жақын келетіндігі, сонымен қатар бұларда ұйқас құруда сөз тандауға еркіндік бар екендігі айтылады. Біз бұл пікірлер мен талдауларды негізінен құптай оты- рып, XV-ХVII ғ. қазақтың ауызша дамыған әдебиетінің ав- торлары күмәнсыздарының және дидактикадан өзге сарында жырланғандарының тілдік-стильдік ерекшеліктері бар екенін көрсетеміз. Ол ерекшеліктер, бір жағынан, ауызекі сөйлеу тілінен жоғары көтеріліп, белгілі бір дәстүрлікті, жүйелілікті танытатын болса, екінші жағынан, соңғы дәуірлердегі поэ- зия тілінен де ажыратылатындығын байқатады. Бұл орайда мәселеге екі тұрғыдан қарау керек болады: бірі – сөз болып отырған кезенді тұтас алып қарау, екіншісі – әрбір ақын- жырауға тән белгілерді табу. XV-ХVII ғасырлардан бізге жеткен мұраларда образдар мен теңеулер дерексіз ұғымдардан немесе болмыстан тыс ми- фологиядан емес, айналаны қоршаған қоғам мен табиғаттың нақтылы суреттерінен алынады. Бұл дәуірлердегі қазақ хал- қының күнкөріс тіршілігі малшаруашылығына байланысты болғандықтан, көркем әдебиеттегі образдардың дені төрт түлікке қатысты болып келеді. Мысалы: Жабағылы жас тайлақ, Жардай атан болған жер. Жатып қалған бір тоқты Жайылып мың қой болған жер... (Қазтуған). Тоғынды сарты нар жегіп, Көш түзедім – өкінбен. Ту құйрығы бір тұтам Тұлпар міндім – өкінбен (Доспамбет). Шалкиіз әміршісі Темірді «алп-алп-алп басқан арабы торыға» теңейді, өзін «көбік семіз торыңмын, көп құлыңның бірімін» деп кішірейтеді, ал Қазтуған болса, өзін қойдың көсеміне, буыршынның бұта шайнар азуы- на теңейді. Ботташықты бұзауға, боз сазанды тоқтыға балауда да, балықты тайдай тулатып, бақаны қойдай шулатып қоюда да малмен айналыстан күнделікті тіршілік жатыр. Аты аталған жыраулардағы «күпшек санды тіл жалмаған күрең», «арабыдан ат сайлап міну», «елбең-елбең жүгірген, ебелек отқа семірген» тәрізді образды тармақтар малға, оның ішінде қазақ үшін орны ерекше жылқы баласына қатысты жырланған. Әдеби тілдегі образдардың сол кезеңдердегі халықтың өмір- 106 тіршілігімен ұштасып жатқандығы жалғыз малға емес, өзге тұстарға қатысты салаларда да көрінеді. Мысалы, ел қорғауды, жаугершілікті жырлауға керек образдар бұларда молынан орын алады, өйткені XV-ХVIII ғасырлар – қазақ халқының жері мен елдік тәуелсіздігі үшін сыртқы жаулармен соғыстардың за- маны. Бұл дәуірлердегі поэзия иегерлері көбінесе жыраулар болып, ел қорғау, жауға аттану сияқты әскери тақырыптарды жырлағандықтан, осыған қатысты сөздер мен образдар мұнда молынан орын алған. Жаугершілік мазмұнды тұтас шумақтар немесе жеке тір- кестер мен сөздер – ХV-ХVII ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің сипатты белгілерінің бірі. Ұрыс-соғыс, ел қорғау ұғымындағы лексиканың әдебиет дүниесінде басты орын алғандығы сондай, ол көркемдеу құралына айналып, образ жасайтын фразалар құраған. Мысалы, толғамалы ала балта, қанды көбе, атқан жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|