Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

118
Демек, бұл фактілер XVI-ХVII ғасырларда қазақ қауымында 
жазба  дәстүрдің  болғандығын,  оны  қазақтардың  өздерінің 
пайдаланғандығын  жақсы  көрсетеді.  Сондай-ақ  жазу  сал-
ты  жеке  адамдардың  бір-бірімен  хат-хабар  алысуында  да 
орын  алған.  Оған  бірден-бір  мысал  ретінде  қазақ  сұлтаны  – 
Оразмұхаметтің  XVI  ғасырдың  соңғы  ширегінде  қазақ  дала-
сын  билеп  тұрған  немере  ағасы  –  Тәуекел  ханмен  жазысқан 
хаттарын  келтіруге  болады.  1595  жылы  Мәскеуде,  орыс  пат-
шасы  сарайында  отырған  Оразмұхамет  ағасына  хат  жазып, 
қазақтың халық жырлары мен шежірелерін жіберуді сұрайды. 
Тәуекел  хан  да  сұлтан  інісіне  жауап  хаттар  жазып,  сұраған 
қолжазбаларын  жібереді.  Бұл  хаттар  кезінде  Оразмұхаметтің 
қолында болған «Күміс сандықта» сақталады, алайда орны тол-
мас  өкінішке  орай,  патша  архивіндегі  38-нөмірмен  сақталып 
келген  осы  сандық  1736  жылы  Ресей    Ғылым  академиясына 
сыйға  тартылып,  Академияның  Азия  музейіне  тапсырылады 
да кейін жоғалып кетеді. 
Бұл жайында кеңінен акад. Ә.Марғұлан жазып, көпшілік на-
зарына ұсынды.
115
 
Ал ол «Күміс сандықтың» ішінде «ақылды, білімді, текті» 
Оразмұхаметтің кітапханасы сақталғанын ол сандықты көрген 
атақты  шығыстанушы,  Қазан  университетінің  профессоры, 
Азия  музейінің  директоры  акад.  X.Д.Френ  (1782-1851)  мен 
сандықтан  хабары  болған  В.В.  Вельяминов-Зерновтар  жа-
зып кеткен болатын. Осы кісілердің жазғандарына қарағанда, 
бұл кітапханада (сандықта)  «Насапнаме», «Дастан Едіге би», 
«Дастан  Айса  ұлы  Әмет»,  «Дастан  Ақсақ  Темір»,  «Сиыр-
шы»,  «Дастан  Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу»,  «Тарих-и  Рашиди» 
(Дулатидікі)  деген  кітаптар  мен  қолжазбалар  және  бірқатар 
қазақ  шежірелері,  атап  айтқанда,  «Қиян  Домбауыл  мерген 
шежіресі», «Алаш мыңы», «Үйсін Майқы би шежіресі», «Едіге 
би шежіресі» т.б. болған.
Оразмұхамет  пен  Тәуекел  хан,  сөз  жоқ,  бір-біріне  хатты 
орыс,  не  өзбек,  не  татар  тілдерінде  жазыспағандары  кәміл. 
Заманының мұсылманша сауатты адамдары – хан мен сұлтан 
115
  Валиханов  Ч.Ч.  Көрсетілген  кітап.  419-6.;  Кидайш-Покровская  Н.В., 
НурмағамбетоваО. А. Героическая поэма  «Кобланды батыр» //Кобланды батыр. - М., 
1975. - С.11.

119
сол кезеңнің тәртібін сақтап, жалпыға ортақ түркі жазба тілінің 
нормаларын  ұстап,  өздерінше  ана  тілдерінде  –  қазақ  тілінде 
жазысты. Ол жазба дәстүр, әрине, шағатай тіліне негізделді.
Бұл  хаттардың  түпнұсқалары  да  жоғалып  кеткен.  Ораз- 
мұхаметтің 1595 жылы март айында Тәуекелге жазған хатының 
сол  кезде  жасалған  орысша  аудармасы  сақталған  (ЦГАДА.  
- 122 қор. 41-42-п.)
116
.
Сол  сияқты  XVI  ғасырдың  II  жартысынан  бастап  қазақ 
хандары  (мысалы,  Тәуекел)  мен  Ресейдің  Сыртқы  істер  кол-
легиясы  арасында  жүрген  ресми  қағаздардың  да  түпнұсқасы 
сақталмаған, ал ондай қатынастың болғаны және даусыз. Осы 
себептерден, әрине, XVI ғасырдың соң кезіндегі қазақтың хан- 
сұлтандары  (немесе  қазақ  хандары  кеңсесі)  қолданған  жазба 
тілді  нақты  талдап  көрсете  алмаймыз,  бірақ  мұндай  тілдің 
тәжірибеде болғанын толық айта аламыз.
Сөз болып отырған кезеңде ресми қағаздар мен эпистолярлық 
хат-хабарлардан  басқа  жазба  дүниенің  аса  маңызды  түрі  – 
шежірелер  болған.  Ол  шежірелер  құрылысы,  баяндау  стилі, 
көлемі  жағынан  әртүрлі  болып  келген.  Ата-бабалардың  ат-
тарын  хронологиялық  тәртіппен  түзген  схема  іспеттес  қысқа 
түрлері де, тарихи шығарма түрінде келетін күрделі туындылар 
да болса керек. Алдыңғы топтағылардан өз кезінде жазылған 
түпнұсқалардың сақталғандары тағы да жоқ. Ал тарихи жылна-
ма түрінде жазылғандардан, бақытымызға қарай, бізге жеткені 
– қазақтың тарақ таңбалы жалайыр руынан шыққан Қадырғали 
бидің шежіресі. Бірқатар ғалымдар (Б.Сүлейменов, Н.Өсеров 
т.б.)  қазақ  шежірелерінің  қатарына  Әбілғазының  «Шежіре-и 
түркі»  (XVII  ғ.)  атты  тарихи  шығармасын  да  қосады
117
.  Ал 
қазақ тіл мамандары қазақ жазба әдеби тілі тарихын зерттеуде 
Әбілғазы шежіресінің орны бар екенін айтады. Б.Әбілқасымов 
ескерткіш  тіліндегі  тұрақты  сөз  тіркестерін  зерттей  келе, 
олардың  басым  көпшілігінің  қазіргі  қазақ  тілінде  аса  көп 
өзгеріссіз  сақталғанын  көрсетеді  және  олардың  көркемдік 
құрал (теңеу, бейнелеу т. б.) ретінде қолданылғанда, қазақтың 
ұлттық таным-түсінігіне сай келетіндігін айтады
118
.
116
 Смирнова Н.С Особенности развития казахского эпоса, его поэтика//История 
казахской литературы. В 3-х томах. - Алма- Ата, 1968. - Т. I. - С. 241.
117
  Қазақ тарихи жырларының мәселелері. - Алматы, 1979. - 95, 124, 163, 166-б.
118
 Өмірәлиев Қ. XV-XIX ғғ. қазақ..., 140-141-б.; МұхаметхановҚ. Бұхар жырау//
Қазақ әдебиеті. -1982, 30 июль - 6август.
 

120
Әбілғазы хан (қазақ кітаптарында бұл есімді Абылғазы деп 
те жазу қалпы бар) өзі билікке келгенге дейін Түркістандағы 
қазақ  ханы  –  Есім  ханның  үйінде  қонақта  болған,  мұнда  ол 
қазақ  хандарының  шежіресімен  танысқан  деген  мәліметтер 
бар. Мүмкін, оның тіліндегі «қазақтық» белгілерге бұл фактілер 
де  себебін  тигізген  болу  керек.  Зерттеуші  Н.Келімбетов 
Әбілғазы баһадүр ханның «Шежіре-и түркі» атты кітабының 
қазақ  халқының  тарихына,  әдебиеті  мен  мәдениетіне  тікелей 
қатысты жазба ескерткіштердің бірі екендігін айта келіп, оның 
қазақ әдебиеті тарихынан алатын өзіндік орны бар дейді, демек, 
оның тілін де қазақ әдеби тіліне жанастыра зерттеу қажеттігіне 
меңзейді
119
.
Бұлардың  ішінде  жалайыр  Қадырғали  бидің  «Жами’ат-
тауарих» атты шығармасы – қазақтың ескі жазба әдеби тілін 
танытатын  бірден-бір  құнды  ескерткіш.  Оның  тіліне  қарап 
XVI ғасырдың соң кезіндегі қазақ жазба дәстүрін бірқыдыру 
сипаттауға болады.

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: