Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
§ 3. Бұхар – жыраулар мектебі тілін жинақтаушы
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 3. Бұхар – жыраулар мектебі тілін жинақтаушы
Ең алдымен, Бұхар жырау өзіне дейінгі қазақ поэзиясы тілін түгелімен пайдаланып, оны әрі қарай жалғастырушы болса, екіншіден, ол XVIII ғасырға дейінгі екі-үш жүзжылдықтар бойы жасап келген әдеби тілдік дәстүрді түйіндеуші. Жырау тілін бізден бұрынғы зерттеушілер өте дұрыс танығандай, «Бұхар – халықтың өнеге-оқуы – дидактикалық поэзия мен азаматтық позицияның жыршысы». Ол «Бірінші тілек тілеңіз», «Ай не болар күннен соң?», «Айналасын жер тұтқан» сияқты өлеңдерімен өзіне дейінгі халықтық дидактикалық поэзия дәстүрін ілгері дамытса, «Абылай ханның қасында», «Ай, Абылай, Абылай, Сені мен көргенде», «Ханға жауап айтпа- сам», «Керей, қайда барасың?» әрі «Бірінші тілек тілеңіз» сияқты өлеңдерімен арғы жерде Асанқайғы, Шалкиіз, Жием- бет жыраулардан басталған азаматтық поэзияны тақырып әрі түр жағынан жетілдіріп, кемелденген поэзия үлгісін жасады 133 . Толғау түріндегі дидактикалық поэзия – жыраулар мекте- бінің дүниесі. Бұл жанрдың басты белгісі – стильдік стан- 133 Өмірәлиев Қ. XV-XIX ғ. қазақ... - 148-б. 143 дартты берік ұстау, яғни дәстүрлі амалмен көпшілікке тікелей үлгі-өнеге, өсиет-ақыл айту немесе айтпақ идеясын өмірден білген-түйгендерін (дүние танымы мен философиясын) баян- дау арқылы жанамалап білдіру. Ал дәстүрлі амал – өмір мен табиғат құбылыстарына қоғам мен адамдардың іс-әрекет, мінез-құлқын шендестіре отырып, параллельдер түзу және ол параллельдерді тұжырым етіп ұсыну. Мысалы, «Еділден шыққан сызашық мен көргенде, Тебінгіге жетер-жетпес су еді. Телегейдей сайқалтып, Жарқыраған беренді Теңіз етсе – Тәңірі етті» деген табиғат суретін Шалкиіз жырау өз әміршісі – Би Темірге «көп керіле берме, айтқан ақылымды ал», өйткені «сен де менімен тең атаның ұлы едің, дәрежеңді артық етсе, Тәңірі етті» деу үшін беріп отыр. «Жаманмен істес болма, жақсымен дос бол» деген ақылды айту үшін, яғни: «Бір жақсымен дос болсаң, Азбас-тозбас мүлкі етер. Бір жаманмен дос болсаң, Күндердің күні болғанда, Жүмле ғаламға күлкі етер» деген сентенцияны (нақыл сөзді) ұсынар алдында «шағырмақ бұлт жай тастайтынын, ағытқан қойды жол бастайтынын»... айтып алады. Осындай өмір шындығы бар екендігіне тыңдарманның басын изеткеннен кейін, оған жақсымен ғана дос болу керектігін мойындатады. Мұндай па- раллельдер халыққа таныс суреттер арқылы беріледі. Ол үшін тек қана айналаны қоршаған өмір, табиғат, қоғам тіршілігінен алынған образдар көркемдеу қажетін өтейді. Өзіне дейінгі әдеби тілдің бұл стилін Бұхар да жақсы пайдаланады. Мысалы (біз мысалдарды даусыз Бұхардікі деп танылуға тиісті өлең- толғауларынан ғана келтірдік): «Құрсағы құшақ байлардан дәулет таймас демеңіз, өйткені дүние өтпелі, соны да ескер» деген ақылды айту үшін: «Айналасын жер тұтқан Айды батпас демеңіз. Айнала ішсе, таусылып, Көл суалмас демеңіз» деген сияқты шеңдестіруге барады. Бұхардың теңеулері де өзіне дейінгі әдеби тіл қоймасын- дағыдай: Ұрғашының жақсысы Әбжыландай есіліп... Боз жорғадай бұлғаңы. Байырғы қазақ поэзиясында және халық ауыз әдебиетінде әбжыландай бұралу (толғану, есілу) – әдеміліктің, сиқырлы көз тартарлықтың символы, жорғаның жүрісі де – қазақ үшін әсемдіктің көрінісі. Әрбір онжылдық 144 адам өмірінің бірін ағып жатқан бұлаққа, екіншісін ерттеп қойған құр атқа, үшіншісін жарға ойнаған лаққа т.т. теңеуі де, құланы құлындай тулаған, түлкісі иттей шулаған деген теңеулері де, аттың сынын бергенде, от орнындай тұяқтым, жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|