Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Лексикалық сипаты. Хан, сұлтан, би, старшиналардың ат-
тарынан жазылатын түрліше қағаздардың атаулары бірқыдыру ажыратылып қолданылған. Мысалы, жоғарғы орындардан бір нәрсені сұрай, өтіне жазылған қағаздар (прошение) арыз, арыз- наме, арыз ахуал, арыз хал деп аталған және осы атаулардың всеподданнейшее, всенижайшее тәріздес эпитеттерінің ба- ламалары да қалыптасқан: таби’арзнаме – всеподданней- шее прошение. Бірдеңені білдіру, хабарлау үшін жазылған қағаздар (донесение, уведомление) а’лам наме, ’арз наме деп аталған. Бұлардан басқа орысша письмо термині 3-4 вариант- та берілген: мәктәбө, құтабту, кәтаб және хат. Әкімшілік орындарының түрліше бұйрық-жарлықтары (повеление, при- казы, указы) йарлуқ, әмир йарлуқ, фарман түрінде кездеседі, қазақша бұйрық сөзі жоқ. Кейбір әлеуметтік-әскери терминдер араб-парсы сөздері арқылы беріліп, бірізді қолданылған. Мысалы, қазақтың билеушілері мен патша үкіметінің жергілікті әкімшілігіне қарсы әрекет етушілерді харамилар (разбойники дегеннің баламасы ретінде) деп атау қалыптастырылған. Бұл сөзді осы мағынадан бірнеше құжаттан табамыз. Жама’т сөзін құжатты аударушылар община деп беріпті. Бұларда «халық», «көпшілік» ұғымын білдіруде бірнеше сөз жұмсалған: йурт, қара халық, ел жама’ат. Бұлардың ішіндегі йурт сөзі этника- лық-территориялық тұтастыққа біріккен қауым мағынасында қолданылғанға ұқсайды: қырғыз-қайсақ йурты, Орал йур- тындағы башқұртлар, Руссиа йурты, күлли йуртымызның жама’атлары – общины всего нашего журта. Сондықтан да осы құжаттардың орысша жаңа аудармасында бұл сөз аударыл- май, жұрт деп алынған да оған мынадай түсініктеме берілген: «жұрт – страна, территория, на котором живет одна семья (усадьба) или род, или народ, но без акцента на последнего 181 (т.е. на население, народ), обозначающего термином ель (иль, эль)» 150 . Ал халық сөзі сирек қолданылғанмен, осы күнгі мағынасын берген. Билеуші топтың қарсы жағы ретінде қара халық деген тіркес қолданылған. Осы сияқты бірқыдыру терминделген сөздердің қатарына харакат – поведение, поступки, аскер (бірер жерде ләскер) – войско, саудагер – купец, мал – товар, шабуыл – набеги, елші – посланец, депутат, сахара – степь, сахара халқы – степной на- род, баж – налог, кеңес – совет, махкама – учреждение, управ- ление, бастық, хаким, әкім – начальник, йаманлық – дурные действия, тұтқын – пленные, аманат – заложник, астрахат – спокойствие, қиянат – предательство деген сөздер де жатады. Бұлардың көпшілігі – араб-парсы түбірлері болса, елші, кеңес, бастық, тұтқын дегендер – түркі сөздері. Қазақ жерінің Ресей империясына бағынуына байланысты көптеген жаңа ұғымдарды атау қажеттігі туады. Бұлардың да бірқатарына араб-парсы сөздері алынып, тұрақтана бастағаны байқалады. Мысалы, «подданство», «подданный» деген ұғым- дар рағайатлік, рағайат сөздерімен беріліп отырылады. Сондай-ақ патша үкіметі қазақ жерін билеуді қолайлы түрде жүзеге асыру үшін шекараға пограничная линия деген шеп құрып, қорған, қалалар салғаны мәлім. Осы пограничная лини- яны барлық құжаттарда сархад деп беріп отырған. Линияларда патша үкіметі тарапынан орнаған қала-қорғандардың атаула- рын да саралап беру бағыты көрінеді: оларды көбінесе қала (қал’а) деп, ал Орта Азия мен Ресей немесе шет жұрттықтардағы үлкен қалаларды шаһар деп, «крепость» дегенді бірде қала (Ор қаласы – Орская крепость), бірде кірпіс, кірепос, кірепіш деп орысша атаған, «форпост» та аударылмай, фарбос түрінде қолданылған. Өткен ғасырлардағы кеңсе-қатынас қағаздары тілінің лекси- калық құрамындағы және бір ерекшелік – жоғарыда көрсе- тілгендей тек зат, құбылыс атаулары ғана емес, түрліше көңіл- күйін, амал-әрекетті білдіретін сын есім, үстеу, етістіктердің бірқатары шет тілдік (араб-парсы) сөздерімен берілгендігінде: 150 Материалы из истории Казахской ССР. - М.-Л., 1940. - Т. IV. - С.41-43. 182 ат’ақ – единодушно, айан дүр – известно, бәңе асыл болынды – мною получены, махзун қылдыңыз – огорчили меня, ғадаулік қылмақ – действовать враждебно, офат олынды – скончался. Мұндай етістіктер көбінесе аналитикалық жолмен: негізгісі араб-парсы сөзі, көмекшісі түркі етістігі болып келеді. Дегенмен бұл стильде де көптеген жаңа ұғымдарды білдіретін терминделген сөздер жоқ. Мысалы, қазақ даласы- на әкімшілік единицаларын белгілі бір мерзімге сайлап қою тәртібі келді, бірақ сол фактіні білдіретін қазақтың сайлау сөзі эпистолярлық-кеңсе стиліне енбеген, сондықтан «выборы», «избрание» ұғымы әртүрлі сөздермен берілген: хан қоярға – для избрания хана, хан ясадылар – выбрали хана. Сондай-ақ пленный бірде тұтқын, бірде кіріфтар адамдар деп алынған. Қазақтың билеуші топтарының патша үкіметі әкімшілік орын- дарымен жазысқан хат-қағаздары тілінің тағы бір ерекшелігі – оларда орыс сөздерінің едәуір қолданылғандығында. Жоға- рыда көрсеткеніміздей, XVIII ғасырдағы қазақ көркем әдеби тілінде орыс сөздері мүлде жоққа тән болса, ресми жазба тілде ондаған сөздерді кездестіреміз. Ең алдымен, бұларға ла- уазым аттары жатады: генерал сөзі аударылмай, бірде генерал, бірде жанарал, тіпті бір жерлерде гинерал тұлғасында келеді, сондай-ақ қауалер, старшина, гаспадин, гүбірнатыр, палкау- ник, граф, пристап сөздері бар. Команда, линия, кірепіс, кор- пус сөздерін де сирек болғанмен кездестіруге болады. Орыс сын есімдерінің біразы аударылмай, сол күйінде алынады: сиятелни граф, уайении гүбірнатыр, уойскоуой старшина т.б. Бұл – Орта Азия хандықтарында бұрын қолданылып келе жатқан ресми-эпистолярлық стильден қазақ тіршілігіне XVIII- ХIX ғасырларда орын алған хат-хабарлар стилінің өзгеше түсетін тұсы. Бұл ерекшелікті ең бірінші көрсеткендер – проф. М.П.Вяткин мен Н.К.Дмитриевтер. Сонымен қатар бұл стильде қазақ тілі элементтері жоқ деп айтуға болмайды. Мұндағы біраз жеке сөздер мен тіркестер татарша-шағатайша дәстүрлі орфографиямен жазылғандығы болмаса, қазақ тіліне де тән екендігі байқалады. Мысалы, йурт, Кіші йүз, ақсақал, қара халық болып, төре, шабуыл, аты- стырып-шабыстырып йурген, қабыл көрді, елші қылып, сізге 183 қандай дұшман болса, бізге сондай дұшман, сол себептен, Жем суының басындағы ел, елні чаптырды, көріп оқуп мазмұнын аңғардық, чауып алды, бұрұнғы болүп өткен т. т. қазақ сөздері ретінде де таныла алады. Құжаттардың бір жерлерінде ерді, ердім, олды, олмыш бо- лып келген етістік тұлғалары келесі бір жерлерінде еді, болды түрінде қазақша берілген. жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|