Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| V ТАРАУ
______________________ XIX ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ § 1. XIX ғасырдың 60-70-жылдарына дейінгі қазақ әдеби тілі және оны танытатын үлгілер XIX ғасыр – қазақ көркем әдебиетінің (поэзиясының) қаулап дамыған кезеңі. Бұл күнде ақындар мектебі өмірден берік орын тебеді, әдеби жанр да бел алады. Ақындардың ішінде даңқтары қазақ даласының көп жеріне жайылғандары да, өз өлкесіне ғана танымал болғандары да бар, әлеуметтік-азаматтық тақы- рыптарды кеңінен жырлап, биікке көтерілгендері де, ауыл арасындағы, ру арасындағы, жеке адамдар арасындағы қарым- қатынастарды жырлаудан аса алмағандары да болды. Қысқасы, қазақ қауымы XIX ғасырдың өн бойында жасап өткен (Абай мен Ыбырайды былай қойғанда) едәуір көп сөз зергерлерін біледі. Бұлардың идеологиялық бағыттары мен дүниеге көзқарастары әрқилы болғаны түсінікті. Дегенмен көпшілігіне тең ортақ белгі – өмірге қоян-қолтық араласу, адам мен қоғам тіршілігін жырлау, айналаны сөз ету болды. Жалпы өсиет сөз айтатын дидактикалық толғаулар ығысып, орнын кең көлемдегі әлеумет өмірінен бастап, тар аумақтағы күнделікті тұрмыс жайттарына дейінгі тақырыптарды жыр- лаған өлеңдер басады. Соған лайық көркем әдебиет тілі де жаңа белгілерге ие болады, дамудың келесі сатысына көтеріледі. XIX ғасырдың өн бойындағы қазақ әдеби тілінің, қоғамның тілді пайдалану әрекетінің даму барысын екі кезеңге, екі топқа бөліп қарастырған жөн сияқты. Бірі – осы ғасырдың басынан 60-70-жылдарына дейінгі, екіншісі – соңғы үш-төрт онжыл- дықтар ішіндегі кезеңдер. Бұлайша бөліп зерттеудің себебі мынадай: ең алдымен, өткен ғасырдың 70-жылдары – қазақ тілінің түбірлі жаңа сапаға – ұлттық жазба әдеби тілдің негізі қаланып, әрі қарай дамуға көшкен тұсы. Ал бұған дейінгі кезең қазақтың ауызша дамыған төл әдеби тілінің жалғасы ретінде танылуға тиіс. Әрине, қазақ тілінің өткен ғасырдың 186 70-жылдарынан бастап жаңа сатыға көтерілуі – тұтқиылдан болған құбылыс емес, ол алдыңғы кезеңдерде іргесі қаланып, бірте-бірте дайындалған болатын. Бұл процесте әсіресе XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың 60-70-жылдарына дейінгі қазақ әдеби тілінің күй-қалпы мен дамуы елеулі рөл атқарды. Өткен ғасырдың I жартысында Қазақстанның көптеген жері Россия империясының құрамына еніп болды. Ел басқару билігін патша үкіметі өз қолына алды, 20-жылдарда қазақ хандықтарын жойды да әкімшілік пен сот-билік жүргізудің жаңа тәртіптерін енгізді. Олар: Орта жүз бен Сібірді мекенде- ген қазақтар үшін 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы устав» пен 1831 жылғы Кіші жүзде «Ел басқарудың дистанциялық си- стемасы» деген тәртіптерді енгізу. Бұрынғы ата-баба ғұрпымен билік айтып жазалайтын қазақ билерінің үстіне ірі қылмыстар (кісі өлтіру, барымта т.б.) мен саяси қылмыстарды қарайтын Россия империялық сот жүйесі келді. Осыларға орай қазақ даласында ел билеу, әкімшілік-сот істеріне қатысты көптеген жаңа ұғымдар пайда болды, демек, ол ұғымдарды атайтын сөздер мен сөз тіркестері дүниеге келді. Қазақ елінің экономикалық жай-күйінде елеулі өзгерістер болды. Сауда-саттық күшейді, Россия саудасы бел алды. Жәрмеңкелер ашылды. Қоғамның әлеуметтік өмірінде де өзгеріс- жаңалықтар пайда болды. Әлеуметтік топтардың ескілері ыдырап, жаңа түрлері өмірге келді: сауданың да- муына байланысты саудагерлер, сауда-саттықтың өзгеруіне қарай алыпсатарлар мен өсімқорлар шықты. Қазақ жерінде құлдардың әлеуметтік тобы жойылды. XIX ғасырдың орта шенінде тұтқындар мен құлдарды ұстауға мүлде тыйым са- лынды. Батырлар мен билердің әлеуметтік мазмұны өзгерді. Жатақтар пайда болды. Ұсақ қолөнершілер шықты. Бұл жаңалықтар тілде де орын алды. XIX ғасырдың I жартысында қазақ жерінде оқу-ағарту ісі әлі де өте мардымсыз болды. 1822 жылғы устав бойынша қазақ балаларына орыс мектептерінде оқуларына құқық берілді. Бұл оқу орындары отаршылық аппаратына кадрлар дайында- ды және оларда негізінен байлар мен шонжарлардың балала- ры оқыды. Мұсылманша оқу-ағарту көздері де аз болды. Ана тілінде оқытатын ұлттық мектептер атымен болған жоқ. Қазақ тілінде кітап шығару ісі де, баспасөз де жоқ болатын. 187 Патша үкіметі XIX ғасырдың ортасына дейін қазақ жеріне ислам дінін тарату саясатын үстайды. II Екатеринаның 1783 жылғы жарлығы бойынша мұнда мешіттер салынды, оларда қызмет етуге Қазан татарларының дін иелері жіберілді. Олар бірте-бірте күш алып, азаматтық билік айту құқығын ала баста- ды, жергілікті жерлердегі мұсылманша оқу-ағарту солардың қолдарында болды. Ел ішінде мұндай «үкімет молдалары- мен» қатар ортаазиялық миссионерлер мен өзін-өзі молда атандырғандар да аз болмады. Міне, осындай саяси, әлеуметтік, экономикалық хал-жағ- дайлар мен өзгеріс-жаңалықтар тілге, оның қызмет ету қалпына әсерін тигізбей, із қалдырмай кетпеді. Тіл тіршілігінің бір ғасыр ішіндегі даму барысын бұлайша екіге бөлу шартты екенін ескертеміз. Қазақтың төл әдеби тілін бұл кезеңде де көркем әдебиет, оның ішінде поэзия танытты. Сол әдебиетті тудырушылардың өмір сүріп, шығармашылық қызмет еткен тұсы ғасырдың дәл басы мен 60-70-жылдар арасындағы мерзімді хронологиялық жағынан қатаң сақта- майды. Тілін осы тұсқа жанастырып қарайтындардан Махам- жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|