Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Грамматикалық сипаты. Бұл стильдегі өзге тілдік эле-
менттер лексика саласынан гөрі, грамматика, әсіресе морфо- логия саласында көбірек орын алады. Олар: есімдіктерді бәне, бәнім, сендін деп септелген түрлері, деп көсемшесінің дайу түрінде келгені, есімшенің -ған жұрнағының орнына -мыш аффикстің келуі, III жақ жіктік тұлғада дүр формантының қолданылуы, етістіктің III жақ көпше аспектісінде -лар жалғауымен келуі: хан йасадылар, алғанлардүр, айталар, кеттілер, -у жұрнағының орнына -ғу формасының келуі: дұшманлық қылғучы, етістіктің - ғай жұрнақты тұлғасының тілек, қалау, өтініш мағынасын беруімен қатар, ашық рай (өткен шақ) қызметін де атқаратындығы, есімшенің -тұғын, -тын қосымшалы түрінің орнына тұрған сөзінің келетіндігі: шабуыл қылатұрған. Бұлардың ішінде әсіресе дүр формант- ты тұлға жиі қолданылған, мұның себебін осы тұлға арқылы кәмілдікті, ақиқаттықты білдіру тенденциясынан іздеген жөн сияқты: ма’лум олынадүр, оңайдүр, өфкеміз бардүр, хан деп білмәсдүр т.б. Әңгіме етіп отырған стильдің синтаксистік құрылымында да бірқатар өзгешеліктер бар. Ең алдымен, сөйлемдердің шұбалаңқы болып, жіктері әрең ажыралатындай түрде келуі көзге түседі. Мысалы: Ол харамилар бені өзлеріне дұспан біліп, уа бендін йүзлендіріп йүргәнлерні мындан’али хазрат- ларыңызға йазсамда әлде болса бәнә инанмай, ол қырғыз қазақларыңызға оғланларыңызны йіберіңіз дерсіз, ол харами- лар бенім йарлықымны алмақ дәкүл қайта анда йіберген фар- зантымызныда исенлік илә йібермәділәр бәлки өлтірділәр білемін (Нұралы ханның С.А.Игельстромға 1785 жылы 21 июльде жазған хатынан). Мұнда сөйлем мүшелерінің орна- ласу тәртібі де тұрақты емес, құрмалас сөйлем компоненттері 184 де орындарын ауыстырып келе береді. Мысалы: Ол харами- ларны әзіне дұспан білгенімізден а’ли кәһәли хазрәтлеріңізге йазған ердім (ол харамиларға әскер йіберіп қорқытмасаңыз) анлар һечте тиылмасалар дәйу (сонда). Кім/ки дәнекерімен құрастырылған сөйлемдер – ортаазиялық жазба тілдердің нор- масы, бұл да – жоғарғы мәтіндерде орын алған синтаксистік ерекшеліктердің бірі: Айтыпсызлар кім бір неча насихат сөзлеріңізні. Қазақ даласынан жазылған дүниеліктердің мәтіндерінде уа, һәм, ләкин, дәйу, бірлән, білән, иле, че жалғаулықтары арқылы бірыңғай мүшелер мен құрмалас сөйлемдерді жалғастыру – актив тәсіл, бұл жалғаулықтар «түркілік» элементтер екені белгілі 151 . Түркі жазба тілінде бірнеше ғасыр бойы қалыптасқан ресми-қатынас қағаздары стилі қазақ топырағындағы осы салаға жататын құжаттардың тілінде де пайдаланылған. Бұл жанр тек стильдік белгілері бойынша емес, жалпы тілі (лек- сикасы мен грамматикалық құрылымы) жағынан да қазақтың жалпыхалықтық сөйлеу тілі мен көркем әдебиеті тілінен алшақ тұрды. 151 Бұл ресми қүжаттардың синтаксисі Т. Қордабаевтың арнайы еңбегінде жан-жақты толық талданған. Қараңыз: Кордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. - Алматы, 1964. - 135-174-б. |