Мәдібаева қанипаш қайсақызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
| 1-бөлім бойынша тұжырым
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті көп жанрлы, көп түрлі бай рухани мұра. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті негізінен орыс отаршылдығы түрлі саяси-экономикалық актілерді жүзеге асырған кезеңде туып қалыптасты. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің көркемдік негіздері жайлы А. Байтұрсынұлы, Х. Досмұхамедұлы, М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Ә. Қоңыратбаевтың тұжырымдамалары негізінде ол әдебиетті әрі қарай зерттеу – ғылым мүддесі. Қазақ хандығы дәуірінде әдебиет негізінен дәстүрлі жыр, толғау, жыраулық поэзия түрінде дамыды. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінде де дәстүрлі жыр үлгісіндегі жанрлар жасалып дамыды. Сонымен бірге жаңа өлең түрлері туып дамыды. Еңбектің бірінші бөлімінде ХІХ ғасыр әдебиетінің негізгі даму бағыттары атап көрсетіле отырып, негізінен, ХІХ ғасырдағы дәстүрлі әдебиет үлгілерінің жанрлық даму жөндері арнайы қарастырылды. Атап айтқанда, ХІХ ғасырдағы қисса-дастандар, айтыс өлең, ән өлең, тарихи жырдың жанрлық даралық сипаттары, қазақ әдебиеттану ғылымындағы зерттелу тарихы, зерттеу проблемалары арнайы қарастырылды. Арнайы зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, қарастырылған мәселелер бойынша мынадай тұжырымдар жасалынды. – ХІХ ғасыр әдебиетінде бірнеше әдебиет үлгілері, түрлі әдеби ағым, бағыт қатар жасады. ХІХ ғасырдағы қазақ көркем сөзінің негізгі арналары – айтыс өлең, ән өлең, тарихи өлең, зар заман өлең, еуропа үрдісіндегі жаңа жазба өлең, аударма әдебиет, нәзира әдебиет. – Ежелгі нәзира дәстүрінде таралған қисса-дастандар – ХІХ ғасырдағы діни ағартушылықтың ықпалды арнасы. В.В. Радловтың кітаби өлең – діннің ұрығы, ислам ілімін таратуды мақсат тұтады деген пікірі орынды. ХІХ ғасырдағы қазақ руханиятында нәзираның өлшеусіз ықпалы болды. Нәзирагөйлік өріс берген әдеби, мәдени, рухани ағым ұлт болмысын даралай түсіп, қоғамдық сананы қозғалысқа түсірген ықпалды құбылысқа айналды. ХІХ ғасырдағы жаңа жазба әдебиеттің туып, қалыптасуында, түр, сапа жөнінен байып, кемелденуінде, Абайдың ақындық мектебінің орнығуында шығыстың қисса-дастандардың өзіндік орны болды. Жұмыстың бірінші бөлім бірінші тараушасында ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілерінің көркемдік-теориялық тарихының негізгі нәтижелері қарастырылды. Диссертациялық еңбектің бірінші бөлімінің екінші тараушасында нәзирагөйлік, шығыс қиссалары ХІХ ғасыр әдебиетінің фактісі ретінде алғаш рет арнайы қарастырылды. Қисса-дастандардың зерттелу нәтижелері негізінде былайғы зерттеу мәселелері айқындалды. Арғы арналары біздің дәуірімізге шейінгі миф, кейінгі “Құран” кітабы, “Мың бір түн”, “Тотынама”, “Шахнама” желілерінен тарайтын қисса-дастандардың ХІХ ғасырдағы таралу фактісін арғы негіз, түпнұсқамен салыстыру, текстологиялық мәселеде зерттеу. ХІХ ғасырдағы нәзира әдебиет пен тікелей аударма шығармаларды айқындау. Бұл әдебиеттің ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуына нақтылы әсер, ықпалын көркемдік негізде зерттеуді жетілдіру. – ХІХ ғасырдағы өзгеше әдебиет үлгісінің бірі – тарихи өлең, тарихи жыр. Бұл шығармалар, негізінен, ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық күрес батырлары жайлы. Еңбектің бірінші бөлімінің үшінші тараушасында ХІХ ғасырдағы тарихи жырдың дәстүрлі сипаттары мен жанрлық дамуы, даралық өзгешелігі жайлы ғылыми зерттеу еңбектердің нәтижелері, тарихи жыр мәтінін арнайы қарастыру негізінде ХІХ ғасырдағы тарихи жыр табиғаты жайлы бірнеше тұжырым тоқтам жасалды. – ХІХ ғасырдағы қазақ тарихын ғылыми негіздеуде ел басынан өткен уақиғаларды шынайы жырлаған тарихи жырлардың орны елеулі. ХІХ ғасырдағы қазақ тарихын зерттеуінде, Кенесары Қасымұлы көтерілісі жайлы тұжырымдарына пайдалануда тарихшы Е. Бекмаханов әдеби деректерге тарихи деректермен бірдей дәрежеде қараған. ХІХ ғасырдағы тарихи жырларды М. Әуезов, С. Мұқанов әдебиеттегі жаңа бір бағыт, өмір шындығын көркем бейнелеген реалистік ағым деп бағалады. Сәбит Мұқанов – Кенесары туралы жыр-дастандардың әдебиет тарихында орнын айғақтай отырып, көтерілістің ұлт-азаттық сипаты, саяси мәртебесі жайлы алғаш айтқан зерттеушінің бірі. М. Әуезов ірі ақын деп айрықша бағалаған, С. Мұқанов алабөтен үрдістің ақыны есебінде ашқан Нысанбай жырау – әдебиет тарихынан орнын алуға лайықты тұлға. Нысанбайдың “Кенесары-Наурызбай” жыры – өз тұсында кездеспеген үлгіде, ауыз әдебиеті қисындарын қоса отырғанынан, нақтылы уақиға, қасірет күйін өлеңмен өрген өзгеше шыншыл шеберлікпен өзгешеленіп, кейінгі тарихи өлең, тарихи жырға үлгі салған шығарма. Ұлттық поэма жанрының бастапқы нышаны түскен жыр. ХІХ ғасырдағы тарихи жырлардың табиғатында назар аударуды қажет ететін бірнеше ерекшелік бар. ХІХ ғасырдағы тарихи жырдың ауыз әдебиеті үлгісі немесе жазба әдебиет туындысы есебінде танылу мәселесін қарастыра келіп, нақтылы тарих ізі жатқан, авторы бар бұл жырлар фольклор үрдісімен де шығарылды дегеннің өзінде, таза фольклор үлгісіне жатқызуға болмайтын шығармалар деген ойға тоқтадық. Жазып шығарылып, авторы мәлім болып келуі – бұл жырлардың бір сипаты. Енді бір жөнде қайсыбір жырлардың авторы белгісіз, көпнұсқалы. Негізгі құрылым, баяндалу тәсілдері ауыз әдебиет дәстүрінде болып келеді, т.б. Бұл сипаттар тарихи жырды бірыңғай таза жазба әдебиетке де, ауыз әдебиетіне де жатқызуға келтірмейді. Қисыны М. Әуезов айтқан өтпелі дәуірдегі (ауызша әдебиетінен жазбаға өтердегі – Қ.М.) үлгісі, немесе – ауызша әдебиет. ХІХ ғасырдағы тарихи жырлар – ауыз әдебиеті дәстүріне соғатын тұсына қарамастан, ауыз әдебиетінің тұтас еншісі емес. Ондағы фольклор дәстүрі – жаңа кезең, жаңа заманда жаңа шығарманың тууына себепкер бірнеше фактордың бірі ғана. Мәселен, ХІХ ғасырдағы ғана емес, қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдағы үлгілерінде де фольклор дәстүрі айқын. Олай болуы әдеби дамуымыздың өзіндік үрдісі, айқындауды қажет етпейтін ақиқаты, спецификасы. Тарихи жыр табиғатын зерттеу мәселелері де диссертациялық еңбекте біршама айқындала түсті. – Төртінші тараушада ХІХ ғасыр әдебиетінің дара бір үлгісі – ән өлеңдер қарастырылды. ХІХ ғасырдағы ән табиғатының музыка зерттеушілер, әдебиеттанушылар еңбектерінде зерттелу нәтижелерін негіз ете отырып, бірінші бөлімнің үшінші тараушасында ән өлеңге көркемдік сипаттар жөнінен айқындама жасалды. ХІХ ғасырдағы қазақ тарихы, әлеуметтік саяси құбылыстар қазақтың ежелгі ән өнерінің былайғы дамуына өзгеше ықпал етті. Айтыс өлеңде де, қисса өлеңде де, тұрмыс-салт өлеңдерінде де белгілі мақам, ән болғанымен, жеке орындаушының саз-күйін, сөз айшығын өзі шығарып, күй аспабында өзі ойнап, әнді өзі салуының табиғаты бөлек. Ән орындаушы – сал, сері. Өлеңнің “Ән өлең” түріне Шоқан Уәлиханов “Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде” зерттеуінде көңіл бөледі. Оның “өлең-ән”, “өлеңші ақын” анықтамалары – зер салып үңілсек, терминдік мәні бар, ұғым атаулары. Ғалым “жыр-өлең” тіркесін де қолданады. Оның “өлеңші-ақыны” – жыршы, жырау мағынасындағы өнерпаз сияқты, салсері емес. Сал-серілік өнер аталған “өлең-әннің” табиғатына тән. ХІХ ғасырда жасаған қазақтың әнші лирик ақындары, сал-серілері орындаушылық өнердің өлең сазы мен құрылымы сан алуан өнерпаздық күйін ашты. Мәселен, Ахмет Жұбановтың Ақан серінің ұлғайған шағындағы өнерпаздың күйін ашуында Ақанның ақындық алымының және бір қыры көрінеді. Ғалымның атап көрсетуінде Ақан термесі жыраулардың төкпе жыр музыкасынан бөлек. Сал-сері шығармашылығы халықтың дәстүрлі үлгі-өнеге үйрету мектебінің бір арнасы. Сал-серілік өнердің сегіз қырлы, сексен сырлы сипатына еңбекте нақтылы, Сегіз Сері шығармашылығы негізінде тоқталдық. ХІХ ғасырдағы сал-серілер – қызық қуып, думанды ғұмыр кешкендей бола тұра, қоғамның әлеуметтік күйіне барынша араласқан, қазақ руханиятына өлшеусіз еңбек жасаған өнерпаз тұлғалар. Күрделі шығармашылық жаратылыс иелері. ХІХ ғасырдағы ән өлең – қазақ өлеңінің түр, жанр жағынан дамып, өрістеуіне өзіндік ықпал жасаған шығармашылық түр. Ән өлеңнің өзгешелік табиғатына орай айтылған ғылыми негіздемелер зерттеуде мүмкіндігінше қамтыла отырып, мәселенің былайғы зерттелу қисындарына ой тасталды. – Бірінші бөлімнің бесінші тараушасында қазақтың төлтума өнері – дәстүрлі айтыс өлеңнің жанрлық трансформациясы арнайы қарастырылды. ХІХ ғасырдағы айтысты түрге бөлудің өзіндік қисындары ұсынылды. ХІХ ғасырда қазақ сөз өнерінің үздігі айтыс айрықша салтанат құрды. Айтыс ақындарының ХІХ ғасырда шоғырлана көрінуінің тарихи себебін М. Әуезов замана ағымымен сабақтастырады. Айтыс – қазақ әдебиеттану ғылымында көп зерттелген саланың бірі. Оның негізгі түрлері, жанрлық даралық сипаттары жайлы А. Байтұрсынұлы, Х. Досмұхамедұлы, М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Ә. Қоңыратбаев, Р. Бердібай, М. Жармұхамедұлы, т.б. ғалымдар ғылыми негіздемелер жасады. ХІХ ғасырда дәстүрлі айтыс өнері айтыстағы ежелгі фольклор дәстүрі жаңа сапаға ойысты. Нақтылы дара ақындар айтысы өрістеді. Айтыстың жазба түрі туды. Екі адамның атынан бір адам шығарған шығарма айтыс туды. ХІХ ғасыр айтыстарының кейде үш, онан да көп адам айтысы болып келетін түрлері, орта тұстан түсінік беруші, немесе қыздырып дем берушілердің қосылып келіп отыруы бар. Түбек пен Құлманбет айтысы да сондай айтыс. Сөзге, айтыс дауға Тезек төре де қатысып отырады. Айтыстың аймақтық ерекшеліктері де болды, мәселен, Сыр бойы күнгейлік айтыс ақындары көбіне жазба түрдегі айтысты дамытты. Шоқан Уәлихановтың ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы жайлы зерттеуі негізінде диссертацияда нақтылы айтысқа байланысты мынадай мәселеге көңіл бөлінді. Шоқан Уәлихановтың қазақ поэзиясы үлгісін 5 түрге бөлгені белгілі. Ол сондағы бесінші үлгі “өлеңге” (“...өлең деген бұған дейін жоқ поэзияның ерекше формасының және атаудың қазақ даласына тарай бастағанына 50 жылдан асқан жоқ, бұл Қазан мен Тобыл татарларына қырға жол ашылғаннан кейін келген жаңалық. ... Татар поэзиясының формалары қазақтардың гармониялық дыбыспен ойға тұнып тұрған дәстүрлі батырлық жыр поэзиясының формаларын ығыстыра бастады...” – Ш.У.) [11, 166 б.] қисса өлеңді де, ән өлеңді де, тарихи өлеңді де, айтыс өлеңді де жатқызды деп түсінуімізге толық негіз бар. Диссертацияда ХІХ ғасырдағы айтыстың ауыз әдебиеті, ауызша әдебиет, жазба әдебиетке қатысы жөні арнайы қарастырылып, ХІХ ғасыр айтыстарының жанрлық даралық сипаттарын, негізгі түрлерін айқындау мәселелері, айтыстың даму заңдылықтары қамтылды. – ХІХ ғасырдағы әдеби үрдіс дәстүрлі сарындарды сақтап, замана ағымына орай жетілдіріп отырды. Ежелгі дәстүрлі сарындар: адамның тіршілік сабақтары, дүние-жаратылыс, ғұмыр жас кезеңдері жайлы толғам, ойшылдық пайымдары, не жақсы, не жаманның жөні түрлі жанрдағы шығармаға арқау болды. Ол мазмұн замана беталысының мәнін шалған айқын әлеуметтік үнді сөз өнері болып орнықты. Әдебиеттің қайсыбір дәстүрлі үлгісі болмасын жанрлық жаңғыруға түсіп, нақтылы сипаттарға ие болды. Тарихи болмысты көркем сөзде көрсетудің жаңа әдіс, тәсіл, шеберлік алымы ашылды. Бұл бөлімде біз әдебиет тарихындағы қайсыбір дәстүрлі үлгілердің тарихи аядағы сапалық өзгерістері айқындалған теориялық негіздемелердің орнығу тарихына тоқтала отырып ХІХ ғасырдағы әдеби үрдісті айқындай, даралай түсудің ендігі міндеттеріне көңіл бөлудің қайсыбір қисындарын әдебиеттанушы мамандар назарына ұсындық. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|