Международная Академия Бизнеса материалы VI международной студенческой научно-практической конференции «Молодые акулы бизнеса»

212
3.  Терминнің қысқалығы немесе ықшамды-
лығы.
4.  Терминнің тілдегі сөзжасам заңдылықта-
рына сәйкес келуі.
5.  Терминнің туынды сөз жасауға қолайлы 
болуы.
6.  Терминде  эмоционалдық  пен  экспрес-
сиялықтың болмауы.
7.  Эстетикалық талаптарға сай келуі [4, 32].
Тілде жаңа термин жасау, оның терминжа-
сам қорын байытып, терминологиялық жүйесін 
реттеудің  негізгі  көзі  ең  алдымен  сол  тілдің 
сөздік қоры, сөздік құрамы, әдеби тілі, ұлттық 
лексикасы  болып  саналады.  Яғни,  терминдер 
де байырғы сөздер секілді тілде бұрыннан бар 
сөздер мен түбірлер негізінде жасалады. Олай 
болса, бұлардың қатарында ұлт тіліне тән не-
ше  алуан  құрылымдық  типтері  (түбір,  туынды 
түбір,  күрделі  сөз,  сөз  тіркесі)  молынан  кезе-
седі.  Қазақ  тілінде  термин  жасау  күрделі  де 
өзекті  мәселелердің  қатарына  жатады.  Ол 
негізінен  тілдегі  сөзжасам  үрдісінің  саласына 
енетін мәселе. Сөзжасам үрдісінде, оның ішін-
де терминжасам мәселесінде тілші мамандар-
дың тірек ететін негізгі деректері ана тілінің өз 
сөз байлығы, оның негізгі сөздік құрамы.
Жаңа  термин  жасаудың  әлем  тілдерінде, 
түркі  тілдерінде  қалыптасқан  мынадай  бірне-
ше жолын атап көрсетуге болады: семантика-
лық  тәсіл,  морфологиялық  тәсіл,  синтаксистік  
тәсіл  және  аударма  тәсілі.  Қазақ  тілінің  тер-
минжасамы ең негізгі екі жолға сүйене отырып 
жасалғанын  көрсетеді.  Оның  бірі  –  тілімізде 
бұрыннан бар сөздерді терминдік мәнде қол-
дану болса, екіншісі – жаңа терминдерді қазақ 
тілінің сөзжасам мүмкіндіктерін пайдалану ар-
қылы жасау. 
Терминжасам  тәсілдерін  талдамас  бұрын, 
осы үрдіске негіз болатын мынадай негізгі үш 
салаға назар аудару қажет:
1.  Сөздік  құрамның  ішкі  мүмкіндігін  то-
лық пайдаланатын ұлттық тіл.
2.   Дайын  терминдер  беретін  немесе  ау-
дарма (калькалау) тәсілін ұсынатын орыс тілі.
3.  Дайын күйінде термин беретін халықа-
ралық-интернационалдық терминдер.
Қазақ тілінің дамуындағы терминжасамның 
мынадай төрт тәсілін көрсетуге болады.
1.  Ұлттық  тіліміздегі  сөздердің  терминдік 
мәнге ие болуы, терминденуі, яғни семантика-
лық тәсіл;
2.  Сөзжасам тәсілі;
3.  Аударма тәсілі;
4.  Өзге  тілдерден  дайын  термин  алу 
тәсілі.  Мысалы:  бизнес,  банк,  маркетинг,  ме-
неджмент, биржа, компания.
Мақаламызда  біз  терминжасамның  сөзжа-
сам тәсіліне тоқталдық.
 ▪ Терминжасамның 
морфологиялық 
(  синтетикалық)  тәсілі.  Қазақ  тіліндегі 
сөзжасамның    тәсілдері  мен  жолдары 
ішіндегі  ең  өнімділерінің  бірі  -  қосым-
шалар  арқылы  сөз  жасау  тәсілі  деп  са-
налады.  Сөзжасамның  бұл  түрін  тіл 
білімінде  синтетикалық  тәсіл  немесе 
морфологиялық тәсіл деп атайды. Былай 
өрнектеп көрсетуге болады:
Лексикалық мағыналы сөз      +     сөзжа-
самдық жұрнақ  =   туынды сөз
Сөзжасамдық  үлгі  дегеніміз  -  туынды 
сөздердің  нақты  жасалу  үлгісі.  Сөзжасамдық 
жұп - туынды сөздің жасалуына негіз болатын 
сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратын  
сөзжасамдық тізбектің ең кіші мүшесі.
Ұлт  тіліндегі  терминдерді  жасауда  пай-
даланылып жүрген немесе пайдалануға бо-
латын сөзжасамдық жұрнақтар.
 ▪ -гер: қаржыгер, заңгер, мердігер;
 ▪ -іс,-ыс: сұраныс, дағдарыс, өндіріс, ұсы-
ныс, шығыс, кіріс, тексеріс, тапсырыс;
 ▪ -м, ім, ым: әкелім, өткізілім, жеткізілім, 
маманданым,  сұраным,  салым,  өтім, 
өнім;
 ▪ -шы,  -ші:  сатушы,  сатып  алушы, 
әкімші,  талдаушы,  өндіруші,  салымшы, 
жабдықтаушы,  тұтынушы  ,  кеңесші, 
есепші, демеуші;
 ▪ -тық,  -дық:  ынтымастық,  жұмыссыз-
дық, жеңілдік, бәсекелестік;
 ▪ -у: тіркеу, тексеру, ұзарту, сақтандыру, 
жеткізу, басқару;
 ▪ -дама,  -деме: жолдама,кепілдеме;
 ▪ -лік: нәтижелілік, кәсіпкерлік, тиімділік;
 ▪ -лас,-лес, -тас, -тес :  бәсекелес, әріптес, 
серіктес;
Қазіргі “қазақ тілінің сөзжасам жүйесі” атты 
ұжымдық  монографияның  авторлары  анали-
тикалық  тәсілдің  ішкі  түрлерін  атап  көрсетіп, 
олардың  әрқайсысына  анықтамалар  берген. 
Төмендегі аналитикалық тәсілдің жіктелуі мен 
анықтамалар  осы  еңбек  бойынша  беріліп 
отыр. Олар:1) сөзқосым, 2)қосарлау, 3) тіркесті-
ру, 4) қысқарту.
Сөзқосым тәсілі арқылы біріккен, кіріккен 
атаулар жасалады. Ондай атаулар қазақ тілінде 
көптеп саналады. “Біріккен сөз дегеніміз – же-
ке-дара  сөздердің  өзара  шоғырлана  тұтасуы-
нан  жасалған  дербес  лексика-грамматикалық 
мағыналары бар туынды сөздер.”
Көп    түбір  сөздер  біртұтас  дыбыстық  құ-
рамға қосылып, бір лексикалық мағына беріп, 
бір ұғымды білдіріп, бір лексикалық бірлік жа-
сайды. Мысалы:еңбекақы, зейнетақы, қарыма-
қы, кәсіпорын, қолхат;
Сөздерді  қосарлау  ақылы сөз жасау қазақ 
тілінде  бұрыннан  бар  тәсіл.  Қос  сөздер  тілде 

213
екі сөздің қосарлануы арқылы және бір сөздің 
қайталануы  арқылы  жасалады.  Соған  сәйкес 
олар  қосарлама  қос  сөздер  және  қайталама 
қос сөздер деп екіге бөлінеді. Мәселен, сауда-
саттық (торг), келісім-шарт(контракт), те-
пе-теңдік (паритет) , есеп-қисап (расчет);
Тіркестіру. Тіркесті күрделі атаулар – екі не-
месе одан да көп сөзден тұратын, әр сыңары 
бөлек  жазылатын  күрделі  сөздердің  түрі:  эко-
номикалық  дағдырыс,  ұлтаралық  қатынас, 
жаңашыл  маман,  нарықтық  экономика,  қор 
биржасы.
Қысқарту.  Қысқарған  сөздер    жасалу  жо-
лына қарай 4 топқа бөлініп жүр:
1)  Дыбыстық, әріптік қысқарымдардан жа-
салған зат есімдер: ТМД ( Тәуелсіз Мем-
лекеттер  Достастығы);  БАҚ  (Бұқара-
лық Ақпарат Құралдары); АҚШ (Америка 
Құрама  Штаттары),  ӘСҰ  (Әлемдік 
Сауда  Ұйымы),  АҚ  (Акционерлік  қоғам), 
ХБА (Халықаралық Бизнес Академиясы);
2)  Буындық, бөлімдік қысқарымдардан жа-
салған  зат  есімдер:  кеңшар  (  кеңестік 
шаруашылық)
3)  Дыбыстық,  әріптік  және  буындық  қыс-
қарымдардан  жасалған  зат  есімдер: 
ҚазМҰУ,  ҚазААг  (Қазақтың  Ақпарат 
Агентігі)
4)  Буындық,  бөліктік  қысқарым  мен  тұтас 
сөз  бірікпесінен  жасалған  зат  есімдер: 
Мемтерминком,  ҚазАқпарат,  Қазақтеле-
ком,  ҚазМұнайГаз,  ҚазТрансГаз,  Еуроа-
зия.
Қысқартудың бұл түрін аралас қысқартулар 
деп те атайды. 
Қорыта  келгенде,  бәсекеге  қабілетті  елу 
елдің  қатарына  қосылуды  мақсат  еткен  Қа-
зақстан үшін бизнесті дамыту аса қажет. Ал кез 
келген саланың терминологиясыз дамымайты-
нын есерсек, бүгінде бизнес терминдерді жа-
сап,  қалыптастыру  кезек  күттірмейтін  мәселе. 
Сонықтан  терминдердің жасалу жолдарымен 
танысып,  зерделеу  –  біздің,  бизнестегі  жаса 
тұлғалардың мақсаты деп білеміз.
Деректер:
1.  Айтбаев Ө. Қазақ сөзі: қазақ терминологиясының негіздері. А., 1997 ж.
2.  Құрманбайұлы Ш. «Қазақ терминологиясының дамуының ғылыми қағидаттары» А., 2004 ж.
3.  Құрманбайұлы  Ш.  «Терминқор  қалыптастыру  көздері  мен  терминжасам  мәселелері»  А., 
2005 ж.
4.   Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. А.: Ғылым, 1988.

214
Еxtralinguistic and linguistic factors  
of intercultural communication
Communication  is  an  activity  or  a  process  of 
giving  information  to  other  people  or  living  be-
ings.  Intercultural  communication  implies  com-
munication  between  representatives  of  different 
cultures.
Nowadays the world is open for everyone, who 
really desires it. There are many reasons to leave 
native  country:  job,  education,  different  kinds  of 
tourism and etc. Furthermore, in the recent years 
social, political and economic global fluctuations 
lead  to  unprecedented  migration  and  this  fact, 
definitely, causes cultural clashes or conflicts.
In intercultural contact at least one participant 
has to have an ability to speak a non-native lan-
guage. In the contemporary world, where English 
language  is  a  language  of  global  communica-
tion,  frequently  each  (two  or  more)  member  of 
interaction  knows  and  speaks  in  alien  language, 
adding to it their own cultural nuances. Success-
ful intercultural communication requires not only 
language proficiency. It requires an ability to inter-
pret interlocutor’s behavior, willingness to accept 
and understand him/her. Most people keep to the 
opinion that their culture is the main one and there 
is  no  necessity  in  respecting  and  studying  other 
cultures. Due to this they will inevitably face dif-
ficulties in communication with people represent-
ing  other  cultures  or  ethnic  groups.  Sometimes 
even  rather  experienced  people  find  themselves 
get  in  ridiculous  situations,  because  cultural  dif-
ferences can be in everything, especially in trifles.
The examples given below testify to this fact:
Peter Ustinov, English artist, writer, director and 
public  figure  with  Russian  roots,  describes  some 
cultural conflict occurred between Italian and Eng-
lish  workers  when  shooting  English  film  in  Italy. 
The latter insisted, in line  with the English cultural 
traditions, on a special break for tea. Even in in-
credible heat every day they drank tea while Ital-
ians were looking at them with surprise and even 
drop of contempt. 
A group of Thai students refused to attend the 
lectures on Russian literature. They explained this 
by telling that their teacher shouted on them. The 
professor who taught them spoke in compliance 
with  the  Russian  pedagogical  tradition:  loudly, 
distinctly and clearly. This manner was found un-
acceptable by the Thai students unaccustomed to 
such things. 
The above examples show that you can come 
across  intercultural  misinterpretations  or  misun-
derstandings  everywhere.  That’s  why  everyone, 
especially  young  and  perspective  young  people 
should possess some intercultural communication 
skills. 
There are two extensive types of intercultural 
communication  described  in  terms  of  so  called 
High Context and Low Context. 
Low  context  communication  is  easier  to  un-
derstand than High context, because Low context 
speaker  expresses  everything  he/she  wants  with 
via use of words. You don’t need to stare at your 
counterpart  or  listen  attentively  to  the  intona-
tions of his/her voice. ‘Yes’ is ‘yes’, and ‘no’ is ‘no’ 
without any doubts. They appreciate accuracy and 
straightforwardness. Low context communication 
is typical of the Western countries: USA, the big-
gest part of Europe, etc. 
In  High  Context  Communication  situation  is 
absolutely opposite. Words are not as significant 
as  “reading  between  lines”.  ‘Yes’  can  mean  ‘no’. 
High  Context  speakers  sometimes    say  ‘yes’  in 
order not to hurt one’s feelings, since the answer 
‘no’ seems too rude to them. For example, if you 
ask Chinese “Can you, please, help me to carry my 
boxes to the car?” you may get the answer “Sure, 
no problem” without further help. In High Context 
communication  nonverbal  behavior  plays  a  con-
siderable role. 
Nonverbal communication (Wikipedia’s defini-
tion) is usually understood as a process of com-
munication through sending and receiving word-
less (mostly visual) cues between people. It can be 
intentional and unintentional. More often people 
don’t realize that they use and perceive it.  There 
are different categories of nonverbal communica-
tion. The basics are kinesics, proxemics, paralan-
guage and chronemics.
Kinesics  includes  nodding,  handshaking, 
touching and all body movements, even facial ex-
pressions and eye-contact. It differs from culture 
to culture. For instance, people from South Europe 
always touch their interlocutor while talking. They 
can even rub your face and that’s absolutely nor-
mal.  Whereas  Englishmen  consider  that  touches 
are too private, intimate. Or in Japan nodding is 
essential part of discussion. It does not mean “Yes, 
I agree with you”, but “Yes, I am listening to you”. 
And  absence  of  nodding  can  be  interpreted  as 
rudeness.  
Proxemics  refers  to  the  study  of  the  use  of 
space  in  non-verbal  communication,  meaning 
Акылбаева А. М.
МАБ,  «Юриспруденция», 1 курс, г. Алматы
Научный руководитель: 
КутыбаеваА. Д.

215
anything  from  architecture  and  furniture  to  the 
distance between people who interact in a given 
situation. Everyone has his/her own “private zone”, 
his/her own personal space. In the Asian countries 
private zone is smaller than in Europe or USA. In-
vasion  into  one’s  space  is  often  unpleasant  and 
annoying. And here we would like to cite a small 
piece from the book by Allan Pease, an expert in 
the given matters (1988):  “At a recent conference 
at the USA I noticed that when the American at-
tendees met and conversed, they stood an accept-
able  46  to  122  centimeters  from  each  other  and 
remained standing in the same place while talking. 
However, when a Japanese attendee spoke with an 
American, the two slowly began to move around the 
room, the American moving backwards away from 
the Japanese and the Japanese gradually moving 
towards the American. This way an attempt by both 
the American and Japanese to adjust to a culturally 
comfortable  distance  from  each  other.  The  Japa-
nese, with his smaller 25-centimetre intimate zone, 
continually stepped forward to adjust to his spatial 
need,  but  by  doing  so  he  invaded  the  American’s 
intimate space; causing him to step backwards to 
make his own spatial adjustment. Video recordings 
of this phenomenon replayed at high speed give the 
impression that both the men are dancing around 
the conference room with the Japanese leading.”
Paralanguage  represents  the  vocal  cues  that 
accompany  spoken  language.  Through  pitch, 
speed,  volume,  pause  and  silence,  people  add 
some emotional and intellectual meanings to their 
messages.  Japanese  prefer  to  say  nothing  than 
to  say  something  foolish,  while  Americans  feel 
themselves awkward and uncomfortable keeping 
silence.  Finns  usually  talk  smoothly,  deliberately, 
compared with other Europeans, that’s why a lot 
of people think that they are slow themselves, but 
it is not true.
Chronemics is the study of the use of time in 
non-verbal  communication,  including  people’s 
understanding of present, past and future. For the 
Western countries the best proverb to reflect their 
attitude to time is “Time is money”. In big cities 
like New-York, London, Paris, Moscow people al-
ways hasten from one place to another. In Spain, 
for example, situation is opposite. The answer to 
all questions starting with “when” is mañana. The 
straight  meaning  of  “mañana”  is  tomorrow,  but 
in Spain it can be tomorrow, day after tomorrow, 
next  week,  next  month,  next  year,  whenever  or 
even never. A Spaniard can be late for an hour or 
two or even say that he forgot about the meeting. 
“What about mañana?” And it is absolutely normal 
for them.
In conclusion, coming back to the title of our 
work,  we  want  to  share  our  conviction  that  any 
communication  is  a  delicate  balance  between 
various extralinguistic and purely linguistic factors 
involved into it.  
Sources: 
1.  Allan Pease, Body language, London, Sheldon Press, 1988 

216
Тюркославистика в творчестве Олжаса Сулейменова
(на основе поэмы «Глиняная книга»)
Новизна  исследования  заключается  в  том, 
что самостоятельно проведён отбор материала 
по теме, не изучаемой в школьной программе 
и  в  программе  высшего  учебного  заведения, 
осуществлена его систематизация и обобщение 
для доказательства важности создания системы 
одного  стиля  единого  языка,  как  общелитера-
турной  нормы,  преодолевая  при  этом  стили-
стическое однообразие, условность литератур-
ной речи.
Заимствования иностранных слов – один из 
способов  развития  современного  языка.  Язык 
всегда быстро и гибко реагирует на потребно-
сти  общества.  Заимствования  становятся  ре-
зультатом  контактов,  взаимоотношений  наро-
дов, государств.
В  связи с тем,  что  целью исследования  яв-
ляется  расширение  представления  об  употре-
блении в современном русском  литературном 
языке тюркизмов, были проведены  исследова-
ния произведений Олжаса Сулейменова, также 
целью является познание творчества народно-
го поэта и его способность обогащать русский 
язык  заимствованными  словами;  обогаще-
ние  своего  лексикона,  расширение  кругозора; 
оценка  значения  русского  языка  для  наших 
современников.
Основной  причиной  заимствования  ино-
язычной  лексики  признаётся  отсутствие  соот-
ветствующего понятия в базе языка. Могут быть 
и  другие  причины,  как,  например,  необходи-
мость выразить при помощи заимствованного 
слова  многозначные  русские  понятия  или  по-
полнить выразительные средства языка.
По  характеру  и  объёму  заимствований  в 
русском языке можно отследить пусти истори-
ческого развития языка, то есть пути междуна-
родных  путешествий,  связей  и  научного  раз-
вития  языка.  Наблюдение  за  переходом  слов 
и фраз из какого – либо иностранного языка в 
русский язык помогает понять историю русско-
го языка, как литературного. Сегодня это инте-
ресно для всех, живущих в нашем многонацио-
нальном государстве и умеющим использовать 
русский язык не только как средство межнаци-
онального общения, но и как возможность от-
крывать для себя мировую культуру [1].
Тюркизмы  в  русском  языке  –  слова,  заим-
ствованные  из  тюркских  языков  в  русский, 
древнерусский  и  праславянский  языки  в  раз-
ные исторические периоды. Слова из тюркских 
языков  проникали  в  русский  язык  с  тех  пор, 
как  Киевская  Русь  соседствовала  с  тюркскими 
племенами,  как  булгары,  половцы,  берендеи, 
печенеги. Основная масса заимствований при-
ходится на период XVI – XVII веков [2].
«Новый словарь иностранных слов» под ре-
дакцией Е.Н. Захаренко, выпущенный в Москве 
в  2006  году,  содержит  25000  слов  и  словосо-
четаний,  исследовав  его,  было  выяснено  ,  что 
только  89  слов  в  нём  –  тюркизмы.  Задумыва-
лись ли мы над тем, что такие слова, как ашуг, 
значение  –  народный  поэт-певец  и  музыкант, 
ералаш  (беспорядок,  путаница,  неразбериха), 
клобук (головной убор православных монахов 
цилиндрической формы со спадающим покры-
валом чёрного или белого цвета), чуйка (верх-
няя мужская одежда мещан, купцов, крестьян в 
к.19-н.20 веков – длинный кафтан из сукна без 
воротника и отворотов) – тюркоязычного про-
исхождения? [3]
Данное  исследование  помогло  расширить 
представления  об  употреблении  в  современ-
ном  русском  литературном  языке  тюркизмов 
на  основе  поэмы  казахского  поэта,  тюрколога 
Олжаса  Сулейменова  «Глиняная  книга»,  опре-
делить  их  стилистические  функции.  Ведь  как 
литературное  явление  он  формировался  на 
стыке двух культур: славянской и тюркской.
О.Сулейменов неразрывно связывает в сво-
ём творчестве понятие родины и культуры на-
рода.  «Процветающая  культура,  -  говорит  он, 
- это продукт неразрывного многотысячелетне-
го контакта с другими. Относится это и к языку. 
Заимствования  никоим  образом  не  являются 
признаком его бедности, это естественный фак-
тор его развития. Нужно воспитывать любовь к 
родному языку и осознание того, что он явля-
ется лишь одним среди других, и без них суще-
ствовать не мог бы. Культура народа – это есть 
искусство жить в обществе народов».
Через  всё  творчество  О.Сулейменова  про-
ходит  тема  общности  тюрко-славянского  эт-
ноисторического  пространства.  Сейчас  совре-
менный  мир  изменил  привычные  взгляды  на 
многие культурные ценности прошлого. А две 
последние  его  книги  «Тюрки  в  доистории»  и 
«Язык  письма»  высоко  оценены.  За  исследо-

жүктеу/скачать 4,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: