Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке»
жүктеу/скачать 12,18 Mb. Pdf көрінісі
|
| Tayanch iboralar: Mahmud ibn Mamdud, Muzaffar Sayfuddin Qutuz,
Mamluklar, Salibchilar muammosi, Rukniddin Zohir Beybars Bunduqdoriy, Kitbug‘a, Ayn-Jolut jangi. Ключевые слова: Махмуд ибн Мамдуд, Музаффар Сайфуддин Кутуз, Мамлюки, проблема с крестоноцами, Рукниддин Зохир Бейбарс Бундукдари, Китбуга, битва при Айн-Джолуте. 169 Key words: Mahmud ibn Mamdud, Muzaffar Saif ad-Din Qutuz, Mamluks, the problem with the Crusaders, al-Zahir Rukn al-Din Baibars al-Bunduqdari, the battle of Ain-Jalut. Islom tarixi qahramonlaridan biri bo‘lgan Sayfuddin Qutuz kim edi? U kishining asl ismi Mahmud ibn Mamdud bo‘lib, musulmon podshohlar oilasidan edi. Bu dunyo bunchalar tor bo‘lmasa! Sayfuddin Qutuz rahimullohning onasi Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdining opasi, otasi esa Jaloliddinning amakivachchasi edi 13 . Jaloliddin Manguberdi ikki marta mo‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozonganidan keyin Hind daryosi bo‘yida achchiq mag‘lubiyatga uchragan va Hindistonga chekingan edi. Oxir-oqibat u kurd millatiga mansub dehqon tomonidan ayanchli va fojeali sur’atda qatl qilingan edi. Mo‘g‘ullar Jaloliddinning qarindoshlarining ko‘pini o‘ldirgan, qolganini asir olgan edi. Sayfuddin Qutuz mo‘g‘ullar tirik qoldirib, qul bozorlarida sotganlar jumlasidan edi. Mahmudga Qutuz laqabini mo‘g‘ullar qo‘ygan edi. Mo‘g‘ul tilida “Qutuz” so‘zi “qopag‘on it” degan ma’noga dalolat qiladi 14 . Qutuzda yoshligidanoq qat’iylik, quvvat va jasorat alomatlari ravshan bo‘lgani uchun mo‘g‘ullar unga bu laqabni qo‘yishgan edi. So‘ngra uni Damashq qul bozorida sotib yuborishgan, keyinchalik uni Ayyubiylardan biri sotib olib, Misrga olib ketgan edi. Undan bunga sotilib, oxiri podshoh Mu’iz Izzuddin Oybekka yetib kelgan edi. So‘ngra Qutuz uning armiyasiga bosh qo‘mondon bo‘ldi. U Misr hokimi bo‘lgandan so‘ng “Podshoh Muzaffar” (g‘olib podshoh) laqabini oldi. Qutuz qissasini o‘rganar ekanmiz, tarixning har doim takrorlanib turishining yaqqol guvohi bo‘lamiz. Fir’avn mulkining zavolidan qo‘rqib Bani Isroilning o‘g‘il farzandlarini qatl qildirdi. So‘ngra aynan o‘sha farzand (Muso alayhissalom)ni Fir’avnning o‘zi o‘z uyida o‘g‘il qilib, tarbiyalab ulg‘aytirdi. So‘ngra u sababli mulki zavol bo‘ldi. Mo‘g‘ullar ham musulmonlarning yosh-u qarisini qilichdan o‘tkazarkan, 13 Taqiyyiddin Abu-l Abbos Ahmad bin Ali bin Abdulqodir al-Ubaydiy Makriziy. as-Suluk lima’rifati duvalil-muluk ) كولملا لود ةفرعمل كولسلا(, I juz, 520. Beirut-Lebanon : Dar al-kotob al-ilmiyah, 1997. 14 Taqiyyiddin Abu-l Abbos Ahmad bin Ali bin Abdulqodir al-Ubaydiy Makriziy. as-Suluk lima’rifati duvalil-muluk, I juz, 520. Beirut-Lebanon : Dar al-kotob al-ilmiyah, 1997; Rog‘ib Sirjoniy. Qissatut-tatar minal-bidayati ila Ayn-Jolut م راتتلا ةصق( )تولاج نيع ىلإ ةيادبلا ن , 238-bet. Qohira: Muassasa Iqro lin-nashr vat-tavzi vat-tarjima, 2006. 170 ularning farzandlaridan birini qul qildi va Damashqda o‘zlariga qaytarib sotdi 15 . U boshqasiga sotildi, so‘ngra boshqasiga, hatto butunlay boshqa o‘lkaga borib qoldi. U yetti uxlab tushiga ham kirmagan bir diyorda edi. Mo‘g‘ullar o‘z mulkining zavol qiluvchi dushmanini o‘zlaridan uzoq bir yerga olib borib saqlab qo‘ygan edi. O‘sha damlar yosh qul bolakay bo‘lgan bir nochor yillar o‘tib shu yurtning voliysiga aylanadi va mo‘g‘ullarni mag‘lub etadi. Qutuz barcha mamluklar (Mamluklar arabcha “Mamolik” “qullar” yoki “bandalar” deganidir. Biroq “Mamolik” so‘zi islom tarixida istilohiy ma’no kasb etib, “Mamolik” deganda shunchaki qullar emas, balki muayyan asrdagi qullar jamoasi ko‘zda tutiladi.) singari kuchli diniy tarbiyada ulg‘aydi. Yoshligidanoq askariy bilimlar va jang uslublari, boshqaruv shakli va idora qilish yo‘llarini o‘rgandi. U kishi dinga muhabbatli, dinni qadrlovchi, jasur va mag‘rur bo‘lib yetishdi. Qutuz o‘ta sabr- bardoshli edi. Bundan tashqari, u podshoh xonadonida tug‘ilgan va go‘dakligida amirlarga xos hayot kechirgan edi. Bu esa unga o‘ziga bo‘lgan ishonchni bergan edi. Boshqarish, hukm yurgizish va idora qilish ishlari unga begona emasdi. Ustiga-ustak uning oilasi mo‘g‘ullar oyog‘i ostida halok bo‘lgan hamda yoshligida mo‘g‘ullarning qilmishlarini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan edi. Bu esa mo‘g‘ullar fojeasini yaxshiroq tushunishiga katta turtki bo‘lganida shubha yo‘qdir. Bu omillarning barchasi to‘planib, Qutuzni qiyinchiliklarni yenga oladigan; dushmanlari har qancha ko‘p va kuchli bo‘lsa ham, ulardan umuman qo‘rqmaydigan mardlik timsoli bo‘lishiga olib keldi… Asosiy maqsadimizga to‘xtaladigan bo‘lsak, Qutuzning qarshisida salibchilar muammosi ham bor edi. Falastin, Livan va Suriyaning ko‘p qismlari, xususan, O’rtayer dengizi sohillari salibchilar tomonidan bosib olingan bo‘lib, Akko, Xayfa, Sayda, Sur, Bayrut, Lazikiya, Antokiya salib amirliklari qo‘l ostida edi. Bu salib amirliklarining orasida eng quvvatlisi Falastin yerlaridagi Akko amirligi edi. 15 Taqiyyiddin Abu-l Abbos Ahmad bin Ali bin Abdulqodir al-Ubaydiy Makriziy. as-Suluk lima’rifati duvalil-muluk, I juz, 520. Beirut-Lebanon : Dar al-kotob al-ilmiyah, 1997. 171 Qutuz Akkoga vafd(delegatsiya) yo‘lladi 16 .Vafd musulmonlar va salibchilar o‘rtasida muvaqqat tinchlik bitimi tuzishni o‘rtaga tashladi. Salibchilar tinchlik bitimini qabul qilishdi 17 . Qutuz lashkarning boshiga yetuk qo‘mondon Rukniddin Zohir Beybars Bunduqdoriyni tayin qildi. Uning lashkarning oldingi saflariga qo‘yilishidan maqsad birinchi zarbada mo‘g‘ullarni yer tishlatish edi. Beybars boshchiligidagi kuchli jangchilar guruhini ancha oldinda yurishga amr qildi. Bundan maqsad musulmon qo‘shini sonini oz qilib ko‘rsatib, mo‘g‘ul razvedkachilarining ko‘zini shamg‘alat qilish edi. 1260-yil 26-iyul kuni Beybars Misr hududlaridan oshib, Falastin yerlariga kirdi 18 . G‘azoda musulmon lashkari bilan Bayder boshliq mo‘g‘ul qo‘shini o‘rtasida to‘qnashuv sodir bo‘ldi 19 .G‘azodagi mo‘g‘ul guruhi musulmonlarga nisbatan ancha kuchsiz edi. Mo‘g‘ul qo‘mondoni Kitbuga va asosiy mo‘g‘ul lashkari G‘azodan 300 km uzoqda, Livan yerlarida joylashgan Baalbekda edi 20 . Beybars boshliq qo‘shin G‘azodagi mo‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozondi 21 . Kitbuga bu mash’um xabarni eshitib, qattiq jahli chiqdi. Bu – mintaqada mo‘g‘ullarning ilk bor yengilishi edi. U darhol qo‘shinni hozirlab, janubga – Falastin sari yo‘lga otlandi. Qutuz Ayn-Jolut vodiysini jang uchun eng qulay va munosib makon deb bildi. Bu vodiy yassi maydon bo‘lib, hamma tomondan o‘rta balandlikdagi adirlar bilan o‘ralgan, faqat shimoliy tomonigina ochiq edi. Xuddi taqasimon ko‘rinishda bo‘lib, atrofdagi adirlar buta va daraxtlardan iborat chakalakzor edi. Bu musulmon lashkariga 16 Abdulloh Said Muhammad Safir al-G‘omidiy.)نييبيلصلا و لوغملا دض كيلامملا داهج ( Jihadul-mamalik didda-l mo‘g‘ul vas- solibiyyin, 108-bet. Dar an-nashr, 1987; Rog‘ib Sirjoniy. Qissatut-tatar minal-bidayati ila Ayn-Jolut, 295-bet. Qohira: Muassasa Iqro lin-nashr vat-tavzi vat-tarjima, 2006. 17 Abdulloh Said Muhammad Safir al-G‘omidiy. Jihadul-mamalik didda-l mo‘g‘ul vas-solibiyyin,108-bet. Dar an-nashr, 1987. 18 Rog‘ib Sirjoniy. Qissatut-tatar minal-bidayati ila Ayn-Jolut, 299-bet. Qohira: Muassasa Iqro lin-nashr vat-tavzi vat- tarjima, 2006. 19 Abdulloh Said Muhammad Safir al-G‘omidiy. Jihadul-mamalik didda-l mo‘g‘ul vas-solibiyyin,121 -bet. Dar an- nashr, 1987. 20 Rog‘ib Sirjoniy. Qissatut-tatar minal-bidayati ila Ayn-Jolut, 301-bet. Qohira: Muassasa Iqro lin-nashr vat-tavzi vat- tarjima, 2006. 21 Taqiyyiddin Abu-l Abbos Ahmad bin Ali bin Abdulqodir al-Ubaydiy Makriziy. as-Suluk lima’rifati duvalil-muluk, I juz, 516. Beirut-Lebanon : Dar al-kotob al-ilmiyah, 1997. 172 chakalakzorga yashirinish, pistirma qo‘yish hamda vodiyning o‘rtasida mo‘g‘ul lashkarini qurshab olish imkonini berardi 22 . Kitbuga kelmasdan burun Qutuz vodiyga yetib keldi va musulmon askarini tartibladi. Vodiyning ochiq tomoni, ya’ni shimoliy qismiga Beybars boshchiligidagi kuchli guruhni joylashtirdi. Qutuz butun askarni vodiyning sharq, g‘arb va janub tomonidagi chakalakzorlarga berkitdi. Hijriy 658-yil 25-ramazon/1260-yil 10-sentabr juma kuni islom tarixida ulug‘ kun bo‘ldi. Mo‘g‘ul lashkari Beybarsning lashkarini bir hamladayoq qirib tashlaymiz deb hammalari jang maydoniga tushishdi. Bu Qutuzning rejasiga ayni muddao bo‘ldi. Rukniddin Beybars asta-sekin ortga chekinar, chekingan sari mo‘g‘ul lashkari uning o‘rnini egallab borardi. Musulmonlar “mag‘lubiyat” o‘yinini xuddi haqiqiydek o‘ynab berdilar. Kitbuga bor lashkari bilan vodiyga kirdi 23 . Kitbuga bunday katta va qo‘pol harbiy xatoga qanday yo‘l qo‘ydi?! U juda mohir va malakali sarkarda bo‘lib, uzoq yillardan beri jang maydonida edi-ku! Oltmish yoki yetmish yoshni qoralagan tullak Kitbuga bundan 34 yil muqaddam o‘lgan Chingizxon mo‘g‘ul davlatini barpo qilishida ishtirok etgan shaxslardan biri bo‘lib, shundan beri jang maydonida edi. U Xulaguning ishongan tog‘i edi go‘yo. Jang davomida musulmonlarning holi og‘irlasha boshladi. Shunda Sayfuddin Qutuz o‘zi oldinga otilib chiqdi. Dubulg‘asini yerga urdi-da, bor ovozi bilan “Voo Islamoooh!!!” deya na’ra tortib, dushman tomon hamla qildi. Uning ortidan mardonavor askarlari ham dushmanga tashlandilar. Mo‘g‘ullarning qo‘mondoni Kitbuga qatl qilindi. Uning amirlari ham qatl qilindi 24 . Mo‘g‘ullar Alloh taoloning oxirgi va mukammal dinini tan olib, musulmon bo‘lishdi va bora-bora yerlik musulmonlarga aralashib ketdilar. Bu ham insoniyat tarixida misli ko‘rilmagan ish bo‘lib, islomning buyuk g‘alabasi edi. Tarixda hech bir g‘olib xalq o‘zi mag‘lub qilgan xalqning diniga bu shaklda kirmagan edi 25 . 22 Rog‘ib Sirjoniy. Qissatut-tatar minal-bidayati ila Ayn-Jolut, 307-bet. Qohira: Muassasa Iqro lin-nashr vat-tavzi vat- tarjima, 2006. 23 Rog‘ib Sirjoniy. Qissatut-tatar minal-bidayati ila Ayn-Jolut, 322-bet. Qohira: Muassasa Iqro lin-nashr vat-tavzi vat- tarjima, 2006. 24 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Islom tarixi, II juz, 179-bet. – T.: Hilol nashr, 2017. 25 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Olam va odam, din va ilm, 415-bet. – T.: Hilol nashr, 2019. 173 Xulosa qilib aytish mumkinki, Ayn-Jalut g‘alabasi uzoq vaqtlardan beri musulmonlarni qiynab kelayotgan ruhiy tushkunlikni bartaraf qildi. Musulmonlardan oldin mo‘g‘ullarni hech kim yenga olmagan edi. Musulmonlar mo‘g‘ullar haqidagi tillarda doston bo‘lgan afsonalarni yo‘qqa chiqardilar. Dushmanning quvvati har qancha kuchli bo‘lsa-da, bir kun kelib, zavol topajagini tushunib yetdilar. Bu jangdan so‘ng islom ummati o‘z o‘rniga qaytdi. Hatto Fors diyorini o‘ziga qarorgoh tutgan Xulagu ulkan mo‘g‘ul lashkari bo‘lishiga qaramay Shomni qaytarib olishga haddi ham sig‘madi. Eng ahamiyatli jihatlardan biri shundaki, “Zahabiya qabilasi” ( Oltin O‘rda)ga mansub mo‘g‘ul boshliqlaridan biri iymonga keldi. U Xulaguning amakisining o‘g‘li va sarkarda Botuxonning ukasi, ya’ni Jo‘jixonning o‘g‘li – Chingizxonning nevarasi edi. Bu mo‘g‘ul boshlig‘i 1252-yil islomga kirgandan so‘ng Berka ismi bilan laqablandi. 1257-yil Oltin O‘rdaga bosh bo‘lgan Berkaxon mo‘g‘ullar davlatidan tashqarida, Kaspiy dengizining shimoliy mintaqalarida mustaqil ravishda hukm yurgizardi. U islomga kirgandan keyin uning qabilasidan ko‘pchilik islomni qabul qilishgan edi. Bir qarashda quvvat egasi bo‘lganlar zaiflarning diniga kirgan edi. Ayn-Jolut jangidan keyin esa Zahabiya qabilasining barchasi musulmon bo‘ldi. Ularga g‘alaba va islomning quvvati ta’sir qilgan edi. Ular vaqti kelib, Zohir Beybars hamda So‘g‘ut shahri hokimi Ertug‘rul ibn Sulaymonshoh bilan Xulaguning ziddiga ittifoq qurishdi. Natijada Shom, Turkiya va Falastinda mo‘g‘ul quvvatiga barham berildi. O‘z navbatida, bu omil Usmoniylar imperiyasining yuzaga kelishi uchun zamin hozirladi. Bundan tashqari, Shom hududlari salibchi amirliklardan tozalandi. Xususan, 1266-yil Falastin shaharlari: Qaysariya, Xayfa, Husn, Arsuf, Safad ozod qilindi. Ayni shu vaqtda sarkarda Sayfuddin Qalovun Turkiyadagi Kilikiyani ozod qildi. Kilikiyada u kichik Armaniston podshosi Xaysum ustidan g‘alaba qozondi. Beybars 1267-1268- yillarda Yofani, 1268-yil Antokiyani ozod qildi. 1285-yil Toroblus mamluklar sultoni Mansur Qalovun tomonidan ozod qilindi. Shuningdek, Qohira ilm-ma’rifat markaziga aylanib, Azharning mavqeyi ko’tarildi. Sultonlarga haqni ochiq va baralla so‘zlay oladigan olimlar yetishib chiqdi. Bu yutuqlar Ayn-Jolut jangining samaralaridan edi. Yillarcha boshi egilgan musulmonlar qisqa vaqt ichida boshlarini ko‘tarib yana aziz bo‘ldilar. |