май;  тілінді  алмайды ,  тетігін  б үр ам ак »  (са ға т )  дей тін   жұмбақ*

д еп ,  аспанды  — дар и яға,  ж үлды здарды  —  қызға',  Ай  мен  К үнді—  
акқуға,  Ж етік ар ак ш ьін ы —   балаға  тенейді.
Ай  м еи  Күн,  ж ұ^ ды з,  Ж етіқара^ш ы,  үркер,  Ш олпан  үнемі 
парланып  жұмба-қталмайды,  әрқансысы  өз  алдына  бір  ж ^м бақ 
болыгі  та  отырады.  Сонда  күнді  алма  деп  немесе  күміс  табак,  ақ 
санды қ  д еп   бейнелейді.
Ж үл д ы зд ар ,  көбінесе,  ак  моишақ,  меруерт,  шашылган  тары, 
ү са к   т ас  н емесе  кыз  бейнесінде  ж үм бақ қ а іқосылады  («Үй  үстін- 
д е   ү с а қ .т а с » ,  «Там  басына  тары  шаштым»,  «Тақиям  толған  сөк, 
ертенгісін  дым  д а   ж ок »,  т.  б .).
Айды  ж ү м б а қ   еткенде,  көбінесе  оныц  үш  мезгілі  (ж а қ а   туған 
ай,  айдың  жартысы,  айдың  толған  к ездер і)  бөлшектене  алына- 
ды.  Әр  м езгіл ін е  бөлек -бөлек   бейпс  іа б а д н .  («Қ өп 
бауырсак 
іш інде  бір  қалаш »,  «Ж абы к   астында  жарты  күлш е»,  т.  б .)  Мұ- 
кымеп  қ атар,  Айды  су  бетіне  түскен  көлеңкесімен  д е   суреттеп 
отырады.  Мысалы:
Қ онактап  күнде  келер  су  бетіне, 
.  .  ...
П ар  келмес  гауһар  затты  келбетіне. 
і
  V 
М екені  су  ж ү з ін д е   көрінеді, 
,  - 
-
Т амаш а,  к арап  тұрсам  суреті не. —
■
  1
Халық  аспан  әлем інен  Ш олпан,  үркер,  Ж етікарақш ы ,  кемпір- 
косаіқ,  ігайзағайды .  д а   ж үм бағы на  ен гізеді.  Әркайсысьша  ү қ са с 
келетін  сырткы  б ей н е,  сурет,  сипат,  белгі  табады .  Ш олпай,  үркер, 
Ж етіқаракш ы ны ,  көбінесе,  күс  бейнесінде  (Ж етіқаракшьшы — 
үйрек,  үрк ерді —  бал ап ан ,  Ш а л п а н д и —  тоты  күс  деп ) 
сурст- 
тейді. 
■
Ж араты лы с  такырыбына  ш ы ғарьілған;ж үмбактардьщ .бірсьі- 
пырасы  ж ер г е  байланысты  айтылады.  Бұл  ретте ж ү м б а қ   көлемі- 
не енстіндср:  ж ер ,  су,  от,  боран,  ‘Қар,  тау,  тас,  өсімдік,  т.  б.  Ж ер - 
Ді  ж ұ м б а қ   еткенде  ©лшеусіз  пішілген  бір   дүние,  көлемш е  көз 
ж етпейтін  кілем  түрін де  сипаттайды  (мысалы:  «Ө лш еусіз  піш- 
тім ,  ж іп с із  тіктім »,  «З ер -зер   кілем,  зер  кілем,  көтерейін,  десем  
зор  кілем»,  т.  б .) .  Суды  ж ы лапға  теңейді  немссе  ағысымен  аң- 
ғартады   («Ж ы лт-ж ы лт  еткен,  ж ы радан  өткен»,  «Ө зі  тоқ,  келең- 
кесі  ж оқ»^.  «О тка  ж а н б а с,  су ға   батпас»  деп   м үзды,  «Ж ер  тү- 
бін ен   б о з   ж ор ға  а т   к ел еді*  д еп   боранды  ж ү м б а қ  етеді.
Ж ер   эл ем ін   ж ү м б а қ қ а   ен гізген де  оған   ж ер  бетіне  шығатын 
«■сімдіктерді  д е   қосады .  Бүл  ретте  халыктын  ж умбақтарьінаи 
егін,  щ ӨП  түрлері  орын  алады ,  әрқайсысының  шаруашылыққа 
пайдасы   көп  екендігІн  к өрсетеді.  «А ласа  терск,  алпыс  бұтақ,  б у ­
тан,  сайып  үя,  ұя  сайын  ж үм ы ртқа»  деп   егінніц  басы н  ж ү м б а қ - 
таиды .  Қ ауы н-карбы зды   көгенде  жаты п  сем ірген  көк  лаққа  те- 
д ей д і.  «Қ ы рға  кілем  ж айды м »  д еп ,  ж азғы   жасыл  ж е р   көрінісін 
образды   т ү р д с  беннелейді.
К азак   ж ұм бак тары н ы ң   күрделі  бір  тақырыбы —  төрт  түлік 
м ал,  ж алпы   хай уан аттар  ж айы на  арналады .  М ал  өсіріп  кәсіп 
^ткен,  оның  сырьш  жақсы   білген  халық  төрт  түліктін  өзіне  тән
91

м інезі  ,мен .кдсиетін,  адам   баласы   уш ін  ж асайтьш   кызмстін,  кел- 
тірер  пайдасы л  айтып ‘жұмб&ғына  'қ о с а д ы .• Төрт  түлікті  жүм- 
бақ   еткенде,  орбір  м&Лдын  аты  айтылмайды,  тек  мүшелері  айты- 
лады .-Б ұл  тақырыитағы  ж ү м б а к т а р   «Төсек.асты нда  төрт  бауыр- 
сақ ». (снырдың  ем ш егі),  «Екі  кісі  кэрауы л  қаралы,  б ір   кісі  шөп- 
шск  т ер д Ь   (түйенін  өрксші,  ерні)  сгкілді  бслы п  келеді.  Ксйде  әр 
туліктін  неиіе  айда  төлдейтінін  д е   ж ұ м б а қ   арқылы  білдіреді. 
«Ой  ёкі  түйо,  о«  жылқы,  тоғыз  сиыр,  б ес  еш кі»  дегенде  түйенін, 
он  екі  айда  бір  боталайтыиын,  жылкы  он  айда  гчүлындайтыныи, 
сиыр  тогыз  айда  бузаулайтыны н,  ешкі  б ес  айда  лақтайтынын 
көрсетеді.
Хаиуапаттар  дүниесінен  ж ұ м б а к к а   қосылатыны:  касқыр, 
к о -  
ян,  аю,  ж олбары с,  арыстан,  түлкі,  т.  б.  Б үларды   ж үм бақтағанда, 
олар  сыртқьг  бейнесім ен, 
мінез-кылығымен  алынады. 
Кейде 
жьірткыш  андар  ж у м б а к   көлеміне ө зд ер ін ін   адам   баласьш а,  тәрт 
түлікке  жасайты н  қастығымен  ен еді.  Мысалы;  '
К ілем нің  түрлеріндей  ж ү н д ер і  бар,
Айбатты,  ж а н   ш ы дам ас  үндері  бар,
Шаршы  бой,  сұлу  қүйрык,  қыска  қүлак,
К ететін  за я н   қылып  бір   ж е р і  б а р ,—
деп  жолбары сты   ж үм бақтайды .  Н смесе:
Б елестен  ш апқан  бесті  ат,
Б үлкіл  келген  ж ел істі  ат,
К үзвтсізді  ізд ей д і,
М ал дан   күдсф  ү з б е й д і,—
деп  қаскырды  сипаттайды.
Қ а сіш р   жайы  ж ү м б а қ қ а ,  к өбін есе,  оның  үй  малына  жасай- 
тын  қастығымен  алынады.  М әселен,  «К елінінің  атасьша  айтка- 
ны»  дейтін 
ә к г і м е д е  
каскыр  ғана  ж үм бақталм айды .  Онымеи  бір- 
ге  ескі  ауылды ң  эдет-ғүрпы   д а   суреттел еді.  Бүл  әцгім еде  келіні 
атасынаг  «Сарқыраманың  ар  ж ағы н да,  сылдыраманы ц  бер  жа- 
ғында  маңыраманы  үлыма  ж е п   ж аты р ,  кы нам адан  жаиыманы 
әкеліңдз»,—  ДептІ.  М үнда  ө зеи ,  к а м к с .  к,ой,  қасқыр,  қынап,  бәкі 
ж ү м б а қ   түрін де  айтылады.  Ескі  салт  бойынша,  ж а с   келіндер  ау- 
ылдағы  үлкен  к ісіл ер д іц   атын  атамайты к  болған,  атай  қалса, 
ол  күнәлы  саналған.  Ал  мына  ж у м б а қ   тү р ія д е  айтылып  отыр- 
ған  ән гім еде  кіс-і  атына  у қ са с  к елетіндері  б а р   (Ө зен бай ,  Қамыс- 
бан,  Қасқы рбай,  К ойш ы бай,  Б зк ібай   болуы   м үм к ін ).  Сондык.- 
тан  оларды  дана  келік  арі  ж ү м б а қ ,  орі  тусінікті  етІн  тапкыр- 
лықпен  ж етк іэеді. 
Бір  ж ағьш ан,  каскырдын,  малға  келтіргсіі 
каскүнем дік  зиянын  аитса;  екінш ідеп,  ескі  салгқ а  байлаш лсш  
ұғымды  д а  ж ү м б а қ  
е т е д і .
^Хайуаиаттармен  катар,  қ азак   ж үм бактарьш ан 
ш ы б ы н - ш і р -  
кен,  қүрт-қүмырска,  бақа-ш аян,  т.  б.  қысқасы,  барлы к  жәндік- 
тс;р  дуниесі  орын  алады.  Б үл ар  өзд ер іи іц   түс-түгі,  сырщ ы  белгі- 
лерім ен,  әр  түрлі  тірш ілігімен  ж ү м б а қ қ а   еи еді.  Б үл  такырыпта-
92

ғы  ж ү м б я қ т а р   «Ү ш қанда  өлең  айтады,  конғанда  ж ер  қазады» 
(қ оң ы з),  «К іш кене  ғана  кара  тас,  атан  түйе  тарта  алмас>  (ка­
р ак ур т),  «Е лек-елек  тарым  бар ,  көтере  алсац  бэрін  ал»  (құмырс- 
ка  ж ән е  и л е у і),  «А т  басты ,  ар қ ар  м үйізді,  бөрі  кеуделі,  бөкен 
санлы»  (ш егіртке)  сияқты  болып  келеді.
Ж үм бақ тар д ы қ   а са  бір  мол  тақырыбы —  е ңб ек-кәсіп   қүрал- 
дары  ж ән е  т ұрм ы сқа  керект і  жабдықтар  жайьша  арналады. 
Б үл  такырыптағы  ж үм бақ тар   үлкенді-кішілі  іқұрал-саймаіщар- 
дан  бастап,  ыды с-аяқ,  ине-ж іпке  дейін  камтиды.  Арба,  шана,  кд- 
м ыт-сайман,  ер-түрм ан,  б ал ға,  балта,  қыскасы,  барлық  шаруа 
қ уралдары ,  үн  жабдььқтары,  киім-кешек,  ыдыс-аяк,  ине-жіп,  т.  б. 
жұмбаік.  к өл ем ін е  е н ед і.  Мысалы:
Ізі  б а р ,  қадамы   ж оқ   аяғынын,
Т им ейді  ұшы  ж ерге  аяғының.
К ос  қолды  хайуанға  арта  салып,
С алады   әуезін е  баяғыныд,—
д еп ,  зр б а н ы   суреттей ді.  Н ем есе  «Ө зі  батыр,  жасырыныл  жатыр» 
(қ ақ п а н ),  «Т ұрса  түйедей,  ж а т са   қояндай»  (ер-тоқым),  «Алдын 
айпар,  ж аны н  ж а ш іа р »   (ш алғы ),  «Ерте  түрдым,  екі  айыр  жолға 
т үстіи »   (ш а л б а р ),  «Екі  ш еті  жүдырықтай,  ортасы  кылдырык- 
тай»  (тұтқ ы ш ),  «К іш кене  ғана  тостаған,  көтеріп  мені  тастаған» 
(ү з е ң г і),  « Б ір   тыш қанда  екі  қүйрык»  (ине,  ж іп ),  «Кішкене  ғана 
ақ   күшік,  ж ү г ір е-ж ү г ір е   б у а з  болды»  (ұрш ы қ),  «Үзын  күйрық 
сауы сқаң,  бір  к өл дің   суын  тауысқан»  (қ а у ға ),  «Отыз  омыртка, 
қырық  кабы р ға,  б әр ін   үстап   т ү р ғ а н — ауыз  омыртқа»  (отызы 
уық,  қырқы —  кереге,  ауыз  омырткасы —  ш ақырақ),  деп  жұм- 
бақ  ет ед і.
^ Қ а з а қ   ж ум бақ тары н ы қ   таіқырыбы  ж ән е  мазмүны  жағынан 
әрі  к үр дел ісі,  әрі  көбі:  о қ у -б іл ім ,  өнер,  техника  жайын  сурет- 
теуге  ари алады .  Б үл   такырыптағы  ж ұм бақтарды к  біразы  казак 
елін іц   Р о сси я   м ем лекетіне  косылған  к езінде  туған  секілді.  Ал 
басым  көпш ілігі  б ізд іц   социалистік  замапымызда,  к азак   халкы- 
иыд  экоиомикасы   мен.  мәдениеті  өркендеген  советтік доуірде  ту- 
ғандығы н  байқайм ы з.
С оветтік д ә у ір д е   казак,  халқы  экономикасы  өркендеген,  мәде- 
ниеті  гүлденген  ел ге  айналды,  оку-білім,  техникаға  ие  болды. 
Е ртедегі  қ азақ тардьщ   түсіне  снбеген,  тек  арманы  болғап  мәде- 
ниет  ордалары ;  ок у-білім   бсрстін   орындар,  техника  қуралдары 
к әбен ді.  Қ а за қ   ж астары   окуға  үмтылды,  әр  түрлі  жоғары  ма- 
манды қтар  алды,  техниканы  меңгерді.  К азак   аулының  түрмысы- 
на  енген  бүл   ж ан алы қ тар  халыктыц  ауыз  әдебиетіне,  соның 
іш інде  ж ұ м б а қ т а р ға   үлкен  э сер   етті;  тақырыбы  мен  мазмұны 
**аца  ж ұ м б а қ т а р   гууыиа  себепкер  болды.
А талған   тақы риптағы   ж үм бак тар   өнер-білім,  оку,  техниканы 
ж алпы лам а  түрде  алмайды ,  әркайсьгсын  ажы рата,  жекелеп 
алады  ж ә н е   ; п әтиж есін  айтады.  Мысалы,  оку  окып,  білім  алуға 
керекті  ж а б д ы қ т а р   мен  к үралдарды   сипаттау  арқылы  оку*білім
93

жайы  жүмбакталадът.  Б үл  ретте  ж.үмбакка  снетіндер:  кағаз,  ка- 
рындаш,  қалам ,  аріп,  кітап,  географ чялы қ  карта,  дәптер  т.  б. 
Ж үм бақ   калам  мен  қарындаш ты  ж үй р ік   ж ор ға ға ,  сия  сауытты— 
тасган   согылған,  суы  таусылмайтын  қ ұдьж ка,  ә р іп т е р д і— аға- 
ньшдас  адам дарға  тенейді.  Кітапты  «ж аны   ж о қ   болса  да,  акы- 
лы  адам   ісін  істеАді»  деп»  немесе:
Б ір  нэрсе  білм егенді  біл гізед і,
Ө зіцді  к арап  тұрсак  к ү л п зед і.
Ж ал ған д а  онгім есі  соидай  кызык,
Ж аны нды  тыңдай  бер сец   к ір гізед і,—
леи  силаттайды.  Географиплық  карганы  ж ұ м б а қ   еткснде:
Ж ер   көрдім   к а л эсы   бар,
Үйлері  жоес.  мекеңдейтін.
Көл  көрдім ,  өзен   көрдім ,
Сулары  жок.  терендейтін,—
деп  бейнелейді.
Техника  туралы  шығарылған  к ү^бак -гар ды ц   көлеміпе  еііе- 
тіндер:  к ебіиссе,  автомаш ина,  паровоз,  п оезд,  телеграф,  телефон, 
радио,  комбайн,  трактор,  эле.ктр,  сам ол ет  т.  б.  Халыктьш  жүм- 
бактарында  паровозды  алып  күшті  к ара  айғыр  немесе  бозда- 
ган  қара  іиген  деп,  поезды  көшіп  бар а  ж а т к а н   керуен  деп   сурет- 
тейді.  Радиопы  ж ан сы з  бүлбұлға  немесе  аспан  тілш ь.чіе  тенейді. 
С амолетті  аспан  андынында  ж ү зген   ж айы н  бейнесінде  алады. 
Әлектрді  «баііласаңы з  ж ү р е  бастайды» ш сш кенде  түрып  қалади» 
деи   көрсетеді.  Телеграфты   ж ү м б а қ   еткендс:
БілмеЛмш  аяқтарыи  нсше  мьщнан,
Б ір  иәрсе  арка сын д а   ж алғы з  кылдан,
Ө зін ін   иелері  ом ір  клллса,
Ж ер  ж ү зін   б ір   сагатта  сайран  кы лған,—
деп  сипаттапды.
Ө нер-білім  ж айы нда  ш ы ғзры лған  ж ұ м б а к т а р   бір  жылда  не- 
і.іе  аіі,  пеше  күн,  нёше  ж ү м а   б а р   ек ен дігіи   д е суреттенді. Бүл  рет­
те  ж ү м б а қ   жылды  самүры к  қүск а,  бір  ж ы лдағы   365  куяді  жұ- 
мыртқаға,  12  айды  ұяға,  48   ж үмапы   бал ап ан ға  тенейді.  Сөіггіп 
бүл  ж ұм бақты   халық  календар ь  есеб ін д е  айтады.
Халық  жұмбактарыны ц  кейбіреулер і  өткен  зам андағы   байлар 
мен  д ін   ислерін.  к ү л к і,  әж уа  етіп  сипаттайды.  «К.у  ағаштыгс  ба- 
сыпда  иұтырғаи  адам   айкайлаііды»  (м сш іт,  м олда)  деген  жүм^- 
б а қ   та  халықтың  дінге,  азанш ы 
м олдаға 
көзкарзсы   каидай 
екеиіи  б іл діреді.  Д ін   ордасы  д еп   ъ іолдалар  айтатыи  мешітті  ку- 
арған  ағаш ка,  азаишыны  қүтырғаи а д а м ғ а  тексй ді,  мазак,  стеді.
9 1

Ауыз' 
әдебиетінін,  баск а  түрлері  секілді,  жұмбақ- 
взін*тәнДЫК  т а .Рй«қ,^ а(өзін е'т ән   ерёкшеліктсрі  бар.  Ен  алды- 
ерекшеліктері. 
Мен  ж үм бак тар  ..тагіқырлыкка  күрылады.  Ж ұм- 
бақты н  ө зі  д е ,  оның  шешуі  д с   а с х а н   тапқырлык-5 
^ ------  
йп.пяяы.
оақтын  «зі  д е,  иими  iiacujj» 
av
  —
.............  А
п ен !құрылуға  тиісті.  С он да  ғана  ол  ж үм бак  болады.
:Ж у м бақ та  ф антазиядан  да  деректілік,  нактылық  басым  келе- 
ді.  0-л  ж ұ м б а қ   көлсміне  енетін  нәрселерді  алыстағьі  бүлдырдан  , 
емес. 
адамны н  көз  алдындағы,  күн  сайын  көріп,  біліп  отырған 
нәрселерін  ж ү м б а к   етсді.  Бұл  нәрселерді  жалпылама  түрінде  ал- 
май,  бәлш ектеп,  ж ек ел еп   алады ,  әр бір   заттын  бөлек-бөлек  бөл- 
шектеріпе  айрықша  көқіл  аударады .  (Р ас,  ж үм бакта  бірнеше 
нарсені  бір -а қ   айтатыи,  ж алпы лам а  түрде  көрсететін  кездері  де 
болады.  Біра>қ  ол  өте  а з  к езд еседі.)  М әселен,  жүм бақка  сиырды 
енгізгенде,  оньщ   ө зііі  айтум ен  к а б а т,  мүйізін  д е ,  емшегін  де,  сү- 
тін  дс  б а л ек -ж ү м б а қ   етеді.
Ж ұ м б а қ   ө з   көлем іне  енетін  заттарды   сырткы  белгісі,  сырт­
кы  кескін  көрін ісім ен   сипаттайды  («Қ араш а  тауым  карлы  бол­
ды,  б ір ж а у с а   кетпейтүғын зәр л і  болды » шаштын  ағаруы ),  Мү- 
иымон  катар  ж ү м б а қ   әр б ір   затты  күлакқа  естілетіи  дыбьте  бел* 
гісімеи  д е   б ей п сл ей ді.  Мысалы:  «Ә уеден  күбі  түсті,  күбінін  түбІ 
түсті»  деп  күнніц  күркіреуін  ж үмбакгайды .
Ж үм бақты н  
өзін е  тэн   бір  срекш еліп —  ж ұм бакка  алынатын 
иәрселерді  аткаратын  кызметіне  карап  көрсетуінде.  Мәселен, 
күлыпты  ж ұ м б а к   еткенде:
Ә,  керемет  б ір   иг  бар 
Үй  бағады ,  үрм ейді,
А яғм   ж о к   ж үрмейді.
Рүқ сатсы з  ол  иттен 
Еш кім  үйге  кірмейдІ,—
л е и   к е л е л і.  Ж үмбактарды н.  көпшілІгінде  осы ерекшелік  айрыхша 
көзге  түсіп  отырады.
Кейде 
ж у м б а к  
әр б ір   заттын  педен  істслгенін,  тегі  кандай 
екенін,  кейіннен,  қ андай  куйге  түскснін  де  сипаттайды.  Мысал- 
vnrr 
„п.  ^,m nnu  ммімЛяк™  ялайык. Онда:
екенін,  кейіннен,  қ андай  күйге  түскеш н  де  еи п ам а 
- 
ға  үйге  үсталаты н  ши  туралы  ж үмбакты   алаиык.
Ө з  ел ім д е  шөп  едім,
Ж сл к іл дегеп   б о з  едім.
Қ олға  түстім ,  киылдым.
О н  ж ерім н ен   буылдым,
дел ін еді.  Ал  түзды   «С удан  шығады,  судан  коркады^  деп  жүмб
тайды. 
. 
ж а .
Ж ү м б а қ т а р д а   кеп   к ездесстін   ерекшеліктін  бірі 
3^ е р м е и
кын  за-гтарды  парлап,  косарлап  айтуында.  Аи  йен 
Ү  *  • 
алЫ_
көк,  кыс  пен  ж а з ,  күіг  мен  түн,  қол  мен  аяк  т.  б. 
Y 
„  мыиа 
нып  ж ұ м б а к к а   косылады.  Б ұл  ретте,  мысинл,  іч у  
түрде  ж ү м б а к   етіл еді:

Б ір еудін   бір   ұлы  бар   ж ән е  қызы,
Б іл еді  ол  екеуін  дү ь и с  ж у з і.
Үйыктайды  ұлы  түн де,  қызы  к үн діз,
Ж урген де  б іл іп бей ііі  б а ск а н   ізі.
Ж ум бақты н  кайсысы  болса  д а   пегізгі  ойды  образ,  оралымдн 
ұшқыр  сөз  арқылы  б іл д ір ед і.  Қ өркем дік  суреттеу  қүралы  больш 
табылатьш  тецеу,  метаф ора  ж ұ м б а қ т а   көп  іқолданылады.  ВІр 
нәрсені  екіншісіне  тенеп,  салмсты ра  отырып  о б р а з  жаеайды. 
М әселен,  шегіртксні:
Ат  басты,
Арқар  м үйізді,
Б өрі  кеуделі,
Б өкен  санды ,—
дсп   суреттейді  д е,  көз  алдыма  опық  к еск іи -тііп н ш   елестетсді.
Қ азақты ц  ж ум бактары ,  одініқ  қүрылысы,  сө з  айшыгы  іКлгы- 
нан  м ақал  мен  мәтелге  үіксанды  ж оне  кибінесе  өлсц  түрінде  келе* 
д і,  үйқасым,  ырғақтлрды  сақ тап   отырады .  М ұнымен  катар,  жүм- 
бақтарда  да  дыбы с  үн дестігі,  дыбыс  қайталруші.  іы к,  сөйтіп  ба*' 
рып  айтайык  д егек   ой ға   'ш ндауш ьш ьщ   квпіяіи  б ө л у ш ш к   каа 
к ездеседі.  Мүиы  « Ж арал ған да  ж абы сқон*  (адам ны ң  не  заттын 
аты ),  «Ти  десем   тимейді,  тиме  д есем   тииді»  (е р ін ),  «Тгікиям  тол- 
ған  тары»  (ж ү л д ы з),  «Ө лсеқ   д о  өлм ейді,  ел м есен   д е   елмгйді» 
(адамны ң  есім і)  сияқты  ж үм баіқтардан  көреміз.
Сонымен,  қ а за қ   халіқьшың  ерте  Еамапда  туып,  бүгіпгі  күнге 
дойііі  өсу,  ж а ң а р у   ү стіи де  келе  ж атқ ан   ж үм бактары   мазмуны 
социалистік,  түрі  үлттық  м әд е н и ет ш ізд ін   кэрнекті  бір  тарауы 
болып  табылады..  О ларды   адам   баласынын.  ой*өрісі,  дүние  та- 
нымы,  б іл ім   к ел ем і  ұ л ға я   б ер у ін е  көмектесотін,  тапқырлыкка, 
біл м еген ді  білуге,  ізден уге  он  салагы н,  соған   үмтылдыратыи»  бі- 
лім дік,  тәрбиелік  мәиі  бар  халы қ  шығармасы  д еп   қараймыз.

I I !   т а р з у 
ЕРТЕГІЛЕР
Барлық  елдіи ;ауыз  әдебиеті- 
нен  мол  орын  алған  жоне  ха- 
л ы қ т ь іц  
ж к зу-сы зу  өнері  болмағап  ксзінде  ауызша  шығарған 
күрдслі  шыгармасілЕіыц  бір  түрі  — ертегілер.
Ертегілер  көбіиесе,  қара  сөз  ретіиде  айтылатыпдықтак,  оны 
халыктың  ерте  за м а н да   шыгаргян  көркем  әдгімесі  дсп  қаран- 
мыз.
Халыц  одебготіп іц   баска  түрлері  сскілді,  сртегілер  д е   адам 
бал<ісышлн  ецбск-кәсіп  ету,  турмыс-тіршілік  құру  тәж ірнбесіне 
баііланы сты  туган.  Ж аратылыс  'күбылыстарьш,  табиғат  сырын 
ж етік  білм егеи,  олардыц  иеліктен  болатындығын  тольщ  түсіибе* 
гси  ертедегі  адам дар  ор  норсені  қиял  еткен;  өздсрініц  ауыр  ен- 
б ек іер іи   ж ец іл д ету  жаиып  қарастырған.  Бұл  жөніндегі  үгым- 
түсіиіктерін,  панымы  мси  сеніміи  эқгімелеп  антанын  болған. 
Сийтіп  сртегі-оцгім елердіц  алғашқы  үлгілсрі  туған.'(Х алы қ  шы- 
ғармасыпыц  бүл  түрі  «ертегі»  деп   аталуынын  әзі-ак,  онда  айты- 
латьш  эқ гім ел ердіц   естс  қалмаған  ерте  зам ан да  туғандыгын 
апгарталы .)
Бертін  ксле,  ^коиомнкаиыц  Ілгері  дамуы,  қоғамдық  қарым- 
каты настарды ц  алға  басуы,  адам   баласыныц  дүние  танымыпыц, 
он-өрісініц,  сан а-сезім ін іц   үлғайып  өсуі  жалпы  хальвқ  шығарма- 
ларьш а,  соны ц  іш інде  ертегілерге  көп  эсер  еткен.  Осы  негізде  ер- 
теі іл ср д і^   алғашкы  үлгілері  әр  түрлі  өзгерістергс  үшырап,  жаңа 
ер т еп л ер   туа  бастаган   жоне  олда  адам  баласыныц  армаи-мүдде- 
сі,  оіьсанасы ,  болаш ақтан  күтетін  үміті  суреттелген.  Осы  ретте 
тугац  ергегіл ерден   адам   баласыныц  турмыс-тіршілігі,  өмірі,  ісі 
басты  орып  а лады,  когамды қ  мәні  бар  мәселелер  квтеріледі.  Бұ- 
ларды ц  Сәрін  халык  ертегілері  көркемдеп  суреттеу,  образдар  ар- 
Кьіли  беГшелеген. 
,  -
13ул  сек іл д і  жағдяЛларды  қ а за қ   ертегілсрІ  де  басынан  кешір- 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: