лер;  о)  хакуанаттар  ж айы кдағы   ертегілер;  б)  турмыс-салт  ерте-

ралдары н  шығару 
үіиіи. 
Ісгелген 
ж үм ы сты ц  бслгілерін  көре- 
м і з » \ —  д еііді.
Д ем ек ,  ^иял-гаж айы п  сртегілер  ертедегі 
адамдардын,  бол- 
мыс  жайындакы  сезім інен,  әр  тур л і  қауіп-катерлерден  қүтылу, 
тірш ілік  ету,  табиғат  сырын  танып  біл у  ж ә н е   о н и   өзіііе  бағын- 
ды р у  жайы ндағы  арман-қиялы пан  туған.  Сондықтан  д а   бүл  ер* 
т егіл ер дс  сртедегі  адам дарды ң   е н б ек   п роц есік де  ансаған  армаи- 
м үдд есі,  жаксылықты  болаш ақтан  күтуі,  оптимистік  көзқарасл 
д а   көрініп  отырады.  Олар  ауыр  еқбекті  ж ен іл ц етсек   екен,  жаксы 
ш ат  өм ірге  ж етсек   сксн  деп   арм ан  қылған,  соны  көксеген.  Ал 
б ұ ғ зн   олар 
ө з іп ін . 
қнялы  арқылы  ?аяа  ж еткен.  Сол  қиялдарын 
ертегі-әң гім еге 
айналдмрғавд 
Бүл 
ж өн ін де 
М. 
Горький 
бы лай  ден ді:  «Тіпті  атам  заманғы   уакы тта-ақ  адам   баласъі  әуе* 
д е   ұш у  мүмкінш ілігі  ж ө н ін д е  ой лаған ,  мүны...  «Ұшкыш  тсілем* 
туралы   ертегі  б ізге 
айқын  көрсстедд.  Ж е р   бетіндегі.  жүрісті 
ж ы л дам дату  туралы  д а   ойлаған, 
мүны  «Ж үр дек   етік»  туралы 
ер тегідсн   көруге  болады ,  ...  өзен  ү стіп де  оның  зғысынан  гөрі 
ж ы л дам   ж ү р у ге  үмтьш-андықтың,  ярқасы нда  еск-ек  пен  желкеи- 
Ді  ойлап  шығлруға;  ж а у   мсн 
хануанды  
өлтіруге  талпыну — 
пращ ты,  садакты,.  с а д а х   огын 
ойлап  ш ы ғаруға  түрткі  болды. 
Ж іп   иіру  ж әп е  бір  түн  іш інде  бірталай   к езд ем е  току  мүмкіндігі 
туралы ,  бір  түи  іш інде  жақсы   үн  салу  туралы ,  тіпті  «сарай»  са­
л у   туралы,  яғпи  ж а у д а н   қорғаіітып  пана  с а л у   туралы  ойлап, 
ж ү р -r  осыныц  арқасы нда  еңбектің  еи.  ерте  зам анғы   қүралдары- 
ныц  бірі  болған  үршықты,  ток у  үш ін  ж абай ы   қол  станогык 
ой л ап   щығарл.ь'»^
Эрине,  е р т е д е п а д ам дар  алдына  койған 
мақсатьша,  ойыиа 
алған,  қиял  еткеи  арм&и-мүддегіне 
бір ден  
жсткен  ж оқ.  Олар 
б ү л   ж о л д а   талай  кныншылык,тарды  басынан  кешірген.  Ояы  ер- 
тегіл ер ін де  д е   суреттеген.  Б ірак  
элар  ад а м   баласыш дц  күшін, 
м әцгі  жасайтыыыи  білген,  ө зін з  дұш иан  күштердіи.  бәрін  де  же- 
ніп  шығатынына  сенгенч Бул  сен ім   қиял-ғаж айы п  ертсгілеріксн 
д с   мол  орып  алған..  v
.  ^ 
'Киял-ғажайып  ертегідерінің   ж агы мды   кейіпхер лері  қарапа- 
ным  адам дар  болып  отырады.  Олар  алды на  қойған  мақсатына 
Ж,- ТУ  үш ін,  табиғат  сырын  таны п-білу,  тірш ілік  ету,  жауларьш 
ж е н у   үш ін  к үреседі.  Көптегеп  қиыншылықтарды  басыман  кеші- 
р е  отырып,  акырында,  мақсат-мұр&тыиа  ж ет е д і,  біртіндеп  табк- 
ғат  сырын  ұғына  бастайды ,  қандай  ж аул ары   бол са  д а  талқаи- 
д а п   ж еқіп  ж ү р ед і/
Ертедегі  адам дарды ц  дүн и е  таиу, 
едбек-косіп  ету,  тіршілік 
ж а с а у   жайы ндагы  се.зім-түсініктерш ек  туған  
кдял-ғажайысі 
ертегілері  озін ің   тақырыбы,  окиғасы   ж зғы н а н   ор  түрлІ  болып 
к ел ед і.  Ж ән е  ол  қоғамды қ  экономикалыі^  д а м у ғ а ,  адам   ой*саиа- 
сыны қ  өсуіие  байланы сіы   өзгеріп,  ұлғайып 
отырады,  оқиғала-
’ -■Сонла,  173-бст.
1  М.  Г о р ь к и й .   Әдебиет  ту р ал м ,  172-бег.  ІІІ54.
101

ры  күрделенс,  нактылана  түседі.  Бұл 
аталғандарды  казақтын, 
қиял-ғак ай ы п   ертегілерінен  д с   байқауға  болады.
Қ азақты ц  қипл-ғажайып  ертегілері  есте  қалмаған  ерте  за- 
м анда  туып,  талай  ғасырмен  бірге  ж асап   біздіц   дәуірім ізге  жет- 
ті.  Ол  өгіпің  қалыптасу,  дам у  ж олы нда  көптеген  өвдеу-өзгеріс-. 
тсрг-е  д е   үш ырады.  Бірак,  солай  бола  түрса  да,  қиял-ғажайьш 
ер т еііл ер і  негізгі  тәқырыбын  жоймаганы,  қайта  оны  ж етілдіру, 
аж арлап  аііту  үстін де  болғаны  байқалады .к  М үхтар  Әусзовтік 
зерттеулеріне  карағанда,  казактағы  киял-ғажайып  ертегілерінік 
алғашқы:  такырыитары 
ацшы-мергеидер, 
бақташы-малшылар 
жаны нда  б о л ға н 1.  А дам   баласы   өзінін,  күн  көрісі  жолы нда  неше 
түрлі  жыртқьші  аңдарм сн  күресксн,  табиғаттық  стихиялық  күш- 
теріне карсы   алыса  отырып  мал  өсіру,  op  түрлі  жауаларм ен шай­
ка-су,  оларды   ж ен у  —   асқан  ерлік  болып  танылған.  Ол  кездегі 
ад ам дар   өздерінің,  ж екістсріне  шаттанған,  ерлік  ж асаған  ба- 
тьтрлары  ж айы нда  әңгіме-ертегілер  шығарған., М үндай  адамдар- 
ды  жағы.мды  бейігеде  алып  суреггеген  ж әне  олардың  істеріне 
ғажайып  сипат  берген,-
Қ и ял -ғ аж ай Е » ш  
сртегілерінің  жағымды  бейнеде  адатын  б ас­
ты '  ксйіпкерлері  халық  арасынан  шыккаи  қарапайым  адамдар 
б о л ы п  
келеді.  О ларға  кемекгесетін, 
ж әрдем  
беретін  дос-ж ол- 
дастары   есе б ін д е   алып  каракүс,  тұлиар  ат  ж үр еді.  Кейде  ж а- 
ғымды  кейіпкерге  н-еше  түрлі  таусоғарлар,  көлжүтарлар,  жела* 
яқтар,  сак қ ұлақ тар  ж о л д а с  болып,  жақсылық  жасайды,  басты 
ксйіпкердің  мақсат-мүраты на  ж етуіне 
көмектеседі- 
Бүлармси 
катар,  ж ағы мды   кейіпкерге  неше  түрлі  қару-ж арактар:  кырык 
қүлаш   сіімсер,  ұшқыш  кілем,  тоқиак,  кездік,  қазаи,  ж үзік,  дас* 
тарқан  т.  б.  ж әр д ем   бөріп,  орекет  етсді:  Ал  бұларға  қарсы  қиял- 
ғажайы п  ертегілерініқ  нағыз  ж ауы зды к,  кара  күш  бейиесінде 
алған  келіпкерлері:  жалғы з  к езді  ж алм ауы з,  жеті  басты  жылан, 
мыстан  кемпір,  ж езты рнак,  айдаһар,  қоркау  касқыр  т.  б.  күре- 
седі.  Сөйгіп ^қиял-ғажайып  ертегілерініқ  жанды,  жансыз  кейіп- 
керлерінің  арасы нда  мол  тартыс,  күрес  басталады .  Ж&уыздык, 
п-ен  аділ дік ,  қастьіқ  нсн  достык,  жаксылық  пен  жаманшылык  өз 
ара  арбасы п  алыса  түссді*
Осындай  арпалыс,  алыс-тартыс  күрсстерде  қастық  жасаушы* 
ларды  тал к ан дап   шығатын, 
сөйтіп, 
максат-мүратыиа  жететін 
адам   баласы   болады .  Қ орш аған, 
күресетін 
ж аулар  қаншама 
“ ЫКТЫ 
бол са  д а ,  адам   баласы  оларды  ж еңіп  отырады.  Бұдан, 
М.  Горький  айтқандай,  ертодеғі  адамдарды к  өз  кушііге  артыкша 
сен етіи дігі  айкын  көрінеді;  едб ек   адамдарыиыц  кажырлы  кай- 
рат,  сапалы  ерлік  кіимыл  иелеріиіц  жснетііщ ігіне  нанады.  Сон- 
дықтан  сл ардьщ   эр   түрлі  ғажайып  ж ағд ай д а  ж асаған   істері  ха- 
-™ктыц  ертсгілсріпен  срекшс  орьш  алады.
'  ЕртедегІ  қпял*ғажайып> ертегілерінің  жағымды  кейілкерлері 
ацш ы -мсргендер,  бакташы-малшылар  десек,  олардьщ   бәрі  екбек
Ж о г а р ц д а   а т а л га н   еңбегін  қар аң ы з.
105

адамы.  болып  суреттелсді.  Б ұлард ы   халы қ  ертегісі  ақыл-айласы, 
асқан  күші  бар  батыр  етіп  бсйнелейді.  Б ір а қ   олардьщ   өздері  де, 
ерлік  істері  де  «Баты рлар  жырыныц»  немесе  аныз-ертегілердш  ' 
адамы на  үксамайды.  О ларды ң  ж араты лы сы   да,  іс-әрекеті  де 
басқаш а,  ғаж айы п  ж ағд ай д а  болады .  Нц  алдымен,  олар  жердік  f 
үстін  ғана  мекен  етлейді,  қ и ялдан   туғгін  дүниені  кезіп  жүреді; 
кейде  ж еті  к аб а т  ж ер  астына  түсіп  к-етеді,  кейде  алып  карақұс 
немесе  самұрықпен  тоғыз  қ аб а т  көк:  үстін  аралайды .  Олар,  кей­
де  ад ам зат білмеген  от  дарнясының  ар  ж ағы нда.  болмаса  неше 
түрлі  сырлы  а.ралдар  ішінде  сайран  салад ы .  Қысқаеы,  жердія 
асты~үстін  аралаи   шығады,  талай -талай   теқіз  дүниесіи  кезед^ 
Сонын,  бәрінде  ;ілуан-,алуан 
ғажайы п  күяге  үшырайды.  Бірак 
ол  өзінің  ақы л-айласы ,  өисрі,  ерлік  істерім&н  барлы қ  қиыншы» 
лы ктарды   жеңіп,  м ақсаты на  ж етіп  отырады-_Бүл  айтылғандар- 
ды ц  мысалы  ретінде,  «Ер  Төстіж»,  «Қ ерқұла  атты  Кендебай», 
«Күн  астындағы  Күнікей  қы з»  ертсгілорін  келтіруге  болады.
„  _ 
. 
Қ иял-ғаж айы и  еріегілерін іц  
іш іздс  неше  түрлі 
« -р  өстік». 
кы зы қ  о қ и ға л а р д к   суреттеуге  құрылғаны — «Вр 
Төстік».  Ертегінід  вегізгі  и д е я с ы —  адам  баласы на  қасты қж а- 
саушы  ж ауы зды қ  күш терге  қарсы  
күресу,  оларды   қарапайнм 
гдамны н  қалайш а  женгенік  керсету.
«Ер Тестік» ертегісі  төртбөлім нен қуралады ,  Бірінші  бөлімін- 
д е — Ер  Төстіктіц  тууы,  ағаларьш   ілдеп  шығуы.  Кенжекейге  үй- 
ленуі  ж әне  Бекторымея  кездееу  экайлары;  екінші  бөлімінде — Ьр 
Төстіктің  Бапы хан  мен  Темірханпың  елдеріне  баруы;  үшінші  бө* 
л ім ін д е — Ер  Төстіктін  Ш ойынқулакпен  күресі;  төртінші  бөлі- 
мінде — Ер  Тестіктің  еліне  кайты п  келуі  б а я н д а л а д ы '  Төрт  бо* 
лімнен  құралгап   бұл  ертегініц  оқиға  ж елістері  бір-йірімен  ты- 
ғыз  байланысып  ж атады .  М у н д агы — о қиғалар  ертегініц  бас 
кейіпкері  Ер  Төстік  пен  Қенж екей  арқы лы   дамып,  ерістеп 
отырады.
KEp  Төстікз»  ертегісінің  өзіне 
тәіі
  бір  срекш елігі — окиғалар* 
ды қ  ғаж айы п  халге,  ф ан тазн яға  қуры луы нда,  ертегінің  кейіпкер- 
лері  жердін,  асты-үстін  бірдей  кезіп  ж үреді;  әр  түрлі  қызык 
о қи ғалар ға  кеэдесіп  отырады.  Осы  ретте  op  ал у ач  күрделі  образ- 
дар   ж асалады .  һртегіігін,  негізгі  идеясы  кейіпкерлердін  хал* 
жайын,  оларды ц  іс-әрекетгерін  суреттеу  аркы лы   дам иди.
Ер  Төстік — ертегінід  басты   кейіпкері.  Оныц  образы  ертегіде 
әр  турлі  ж олмен  ж асал ад ы .  Б елгілі  мөлш ерде  Е р  ТөстІк  батыр­
л ар   жырынын,  кейіккеріне,  баты рра  ұ қ?ап   келеді.  Ол  ертегінік 
алғаш кы   бөліміиде  ж олдасы   д а   сад ак,  азы ғы  д а   сад ақ   болған 
мықты  мерген  баты рды н  бейнесінде  көрсетіяеді.  Ашаршылыкка 
үш ы раған  әкс-шешесін  Ер  Төстік  кұстың,  ациын.  етімен  асырай- 
ды.  Мұны  халык  ертегісі  Ер  Тәстікгіц  ерлігі,  блтырлығы  Д>
іп
 
дәлслденді.
Нр  ТөстІк  өзінің  қақғы п  кеткен  сегіз  ағасы н  жалғыз  іздся 
шығады,  Б ү л   ж сл д а  ол  көп  қиындықты  басынан  кешіреді  де»
106

а ғ ал ар ын  гауып  әкеледі.  Ер  ТөстІктін,  бұл  ісі  ертегіде  батырлық 
оцгіме  ретінде  алынады.
Ер  ТөстіктІц  айдаһарды ,  Ш ойынқулактьі  жеңуі  оның  батыр- 
лык.  бейнесін  кенінен  аш а  түседі.
Д үниедегі  ед   күшті  алып  сам үры қ  құс  қанш ам а  мықты  бол­
са  да,  ж ы л  сайын  балапаидары нан  айрылып  қ ал а  береді-  Онық 
б алапанд ары н  айдаһар  жеп  кегіп  отырады.  Бір  канаты   он  күн- 
дік  ж ерді  алған,  үш қан да  қанатымен  дауыл  түрғызатын  алып 
к ар ақ ұ с  ж ац ағы   ай даһарға  қарсы  амал  ж асай  алмайды,  одан 
балап ан д ары н   қорғай  алм ай  ж үреді.  Сөйткен  айдаһарды  Ер  Төс- 
тік  кан а  ж сціп  шығады  да,  одан  ж ас  балапандарды  қорған  қа- 
лады.
Е р  Тәстікпен  алысатын  Ш ой ы н қүлак— зр і  айлалы,  әрі  мык- 
ты  ж ау.  Ол  ө зініқ  ж аиы н  кайқы   қарагер  еліктіц  ішіне  сактаиды, 
•сондықтап  д а   оны  ешбір  ж ан  ж еде  алмайтын  болады.  Шойьш- 
к үлақты ц   бүл  сырын  Ер  Төстік  біледі  де,  ен,  алдымен,  онын  елік- 
тщ   ішіндегі  ж аны н  күртады .  Содан  кейін  Ш ойынқүлактыц  өзін 
женеді.
Сөйтіп,  ертегі  Е р  Төстіктід  осындай  ерлік  істерін  суреттей 
отырып,  онын  баты рлы к  образын  жасайды.  Ер  Төстікті  әр  турлІ 
ж ауы зды қ,  зорлы қ  ж асауш ы   күштерге  карсы  күресуші,  жәбір- 
ленуш ілерді  қорғауш ы   етіп  көрсетеді. 
Бұл  жөнінде  оныд  көп- 
теген  ерлік  істері  ф антазиялы қ  түрде  берілгенімен,  халықтыд 
ойы,  арм апы   ж ауы зды кты   ж ақсы лы ққа  ж еңдіру.  Сондықтан 
халы қ  өзініи  осы  сиякты  ойларын  ф антазиялы қ  ертегілері  аркы ­
лы  шебер  бейнелеген.
Х алы қты д  ертегі,  ж ы рлары нда  ерлермен  катар  әйелдердін^дс 
ж ағы м ды   о б р азд ары   ж асалған.  Ж ағымды  түрде  алынған  әйел 
образы наң  көбінесе  ақылдың,  білгірліктід  бейнесі  ақғарылады, 
ойелдердід  д е  ерлер  тәрізді  халы қ  алдындағы  борышын  абырой- 
мен  а т қ а р а   алатындығы суреттеледі.  Мұны  Кенжекей  образынан 
д а  байқайм ы з.
Кенікекей  ертегіде  өзінід  акылды,  білгірлік  істерімен,  ж арға 
айнымас  достығЫмен  көрінеді.  Мұнымен  катар,  ол  ертегіде  сөз 
болып,  бірімеп-бірі  үштасып,  дамып  отыратыи  әдгімел-ердің  шы- 
ғуына  себспкер,  соларға  тиек  ретінде  алынған.
К ииж екендід  ақылды,  білгір  адам  екендігі  ертегінің  өяе  бо- 
йыңда  суреттеледі.  Ол  Ер  Төстікне  косылып,  елінен  аттанарда, 
әкесіне  кісі  ж ібереді  де,  сншісіне  Ш алкүйрыкты,  Қ ұба  інгенді, 
акеы рм алы   сауытты сұратады .  Б ір ақ  экесі  кызынын.  бүл  өтінішін 
кабы л  алмайды-  Соііда  Кенжекей  орынды  дәлелдер  айтып: 
«Ц Іалқұйрықты  сүрағаным — ерге  лайы к  ат  еді,  ер  міисін  деп 
сдім,  Қ ү б а  ідгенді  сұрағаным — ер  қосын  артсын  деп  едім, 
ақсьірмалы   сауытты  сұрағаны м — Ер  Төстік  ер  еді,  сол  ер 
кисін  доп  едім», — дейді.  Сәйтіп,  ол  әкесінен  енші  калайды.  Бұ- 
ларды   ол  өз  к а р а   басы  ушін  емес,  бәрін де  батырға  лайықты  нәр- 
селер 
дііп
  тауып,  Ер  Төстіктің  каж еттігі  үшіи  алады.
Көшіп  келе ж,атып,  Кенжекей  өзініц  қайын  атасы  Ерназарға:
107

«Сарқүды қты н басм на  көш ін  коцды рмасы п», — деген  акыл  сала* 
ды.  Бүл  акы лды   Е р н а зар   қабы л  алм ай,  С орқүды кқа  келіпқана- 
ды.  Кенжекейдін,  ақы лы и  ал м аған   Е р п а зар   кейіннен  қайғылы 
ж а ғд а й ға   тап  болады.  Бұл  ж ерде  халы қ  ертегісі  Ерназарды  <:ы- 
найды  да,  К-снжекейдід  ақы лды   ек.егідігік,  баты рға лайыкты  жар, 
.ж олдас  бола  алатъш дығьш   бейпелейді. 
_ 
,
Кенжекей  өзінін,  білгірлігімен  Ер  Төстікк«г д с  лкыл  беріп  оты- 
рады,  ол  шындықты  к а с ы р м а й ,  турасы н  аитады.  Неліктен  Ер 
Твстікті  -әкес»  ж алм ауы зра  б ер к е к   болғанын,  егеуінің  қайда  кал- 
ғаяы н  тура  айтушы  Кенжекей  болады.
Ә кссш іқ  ж ал м ау ы зға  қалды рған   пгізуін  іздеуге  Ер  Төстік  ат- 
танады,  ж ы л в д д а н   алты   аяқты  
ала 
атты   мінсді  де,  жеті  аякты 
жирен  атты  жстегіне  алады.  Б ір а қ   Кенжскей:  бүл  аттардың  алыс 
ж олға  ж  ар а м £ йты н д ы і" 
һі
 н,  қмындык  бола  н алгал  жағдайда  Ер 
Төстікке  ж олдас  бола  алмайтындығын  біледі  де:
Алты  аякты   ал а  атьщ  
/К еті  аяқтш   жпренік
Қулы қ  б ге  құлыны, 
Кәрі  бие  кұлыны,
Табаныне.н  тас  бэтса, 
Т абаны иан  тас  батса,
М ацдайы иан  күн  өтсе, 
М анлайы нан  күн  отсе,
Алты  кунге  ж ар ам ас. 
Ж е ті  күнге  ж ар а м а с ,—
деп,  білгірлік ж асайды .  Сонан  кейія  ол  бүкіл  әбзел»  айілл-тұрмзн, 
сайманымен  қам даған  Ш алқүйры қты   мінуді  үсынады.  Ол  Шал- 
қүйрықтьщ   баты рға  серік  бола  алаты нды ғы иа  сенеді.  Шалкүй* 
рықтың  кандаГі  каснеттері  барлыгын  ескертеді.  Кенжексй  бап- 
тап,  тарту  еткеи  Щ алқүйры қ  кейінкен  Е р  Төстікке  көп  қызмет 
етеді.  баты рды ц сенімді  серігі  болады .  О сындай  даналкқтарымеа 
халы қ  ертегісі  Кенжекейдін  ж ағы м ды   образъш  ж асан,  Ер  Тес- 
тіктіц абыройын  көіерген  вйны м ас  ж ары   етіп  суреттеп,  Кенже- 
кейдіц  образьш   толықтыра  түседі.
Ер  ТөстІк К€*п  ж ы л  бойына ж ер  асгында  ж үріп  қалғанда,  оныК 
ел-жүрты  енді  Ер  Тестік  келмейді, ж алм ауы зды и   қолында  қалдь» 
деп  күдер  үзген.  Б ір а қ   баты рды қ  күшіне.  сенген  ак,ылды  Кенже­
ксй  ғана  Ер  Т эстік келсді  деп үміттеніп оны  күтумен  болады.  Бүл 
онын  ж олдасты кқа  адалдығьш ,  хірш іясіз  м ахаббат  иесі  екендігін 
керсетеді-
^Мал  ш аруаш ылығымеи  кәсіп  етш,  бір  ксздегі  күн  кәрісі  соған 
байланысты  болған  хал ы қ   ө зініқ зқгім е-ж ы рлары на,  ертегілеріве 
төрт  түлік  м алды к  бәріи  до.  е ц т щ   отырган.  Төрт  түліктін,  адам 
баласы на  істеген  қызметін,  келтіргсн  пайда-сын  суреттейтін  көгт* 
теген  әдемі  ертегі  ж ы р л ар   туған,  халы к  ауы з  әдебиетінде  төрт 
түлік  мал  адам   баласы на  тигізетш   пайдасы мен  ардактала- 
ды.  Мүны  «Ер  Төстік>  ертегісінеи  д е  Сайкаймыз.  Бүл  ертегі  көбі* 
лесе  жылқы  мен  түнені  қасиетгейді,  о/.:ардық ад ам   баласына  кел^ 
тіретін  лайдасыньің,  аткараты н  қы зм етінің  орасан  көп  екендігіи 
сөз  етеді.  Осы  негізде 'вртегіде  Ш алкү.Гірықка  зор  мон  беріледі.
Ш алкүй ры қ— Ер  Төстікко  сенімді  серік  болған  түлнар.  ОяыК 
басты  касиеті — ж үйріктігш де,  сан  ре"' т а р   ж ол,  таііғак  кешулер*
108

дея  Е рТ встікті  құтқарғанды ғы нда.  Ш алқүйры қты ң  осы ндай  ка- 
сиетіне  сүйсінген халы к өзініц ертегісінде оған тіл  бІтІртеді,  адам- 
ш а  сөйлетеді.  Ол  Е р  ТөстІкке  акы лш ы  ретінде суреттеліп,  қ а н д а к  
ж ағд ан д а  ие  істеу  керектігін  айтып  отырады.  М ысалы,  Е р Т ө стік  
ж алм ауы зды и   колы нда  қ ал ған   егеуін  алуға  юелгендс  де,  ж ер  а с ­
тына түсіп  қ ал ға н д а  д а  оган  ақы л  үйретін,  көмек  көрсетуш і  Ш ал- 
қүйрык  болады .  Темірханныц  д ар и яға  тастағаи   қазан ы н   тауыгі 
әкелуші  де,  іІіойы нқүлақты ц  зынданында  ж атқ ан   Е р   Төстікті 
күтқары п  алуш ы  да  — Ш алқұйры қ.
«Ер  Тестік»  ертегісінін,  кызықты  болып,  қи ял-ғаж айы п әңгіме- 
лерге  күры луы   ж ағы м сы з  кейіикерлердің  ісіне  д е  байланысты. 
Ертсгідкігі  ф ан тасти калы қ әцгімелердің  көбі  осы  ж ағы м еы з  кейіп- 
керлердіц  іс-әрекеттерінен,  оларды ц  ж ағд ай лары н ан   туып  оты­
рады.
Бүл  топтағы   ертегілердін  қайсысында  болса  д а ,  ж агы м сы з 
кейіпкеэлер  адам   баласы на  ж а с а ға н   каскүнемдік,  жауыздьгқ іс- 
әрекеттері,  сикы рлы -ж әдігөйлік  айла-әдістерімен,  алдам ш ы -аяр- 
лығымен  керінеді.  О лар  неше түрлі  ғажайы п  бейнеде суреттеледІ. 
Ең  алдымен  бүлар  өздсрінің  қасты қ  ісін  ж үзеге  асы ру  үшін  сан 
алуан  түрге  еніп,  құбылып  отырады,  әр  түрлі  ай л а-ам ал   ж асап , 
адам   баласы м ен  ж ақы ндасады ;  ад ам ға  дос болғансып  ж үреді  не­
месе  адам   баласынын,  аяушылык.  білдіруін  көздеп,  сикы рлы кпен 
б ейш аралы қ  х ал ге  түссді.  ЕртегінІц  ж ағы м сы з  ксйіпкері — мыс- 
та.ндар  адам   баласы на қасты қ ж а с а у   үшін, ш ы ры лдаған ж ас б ал а 
немесе  қайы р  сүраған  кәрі  кемпір  болып  келеді.  О лар  кеиде  су 
үстінде қ ал қ ы ған   өкпе бейнесінде ж үреді. Ал  ж ағы м сы з кейіпкер- 
л ер д ік  екіітші  түрлері  ш ыбьш-шіркейден  баст.ан,  әр   түрлі  ж ырт- 
кыш  аңны қ  бейнесінде  келеді.  Қ иял-ғаж айы п  ертегілерініц кейбір 
кейіпкерлері  алып  денелі  болады ,  оларға  атсаң   оқ,  ш апсаң  кы- 
лыш  өтпейді.  Өйткені  бүлардын, ж аны   өздерінен  бөлек ж ерде сақ- 
талады ,  не  қы рдағы   киіктің  немесе  шүрегей  үйректін  ішінде,  бол- 
м аса  адам   баласы   б ар а  алмайтын  терен  су  түбінде  ж атады .
Ж ағы м сы з  кейіпкерлердіц  бүл  секілді  кескіндері,  ж ауы зды қ 
^ •әрекегтері  «Ер  Төстік»  ертегісінде  д е  суреттеледі.  М ұндағы 
Бекторы,  Темірхан,  Ш ойынкулак.,  М ыстандар  адам   баласы на 
касты қ  ж асау ш ы л ар   ретінде  алынады  да, 
бұларды ц  образы  
Д араланып  ж асал ад ы ,  әрқайсы сы ны ц  өздеріне  тән  іс-әрекеттері, 
аи л а-ам а лд ар ы   д араланы п   көрсетіледі.  Ж ағы м сы з  образдағы - 
л арды ц  іс-прекеттерін  суреттей  отырып,  халы к  өздерінің  ертегі- 
әнпм елеріндс;  ж ы рлары ида  сөз  ететін  ж ағы мды   образдағы   ке- 
иіпкерлердің  бейнесін  ар тты р а түседі.
Ертегідегі  Бекторы   күндестік  пен  б акталасты қты ң  бейнесін 
елестетеді,  О л — мықты  ж ау,  оған  М ыстан  д а,  ІИ ойы нқүлақ  та 
оағынышты.  О ларды ц  күшін,  айла-ам алы н   Бекторы  өз  м ақсаты - 
на,  адам   бала-сына  қасты қ  ж асау   м ақсаты на  пайдалаиы п  отыра* 
Ды.  Б ір а қ   Бекторы   қ ан ш ам а  күш ті  болғанымен,  м ақсаты и а  зке- 
те  алманды .  Өйткені  адам   баласы на  қасты қ  ж асауш ы лар  халы қ- 
ауыз  әдебнетінде  еш  уақы тта  да  өз  мақсаты на  ж еткен  емес.
109

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: