Мемлекеттік тілде оқымайтын

Н ақ  осы  ш ақты ң   ж ай   түрі  тек  қ а н а   төрт  етістіктен 
ж асалады :  отьір,  тцр, жі/р, жатыр. Соның іш інде жур, 
жатыр көмекш і етістіктері  ү зақ  мерзімде өтетін іс*өре* 
кетті білдіреді, ал тцр жөне отыр етістіктері қы сқы  мер- 
зімде өтетін  өрекетті білдіреді.
М ысалы:  оцып  жцрмін  — учусь,  оцып  жатырмын  -  
учусь, оцып отырмын — читаю, оцып тцрмын —
 читаю.
Осы етістіктердің бірінші ж ағы  ж екеш е түлғалы  түбір 
көрсететін ж іңіш ке болса -мін ж алғауы  ж алғанады, жуан 
болса -мыы. Екінш і ж аң та -сың,-сің, сыпайы түрінде -сыз, 
-сіз ж алғауы  жалғанады.
Ү ш інш і ж ақ та ш ақ ж алғауы  ж оң деген үғы м беріледі
де,  ж іктеледі. 
, 
'  . „  '
Ж екеше: Мен түрмын. Сен түрсың. Сіз түрсыз. Ол түр.
Көпше:  Б із  түрм ы з.  Сіз  түрсы з.  Сіздер  түрсы здар. 
О лартүр.
Ж екеше: Мен жүрмін. Сен жүрсің. Сіз жүрсіз. Ол жүр.
Көпше: Біз жүрміз. Сіз жүрсіз. Сіздер жүрсіздер. Олар 
ж үр. 
, 
' 
‘
Көбінесе орыс оңуш ы лары  оцып тцр деген сөзді тура 
мағынасымен аударады: стоит читает, оцып жатыр -  
лежит читает.
Н ак  осы  ш ақты ң  күрделі  түрінің  мағынасы  сыртңы 
түлғасында. Наң осы ш аңтың ж ай түрі тек қана төрт түрлі 
к ө м е к ш і  етістік тен   ж а с а л ы п ,  бір  ғ а н а   сөзден  түрса, 
күрделі  түрі  кемінде  екі  сөзден  қүралады .  Сол  сыртңы 
тү л ғасы н а  ң ар ап ,  я ғн и   бірнеш е  сөзден  қ ү р ал ға н ы н а
ңарап,  біз оны күрделі дейміз.
Бірінш і кезеңде наң осы ш ақты ң күрделі түрі екі түрлі 
етістіктен  ж асалады ,  оны ң  алды ңғы сы   негізгі  етістік, 
соңғысын  көмекш і  етістік  дейм із.
Екінш і  кезеңде  негізгі  етістіктің  түлғасына  тоңтала- 
тын болсаң:  егер сөздің түбірі дауысты дыбысңа аяктал- 
са, оған -п, -ып, -іп, дауыссыз дыбысқа аяқталса, -а, -е, -й 
ңосымш алары  ж алғанады .  Б ірақ  негізгі  етістік  аяңтал- 
ған ойды білдірмейді, одан кейін міндетті түрде көмекш і 
етістік түрады. 
г  • 
? : ;
Ү ш інш і кезенде нақ осы ш аңтың мағынасын білдіретін 
ж алғау көмекш і етістікке жалғанады.  Кез келген  етістік
176

наң Ьсы шаңтың көмекші етістік ңызметін атқара алмай- 
ды.  01' тек  қана төрт  етістіктен (отыр,  түр,  жүр,  жатыр) 
жасалады.
Т өртінш і  кезеңде  н егізгі  етістікке  (барлы қ  ж аң та, 
ж екеш е,  көпше  түлғада)  жоғарыда  аталған  ж үрнақтан
басңа еш ңандай ж ік тік  ж алғауы  жалғанбайды.
Бесінш і  кезеңде  ш ақтың жалғаулар  көмекш і етістік^-
ке ғана ж алғаны п,  олар  наң  осы ш аңты ң ж ай түріндей
больш келеді.
Ш аңты оқытуда мүғалім оңушы назары на мына мәсе- 
лелерді үсынады:
-  ш аңты ң мағынасы;
-  ш аңты ң ж асалу ж олы , көрсеткіш тері;
-  ж ік тік  ж алғауы;
-  болымды, болымсыз түрлері.
Оңушының есінде саңталу үш ін оның мо де лі беріле д і. 
Өр  ш аңты ң моделі  бойынша етістіктің  ж іктелу үлгісін 
кесте  арң ы лы   көрсетіп,  оң уш ы ларға  сөйлем  ң ү р а ту , 
түрлі ж аттығулармен ауы зш а, ж азбаш а жүмыс ж үргізу, 
сол  ар қы лы   ш аңты   қолдану  дағдысын  ңалы птасты ру 
барлык 
ш ақты ң түрлерімен жасалуы тиісті. Оңушыларға 
етістіктің ш ақтары н меңгерту үш ін ж үмы сты ң барлық 
түрін қолданып,  оны түрлендіріп отыру керек.
10.5.  С интаксисті  оңы ту
Сөзді  бір-бірім ен  тір к естір м ей ,  бай лан ы сты рм ай ,
сөйлем  аркы лы   ойды  ж еткізу  мүмкін  емес.  Сондыңтан 
си н так си стің   н егізгі  тү л ғал ар ы н   оқы туды ң ,  оларды  
сөйлеуде  ңолдануға  ж атты қты руды ң  мөні  зор.  Екінш і 
тілді  окы туда  негізінен  оқы латы н  тілдің  ерекш елігіне
көң іл бөлінеді.
Сөз тіркесін оңуш ыға үйретудің ж еңіл түрі -  ңабыса
байланысңан сөз тіркестері.  Сондықтан бірінші күннен 
бастап  оқуш ы ларға  осындай  сөз  тіркестері  айты лы п, 
үйретіледі:  ақ   қағаз,  ңы зы л  алма,  т.б.  Ж и і  кездесетін 
сөз тіркесінің бір түрі -  матаса байланысқан сөз тіркесі.
177
12-136 
Я

менің мектебім,  оның  ағасы.  Б ұл  сөз  тіркестерін  оңыт- 
ңан  кезде  іл ік   септік  ж ал ғау ы   меы  тәуелдік  ж ал гау ы  
ңайталанып,  осы қосышпаларды меңгертумен байланыс­
ты  матаса  байланы сңан  сөз  тіркесін  сөйлеуде  қолдану 
дағдысына оңуш ы ж атты ғады .
Содан  кей ін   оң уш ы га  м ең гер іл е  б ай л ан ы сқ ан   сөз 
тіркестерін цайдалану үйретіледі.  М еңгеріле байланыс- 
ңан етістікті сөз тіркесінің негізі етістік. Сондьщтан осы 
сөз  тіркестерінің алгапщ ы  сы ңары  септік ж алгаулары - 
мен,  басы ңқы   сыңары  етістікпен  байланысты  болу  к е­
рек.  Ж аты с  септікті  оқытңанда оны  ж еке оңытпай етіс- 
тікпен тіркесте  ңолдануға ж атты қты ру,  дағдыландыру 
ңаж ет.  Мысалы:  үйде ж аты р,  кітап та бар.  Е кінш і тілді 
оңытуда  сөйлем  мүш елерінің  орын  тәртібін  білген  өте 
маңы зды .  Орыс тілінде сөйлемде сөздердің орны еркін. 
Қ азақ   тілінде  түрақты ,  сондьщ тан  оңуш ы  ана  тілін ің  
заңды лы ғы н қазақ ш а сөйлеуде ңолданбау үш ін сөйлем- 
дегі  сөздердің  оры н  тәртібін  білуі  ж өне  сөйлемді  сол 
тәртіп  бойынш а орналасты руға дағды лануы   керек.  Ол 
үш ін бастауыш сыныптан бастап сөйлем үлгілері аркы- 
лы  оңуш ы ларға сөйлем күрасты ру үйретіледі. Сен — — 
---- ------арала. 
----- ағаш .
Сөйлемнің  ж асалуы  бастауыш пен баяндауы ш қа бай­
ланы сты   екі тілде  белгілі.  Біраң  бастауыш   пен  баянда- 
уы ш ты  ңиыстыратын ж ік т ік  ж алғау екі тілде екі түрлі. 
Оның үстіне ңазаң тілінің ж ақ ты қ  категориясы  күрделі.
Оңушының өз ойын толық ж еткізуіне, тілін дамытуга 
сө й л ем д і  к ү р д е л е н д ір у д ің   бүл  ж о л ы   к ө м е к   береді. 
Сөйлем мүш елерін сөйлемді ңолдануға ж атты қты ру ар- 
ңы лы  сөздердің сөйлемдегі орнын, сөздердің бір-бірімен 
байланысын  ,  ойға қаты сты  сөйлем мүш елерін қолдану 
дағды сы н  ңалы птасты руға  болады.  Б үл  ретте  арнайы  
ж атты гуларды ң   пайдасы   зор.  М ысалы:  Оңуш ы  келді. 
Ж аң сы   оқуш ы   келд і.  Ж аң сы   оқуш ы   ж а ң а   м ектепке 
қазір келді. Е кі тілдегі ортаң белгілер, ортаң заңды лык- 
тар бүл мәселелерді оқы туда бірсыпыра ж ең ілдік туты- 
зады .  Қ азақ  тіліндегі  сөйлемнің  түрлері  ңазаң  тілін ің  
ерекш елігіне  негізделе  отырып  оқы ты лады ,  біраң  жо-
178

ғарыда айтылған ортақ белгілер де ескеріліп, қаж ет же- 
рінде оларға сүйену де керек. Сөйлемнің түрлерімен бай- 
ланыс^ы  да  орыс  тілі  мен  ңазаң  тілінің  арасында  бір 
сыпыра ортаң заңдылыңтар бар:
-  сөйлемнің айты луы на қарай;
-  сөйлемнің түлғасына ңарай.
Сөйлем мүш елерін оқытуда қолданылатын әдістер:
-  сөйлем моделін ңолдану;
-  сөйлем моделін түсіндіретін кестелерді  ңолдану;
-   оқуш ы н ы   модель  бойы нш а  сөйлем  қүрасты руға
ж атты ңты ру;
-  сөйлем түрлерімен байланысты жаттығулар ңолдану; 
ч  -  тірек  сөздер,  сөз тіркестерді пайдалану;
-  мәтіндерді пайдалану  ;
-  маңал-мәтел, ж аңы лтпаш  жаттау;
-  модель бойынша диалог қүрастыру.
Сүрақтар:
1
.  Бағдарлама  бойынша  эр  сыныпта өтілетін  морфология
тақырыбын  ата.
2.  Тіл  дамытуда лексика  мен  грамматиканы  комплексті
үйретудің қажеттілігі неде?
3. Қазаң тілінің морфологиялық тақы рыптары н үйретудің
қиындықтары  қандай?
4.  Орыс  тілді  оқушылардың  қазақша  сөйлеуде  жіберетін
негізгі қателері? Оны жою жолы?
4 .  Екінші  тілді  оңыту  үшін  оқушыны  ана  тілінің  ерек-
шелігін есеі»ке алудың маңызы неде?
5 .  Сөз тіркестерін  оқытудың жүйесі.
6 .  Сынып  бойынша сөйлеу  моделі  ңандай?
7
.  Сөйлемде сөз тәртібін үйрету жүйесі.
8 .  Синтаксисті  оңытуда  ана  тілінен  алған  білімін  пайда­
лану  жолы?
Тапсы рма:
1
.  Жалғау  түрлерін  оқытудың  сабақ  жоспарын  жаса.
2 .  "Нақ  осы  шақ"  тақырыбын  үйретуде  қолданылатын
тірек-сызбамен  жүмыс  өткіз.
3 .  Багдарлама бойынша сөз таптарын оңыту жүйесін талда.
І Й Ш Н Н И І І ^  
179

4 .  Курстық  жүмыстарда  морфологияны  оқыту  ж үйесін 
анықта.
5
.  Бастауыш сынып оқулықтары бойынша сөйлеу моделін
жаз. 
,,  I  
V, І   ..  .V. Н§0Н
6.  V  сынып  оқулығы  бойынша  34  сабақ  жоспарын  жаса. 
Сөз 
тіркестерін үйрету жолын дөлелде.
7.  Тірек сездер  арқылы  мөтін  қүрастырудың әдісін  талда.
Әдебиеттер:
1.  Н .О ралбаева,  К.  Ж аң сы л ы ң о ва.  Орыс  тіл ін д егі 
мектептерде  ң аза қ   тіл ін   оңы ту  өдістемесі.  -   А лм аты ,
1996.
2.  Н үртазина Р . Заним ательная грам м атика.
3.  Ш .С ары баев.  Қ а за қ   т іл і  м етодикасы ны ң  кейбір
мөселелері. -  А лм аты ,  1956.
4.  А.Қүдайбергенова. Қ азақ  тілі. -  А лматы , 2001.
5.  Г.Д осм ам бетова.  М енің  ң азаң   тіл ім .  -   А лм аты ,
2 о о і.
6.  Ш аки рова  JI.  М етодика  п реподавания  русского 
язы к а в национальной ш коле.  -  Ленинград,  1999.
7. Ж . Адамбаева. Қ азаң тілін орыс мектебінде оқыту- 
дың кейбір мөселелері.  -  А .,  1999.
180

1 1 - Т А Р А У
MEMJIEKETTIK ТІЛДЕ ОҚЫМАЙТЫН 
МЕКТЕПТЕРДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН 
СЫНЫПТАН ТЫС ЖҮМЫСТАРДЫ 
ҮЙЫМДАСТЫРУ
Жоспар:
1. Сыныптан тыс ж үмыетарды ұйымдастыру.
2. Сыныптан тыс жүмыс түрлері.
3. Сыныптан тыс оңу.
11.1.  С ы н ы п тан  ты с  ж ү м ы стар д ы   үй ы м д асты ру 
М ақсаттары мен талаптары:
— ңазаң тілінен өткен материалды бекіту,  ны ғайту,
— оқуш ылардын білімін кеңейту;
— логикалы қ ойлауын дамыту, ж азбаш а жөне ауызш а
тілін дамыту;
— қазақш а сөйлеуіне тілдік орта ж асау, тілдік жағдаят
тар жасау;
—
 сөйлеу дағдысын ңалыптастыру;
Тәрбиелік мақсаты;
—
 қ азақ  мөдениеті, салт-дөстүрімен таныстыру арңы- 
лы  қ азак  халңы на сүйіспенш ілігін ояту;
— тілге қы зы ғуш ы лы ғы н арттыру;
Талаптары:
— оңуш ының ж асы на лайы ңты  болуы;
— білім деңгейіне сөйкес үйымдастырылуы;
— жалықтырмайтын, шаршатпайтын мерзімде өткізілуі;
—
 белгілі жоспармен ж үйелі ж үргізілуі.
181

11.2.  С ы н ы п тан   ты с  ж ү м ы с тү р л ер і
Сыныптан  тыс  ж үргізілетін  ж үм ы старды ң  мынадай 
түрлері бар:
— ж инаңталған тіл материалы на байланысты оңушы- 
ларды ауы зш а ж әне ж азбаш а түрде сөйлеуге дағдылан- 
Дыру; 
;  . J  
„ 
V
.
— өткізу тәсіліне байланысты үнемі  ж үргізілетін сы ­
ныптан тыс ж үмы стар ж әне кейде уақы тш а ж үргізілетін 
сы ны птан тыс ж үмы стар болып бөлінеді;
—
  оқуш ы ларды ң  қаты су  саны на  байланы сты :  ж еке, 
топтың,  көпшілікпен жүргізілетін сыныптан тыс жүмыс 
түрлерібар.
Оңу  орыс  тілінде  ж үретін   м ектептердегі  бастауыш  
сы н ы п тарда  ң азаң   тіл ін ен   сы ны птан  тыс  ж үм ы стар 
ау ы зш а  тіл   д ам ы туға  б ағы ттал ад ы .  Оған  "Е ртегілер 
әлемі  сияңты  үйірмелер ж атады .  М үндай үйірмелерде 
оң уш ы н ы   ң ы зы ң ты р аты н   ер тегін і  оңу,  оны   ау ы зш а 
әң гім ел еу ,  ертегілерден   қ о й ы л ы м д ар   үй ы м д асты ру, 
ж үм бақтар ш еш у ж ары сы н үйымдастыру, тақ п ақ , өлең 
айту сияқты  ж үм ы сты ң түрлері ж үргізіледі.  Бастауы ш  
мектеп оқуш ы лары  мүндай үйірмелерге ж аңсы  қатыса- 
ды ж әне бүл ж үм ы сты ң түрлері оңуш ыларды ңызыңты- 
рады . Ол оңуш ының қ азақ ш а тілін дамы туға зор ы ңпал 
етеді.  Сыныптан  тыс  ж үм ы сты ң  ж азбаш а  түріне  ңазаң 
тілінде  ш ы ғаты н  ңабырға  газеттері,  ң азақ  тіл ін ің   бет- 
тері  кіреді.  Ж үм ы сты ң  бүл  түрі  негізінен  ж оғары   сы ­
нып  оңуш ыларымен  ж үргізіледі.
Оңуш ылардың ңабілетіне,  ңатысу саны на байланы с­
ты сы ны птан тыс ж үмы стар:
— ж еке  түріне:  өлеңді  ж аттау,  рөл  бойынш а  ж үм ы с, 
тіл материалы н іріктеу, кітаптар оқу, альбом ж асау ж а ­
тады. 
..
— көпш ілік  түріне:  ңазаң  тілінің  ертеңгіліктері,  ф а­
культатив, өр түрлі мейрамдар, балалар кітабы ны ң мей- 
рамы , конкурстар, қазаң тілінде берілетін радио бағдар- 
лам алар,  олимпиадалар,  қазаң  тілінің күні,  апталы ғы , 
ңуы рш аң театры ж әне т.б. ж атады .
182

Оңушыларды қызьщ тыру үш ін қабырға газеті де өте 
көркем  безендірілген  болуы  керек.  Қабырға газетін үш 
бөлімге бөліп қарастырған дүрыс:
1  "Тілге қүрмет -  елге ңүрмет” .
2)  "Б із ңазаңш а сөйлейміз"
3) "Х алың ойындар өлемінде"
Әр белімге ңызы қты  материал енгізу керек: ңазаң тілі 
туралы, оңушыларының шығармалары, жарыс қорытын- 
дылары, ойын шарттары, жүмбаңтар, ребустар кіреді.
Викторина -  бүл сыныптар  арасында өтетін сүраққа 
ж ауап ойыны.  Сүраңңа дүрыс ж ауап беру үш ін оңушы- 
лар көп оқуы және көп ізденуі керек.
Викториналарды әр түрлі өткізуге болады:
-  Сүраңтарды ертерек беріп ңойып, соған оңушылар-
дың ж азбаш а түрде ж ауап беруі.
—
 Сүрақтар ауы зш а ңойылады да, оңуш ылар сол ара-
да ж ауап береді.
Дүрыс ж ауапты  әділңазылар бағалайды. Ж ауап үпай-
мен  бағаланады .  Көп  үпай  ж инаған  оңуш ы  ж еңім паз
атанады.  М азмүнына ңарай викториналар  екі түрлі бо-
лы п келеді:
•  әр  сы ны пқа  арналған  қазак  тілінің  бағдарламасы
бойынша сүраңтар;
•  оқу бағдарламасынан тыс қосымш а сүрақтар.
О лим пиада. 
Олимпиада да викторина сияқты  сүраққа 
жауап болып келеді. Викторинадан айырмаш ылығы: бүл 
мектеп оқуш ы лары ны ң қазаң тілінен білімін ж инаңтау,
Л Ш і
бекіту,  тексеру.
Олимпиадалар: мектепаральщ , аудан, облыс, респуб-
ликалы ң болып бөлінеді.
Мектеп оңуш ылары арасында ж үргізілетін олимпиа-
даға мынадай міндеттер қояды:
•  үлттың 
мектептерде  қ азақ   тілін  оқыту  барысында
оқуш ы ларды ң таны мды қ қасиетін дамыту;
•  мектеп оқуш ы лары ны ң сөздік қорын байыту, ауы з­
ш а жөне ж азбаш а тілін дам ы ту.
I  оқу  орыс  тілін де  ж үретін   м ектеп  оқуш ы лары н а
183

дастырудың ең  тиімді ж олдары н іздестіру жөне  үйірме 
ж үм ы стары ны ң ж ы лды қ коры ты нды сын  ш ығару.
• 
қоғам ды қ  өлеуметтік  ж әне  төрбиелік  қы зм етін ің  
мөнін артты ру үш ін аталған пөннен олимпиада өткізудің 
барлың кезеңдерінде халы ңқа білім беру ж үйесінің ңыз- 
м еткерлерін,  галым-өдіскерлерді,  ж оғары   оңу  орында- 
ры ны ң оңы туш ы лары н тарту.
Ө ткізу төртібі: 
ц 
-■
—
  сы ны п  іш інде,  м ектеп  іш ін де,  м ектеп  арасы нда, 
ауданда, облыста, республикада.
-   олимпиада  тапсырмаларын  облыстық  үйымдасты-
ру  комитеті  бекітеді,  он  бес  күн  бүрын  республикалы қ
үйы м дасты ру  комитетіне  өтетін  ж ері  мен  м езгілін  ха- 
барлайды.
Олимпиада екі турдан түрады: ж азбаш а ж әне ауызш а.
Ң азақ  тілінің  ертеңгіліктері
Е р тең гіл ік   бүл  м аңы зды   да  кү р д ел і  сы ны птан  тыс 
м ей р ам н ы ң   б ір і.  Е р т е ң г іл ік т ің   м аң ы зд ы л ы ғы   б ү к іл  
оңуш ы ларды   ңам туы   болып  табы лады .  Е ртең гіліктер 
бастауыш  сы ны птарда ж и і өтеді.
Қ а за қ   тілінің ап талы ғы
Б үл  ап талы қң а  алдын  ал а  өзірленген  ж өн.  Ол  үш ін 
ж абды ңтау  бөлімін  мектеп  мүғалімдеріне  бөліп  берген 
дүрыс. Қ азаң тілі апталы ғы  болған кезде мектеп бойын­
ш а қ азақ ты ң  халы ң өндерін ты ңдауға, қ азақ  тілінде ра- 
диохабар  беруге  болады.  М ектептің  маңдайш асы на  ап- 
талы қ туралы  мәлімет ж азы п қою керек жөне қорытын- 
дысын барлың оңуш ы ларға ж еткізу керек.
11.3.  С ы н ы п тан  ты с оқу
Сыныптан тыс оңу сабағын  үйымдастырудың негізгі 
приыципі  — сыныптан  тыс  оңуды  бағдарлама  бойынш а
184

өтілөтін  м атериалдарм ен  байлаыыстыра  ж ү р г ізу   болып 
табы лады .
М үядай оқ у сабақтары нда оқуш ы ны ң сыныптан  тыс 
алған  біл ім дер і  б ек ітіл ед і,  одан  әр і  дамытылып,  терең-
д е т іл е д і. 
ь
талданатын
соған
мөселені,  адам герш ілік,  эстетикалың  т.б.  м әселені  ңам-
тиды . 
\
Оқуш ының  өзін д ік   ж үм ы сы   басым  болып,  көптөгвн
ө д іс-т ө сіл д ер   ң ол дан ы л ады .  Сабақ  о ң у ,  ер к ін   ә ң г ім е , 
сы рласу  түр ін де  өтеді.  Сыныптан  тыс  оқу  сабағы  өдет- 
тегі сабаққа қарағанда мерекелік сипатта өтеді. Б үл м үға 
лім дерден үл к ен  дайы нды қты ,  ш еберлікті талап  етеді.
Сыныптан  тыс  оқу  сабағы  ж ақсы   үйы мдасты ры лса, 
көп  м өселелер ж ай ы н да тағы да біле түсуге қы зы қты ра 
алса,  сы ны птан тыс сабағы н әт и ж ел і өтеді.
Сыныптан тыс жургізілетін оқу 
Н е г ізг і  п р и н ц и п тер і:
-  Сыныптан тыс ж үр гізіл етін  оқуды ң сыныпта ж үргі- 
зілетін оңум ен тығыз байланысты болуы ңажвт,
-  Сыныптан тыс оңуды ң бағдарламасы   қазақ т іл ін ің
бағдарлам асы м ен үндвсіп ж атуы  кервк,
— Сыныптан  тыс  оқуда оңуш ы ларды  қызыңтыратын
м әселе бойы нш а тапсы рмалар беріледі;
— О ңуш ы ларды ң өз еркі бойы нш а сыныптан тыс оқуға
бей ім деу  ң а ж е т .
Сыныптан тыс уаңытта балалардың кітап оқуын үйым-
дасты ру өте маңы зды  м әселе.
Оқырманмен  тіл  табысып,  ж ү й ел і таңырыпқа сәйкес
тттх.тгяг»д/гя ттял 
пкытү
. Мысалы: айына бір рет  Сырласу са
ғаты ”
сабак
күн,
ж ү р ед і. Оған алдын ала нақты ж оспар, даиындықтар 
жл
салады. 
. 
. 
. 
'
М ысалы: 
сынып  арасы нда  сайы с  ж ү р г ізу д ің  ж осп а
ры
185

С айы сты ң м ақсаты :
— өтілген 
таңы ры птарды  
қай талау,  қоры ты нды лау.
Окыған, жаттаған сөздерін, сөз тіркестерін ауызекі сөйлеу 
тілінде ңолдану.
—
 қ азақ  халқыыың ұлтты қ дәстүрімен таныстыру.
Сайыс өтетін бөлмеге к и із үй бөлігі қой ы лы п , даетар-
ңан ж асалады , даналы қ сөздөр 
ж азы лы п  іл ін в ді.
Олар: Тіл өнері -  дертден тең.
Х альщ  пен хальщ ты ,
Адам мен адамды
Теңестірген нәрсе  -   білім (М.Әуезов)
Б ілекті -  бірді ж ы ғады ,
Білім ді -  мыңды ж ы ғады , т.б.
Ойын  тәртібі: оқуш ы лар сурет  бойынш а ж абайы ,  үй 
ж ануарлары н топтайды, атаулары н атайды . Л ексиканы  
меңгертуге  арналған  ойы ндарды ң  оқуш ы ларды   дүрыс
сөйлеуге үйретуде  маңы зы   зор.  Сабаң  барысында алған
білімдерін  дүрыс  қолдануға,  саналы   меңгеруіне  ы ңпал 
ж а сайды. 
*  ■
 
I tU 'ір I И
Оңушыларды ңазаң тіліне тән дыбыстарды үйретудің 
түп кі 
маңсаты  —
  олардың  айты лған  тілде  ойлары ны ң, 
сө зд ер ін ің   т ү сін ік т і  ж е т к із іл у і.  О қуш ы лард ы   ң а за қ  
тілінө төн дыбыстарды өркін меңгеруіне себебін тигізөтін 
ойындардың бірі  —
 санамақ.  Қазақ  тілінө  тән дыбыстар­
ды үйрету үшін санамаңтарды пайдалануда өрбір тіл үйре- 
туші маман іскерлік танытуы керек. Мысалы, халың ойы- 
ны  Қуыр-ңуыр  қуы рмаш ты "  сабақта  пайдалану  бары­
сында  мұғалім  оқуш ылардың  ерекш е  дыбыстарды  айту 
дағды сы мен  оірге 
сөздік  қорын  байыту,  қ азақш а  тілін 
дамыту маңсаттарын да жүзеге асырады. Ойынды не үшін 
жүргізгелі түрғаны мүғалімге белгілі. Сондықтан мұғалім 
алдымен ойынның төртібін балаларға түсіндіреді де ойын­
ды өзі бастап, ойнау тәртібін көрсетеді .Ойынға екі оқушы- 
Дан кезектесіп қатысады. Ойнаушы алдымен басбармақ- 
тан  бастап  ш ы наш аққа  дейін  саусаңтардың  атын  түгел 
айты п  беруі  қаж ет.  Сосын  саусақтарын  түгел  ж үмады .
Енді осы  жүмылган саусақтарын түгел аш ы п,  былай са- 
нап  шығады: 
ш ШШ
186

Сен түр, қойыңа бар,
\  
Сен түр, сиырыңа бар,
\ 
Сен түр, ж ы лқы ң а бар.
Енда шынашаңты алақанының ш үқырына бүгіп үстай- 
ды да:
Қ уы р-қуы р  ңуырмаш,
Балананға бидай ш аш ,
__ ж егің  келсе,  есік  аш.
Қ асқы р келсе, мы қтап ж а п ,- деп, үпай тара- 
туш ы ны ң  алаканы нан  қы ты ңтайды .  Ойынды  балалар- 
дың ынтасына ңарай ж алғасты руға болады.
Қ а за қ   т іл ін ің   ды бы стары ны ң  айты луы н  меңгерту 
үш ін  халы ң  ж үм баңтары н  да  сабақта  ңолдану  керек. 
Қ азақ  тілін ің  орфоэпиялық  заңдыльгқтарын  меңгерту- 
мен  ңатар  ж үм баңтарды   ш еш у  оңуш ы ларды   тапңыр- 
лы қң а, тез ойлауға баулиды. Суреттер арңылы жүмбақ- 
тар ш еш кізу балалардың сабақңа ңы зығуын,  ынтасын, 
белсенділігін  артты ра түседі.
М ысалы: Мүзда бар, суда жоң
Қ үзда бар, туда ж о қ .
Қабат-қабат ңаттама,
Қаттамадан аттама.
А ңылын оның ала бер,
Айтңан еөзін ж атта да.
Г рам м ати калы к ойындар және оны сабақта
қолдану ж олдары
Оңушылардың қ азақ  тілінде ауы зекі еөйлеу ңабілет- 
терін ңалыптастыру үш ін, олардың қазаңш а тілдік ңаты- 
насңа  түсуі  үш ін  ңазақ  тілінің  грам матикалы ң  заңды- 
льщ тары н,  сөз  тіркестерінің,  сөздердің  ж асалу  жолда- 
рын  ж әне өзгеру ерекш еліктерін білуі ңаж ет.  Сабақ ба- 
рысында  алған  білімдерін  оқуш ылар  практикада  кол- 
дану  дағды лары н  калы птасты ру  үш ін  грам м атикалы к 
ойындардың орны ерекше. Грамматикалык ойындар тап- 
қы рлы ңты , ізденімпаздыңты калы птасты руға көмекте- 
седі.  Бүл ойын түрі әр түрлі ж ағдаяттар аркы лы  жүзеге 
асады ,  ж аң а  тақы ры п ты   м еңгерту  өткенді  пы сы қтау
187

мақсатын д а кең қо л даны лады . Оқушы тілінің даму дөре- 
жесі осы ойын арқы лы  көрінеді.  Сабақта өр түрлі тақы- 
рып  бойынша  ж ағдаятты ң  ойын  қолдану  оқуш ылардың 
қызығушылығын,  белсенділігін арттырады.  Ролдік ойын- 
дарды сабаңта қолдану үш ін мүғалім күні бүрын қаж ет- 
ті ж абды ңтармен ңам там асы з етеді:
-  қ аж етті лексика;
-  ойы нны ң м ақсаты  мен ш арты ;
-  ойы нға ң аж етті заттарды  немесе суреттерді өзірлеу.
Ролдік ойындар сабаңтың қалы птасқан дөстүрін өзгер-
теді,  сонды ңтан  м ү ғал ім н ен   ү л к ен   ш еб ер л ік ті  тал ап  
етеді. 
.  .  ... 
^ ;нуі
М ы салы :  "Дүкенде" тақы ры бы на байланысты ойын.
О йы нны ң  тәртібі:  Сауда  бүрыннан  адамдар  қары м- 
қатьш асы ны ң еж елгі бір түрі болатын. Ертеде ақ ш а бол- 
м ай  түрған  к езд ің   өзінде  адам дар  өзара  тау ар л ар ы н , 
азы ң-түліктерін алмасы п, малдары н ки ім -кеш екке,  би- 
дайлары н  ы ды с-аяқңа  айы рбастайты н.  Сауда  — қазіргі 
біздің зам аны м ы зда да  адамдардың  өзара қары м -қаты - 
насы ны ң бір түрі. Сатушы мен сатып алуш ы  осы ңарым- 
қаты н асты ң   ек і  ж ағы .  Егер  сіз  өзің ізд ің   ана  тіл ің ізд і 
білм ейтін  елге  к ел сең із,  он да  сіз  ол  елдің  х ал ы қтар ы  
сөй лей тін   тіл д і  ү й р ен у ің із  қ а ж е т .  Б ізд ің   ой ы н ы м ы з 
өзің із  таңдап  алған  бір  тілде  сөйлеп  үйренуіңізге,  сол 
тілде  сатуш ы мен  тілдесуіңізге,  ңалаған  тауары ңы зды  
алуы ңы зға,  оны ң сапасын  білуіңізге,  тіпті  сатуш ы ны ң 
өзін  келісім паз  етуіңізге  көмектеседі,  ойткені  кез  кел- 
ген  адам ңандай да бір  ж ат елдік  адамны ң өзімен  оның 
ана тілінде сөйлескенін үнатады  ғой.  Б іздің  ойынымыз- 
ды бастамас бүрын, сіздер, балалар, қы сқаш а создіктегі 
жоне "тауар” карточкасы ны ң сы рты на ж азы лған  сөздер 
мен соз тіркестерін түгел үйреніп алулары ңы з керек. Ең 
дүрысы ойынды мүғаліммен немесе өздері таңдап алған 
тілді ж ақсы  білетін ересек адаммен бірге бастағандары- 
ңы з жөн.
С өйтіп,  енді  "Д үкен "  о й ы н ы н ы ң   төртібім ен  таны - 
сайың. Ол тәртіптер сіздерге мүмкін оте қатал да көрінер, 
біраң  саспаңыздар,  бір-екі  болімнен  кейін-аң  бүл  қатал 
тәртіптерден  қорыңпайтын  боласыздар.

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: